Niektóre sposoby zapobiegania niepowodzeniom szkolnym

Na usunięcie niektórych przyczyn niepowodzeń szkolnych takich jak na przykład: brak należytej opieki nad uczniem ze strony rodziny, niekorzystne warunki materialne lub mieszkaniowe rodziny ucznia itp., nauczyciel ma zazwyczaj niewielki wpływ i jego możliwości działania w tej dziedzinie są zwykle ograniczone. Stosunkowo duże możliwości ma on natomiast w zakresie przeciwdziałania tym przyczynom, które "tkwią w nim samym lub w narzędziach jego pracy". Dlatego też do podstawowych środków zapobiegania i przezwyciężania niepowodzeń szkolnych należą:
1. profilaktyka pedagogiczna, w tym nauczanie problemowe i nauczanie grupowe oraz inne aktywizujące metody nauczania
2. diagnoza pedagogiczna, a przede wszystkim posługiwanie się takimi sposobami poznawania uczniów oraz kontroli i oceny wyników nauczania, jakie pozwalają na możliwie natychmiastowe wykrywanie powstających luk w wiadomościach, umiejętnościach i nawykach ucznia
3. terapia pedagogiczna, a zwłaszcza wyrównywanie wykrytych zaległości w zakresie opanowania przez uczniów materiału programowego poprzez indywidualizację zajęć na lekcji oraz w drodze organizowanych przez szkołę zajęć pozalekcyjnych w grupach wyrównawczych.[1]

1. Profilaktyka pedagogiczna

Wyniki procesu nauczania i wychowania zależą w dużej mierze od stosowanych przez nauczycieli form i metod pracy dydaktyczno- wychowawczej. Do rzędu tych form i metod, które przyczyniają się do efektywności działań szkoły, należy- jak wynika z już przeprowadzonych i udokumentowanych badań - nauczanie problemowe.

"Problem jest to trudność o charakterze teoretycznym lub praktycznym, której przezwyciężenie wymaga aktywnej, badawczej postawy ze strony przedmiotu i prowadzi do wzbogacenia posiadanej przezeń wiedzy." [2]

Jak wynika z definicji w każdym problemie dydaktycznym musi wystąpić jakaś trudność- coś niewiadomego. Obok niewiadomego jednocześnie coś musi być wiadome, inaczej nie moglibyśmy znaleźć odpowiedzi na pytanie zawarte w postawionym problemie. Wreszcie w każdym problemie musi istnieć warunek, który określa związek między elementami wiadomymi i niewiadomymi.

"Ukierunkowaniem działania poznawczego uczniów jest słowne określenie niewiadomych w sytuacji problemowej. Następuje ono jako wynik działalności myślowej uczniów od momentu zetknięcia ich z określonymi trudnościami (niewiadomymi) poprzez analizę i syntezę, a następnie uogólnienia i abstrakcję. Słowne sformułowanie trudności jest problemem". [3]

Podobny pogląd w tej sprawie reprezentuje E. Fleming. Pisze on: "Problemem poznawczym nazywamy uświadomiony brak wiedzy lub sprawności, których zdobycie jest ważne i potrzebne. Stopień uświadomienia braku i potrzeby wiedzy lub sprawności może być różny: od poczucia zaspokojenia ciekawości do wyraźnego formułowania pytania." [4]

Rozwiązanie problemu może występować w różnych warunkach, na każdej lekcji, jeżeli treści nadają się do tego. Czynności rozwiązywania problemu mogą przebiegać ze względu na sposób pracy uczniów na lekcji przy wykorzystaniu trzech podstawowych form organizacyjnych:
- pracy indywidualnej,
- pracy grupowej,
- pracy zbiorowej.

Organizacja pracy nad rozwiązaniem problemu dydaktycznego obejmuje kilka stadiów:
- postawienie i usytuowanie problemu,
- zaplanowanie pracy,
- badania,
- weryfikacja,
- ocena.[5]

Wymienione czynności określa się łącznie mianem nauczania problemowego. Ich punktem wyjścia jest praktyka(źródło wiedzy), od której uczeń przechodzi do formułowania uogólnień(myślenie abstrakcyjne), aby sprawdzić je znowu w praktyce(jako kryterium wiedzy).[6]

Praca grupowa zwana również przez niektórych autorów pracą zespołową jest jedną z form pracy bardzo ściśle połączoną z nauczaniem problemowym. Bowiem, gdzie nie ma problemu, nie ma celu dla pracy zespołowej.

Pojęcia "grupa" i "zespół" pochodzą z socjologii, która przez grupę społeczną rozumie każde zrzeszenie ludzi zespolonych ze sobą określoną więzią. Mają one charakter historyczny i okres ich istnienia jest stosunkowo długi. Zespół zaś jest powołany do spełnienia doraźnych zadań.[7]

Innego zdania są J. Bartecki i E. Chabior, którzy uważają że zespoły mają charakter trwały, zaś grupy są powołane przez zespoły do spełniania doraźnych zadań.[8]

Zdaniem R. Więckowskiego powinno się używać terminu "praca grupowa" zgodnie ze stroną znaczeniową tych pojęć podaną przez socjologię.

W nauczaniu grupowym uczniów danej klasy dzieli się na niewielkie grupy, które pracują wspólnie nad rozwiązywaniem określonych zagadnień teoretycznych lub praktycznych na lekcji, a także w czasie zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych. Skład grup jest stały. Uczniowie tworzą go sami, kierując się względami osobistymi, nauczyciel czuwa jednak nad tym, aby w skład każdej grupy wchodzili zarówno uczniowie dobrzy, jak i słabi. Wszystkie grupy pracują na lekcji pod kierunkiem nauczyciela bądź nad rozwiązywaniem tych samych zagadnień (praca grupowa jednolita), bądź też każda grupa rozwiązuje odrębne zagadnienie (praca grupowa zróżnicowana).[9] Wybór takiej, czy innej możliwości, albo też łączenie różnych możliwości w określonych proporcjach ustala nauczyciel zależnie od celu i tematu lekcji, zasobu posiadanych pomocy naukowych itp. Forma pracy grupowej występuje łącznie z nauczaniem zbiorowym zarówno w ciągu roku szkolnego, jak też na pojedynczych lekcjach.

Ocena uzyskiwanych przez poszczególnych uczniów wyników w nauce odbywa się indywidualnie, natomiast wszystkim członkom grupy wpaja się współodpowiedzialność za postępy pojedynczych osób.

Wyniki uzyskane przez grupę referuje jeden z uczniów, w razie potrzeby zaś jego wypowiedzi uzupełniają pozostali członkowie grupy.

Pracę grup[ową poprzedza na ogół dyskusja lub pogadanka z całą klasą. W tej części lekcji precyzuje się zwykle temat, dzieli go na podtematy, nad którymi uczniowie pracują później w grupach, ustala się związek poszczególnych podtematów z ogólnym tematem lekcji itp. Po zakończeniu pracy grupowej wraca się znów do nauczania zbiorowego. Jego zadaniem, realizowanym głównie za pomocą pogadanki jest tym razem uporządkowanie i podsumowanie wyników pracy wszystkich grup oraz utrwalenie materiału.[10]

2. Diagnoza pedagogiczna

Podstawą diagnozy pedagogicznej są indywidualne rozmowy nauczycieli z uczniami, przygodne i ciągłe obserwacje uczniów, wywiady środowiskowe, badania testowe itp. Opiekun klasy powinien ponadto prowadzić na bieżąco dziennik obserwacji pedagogicznych w odniesieniu do każdego ucznia, współpracować z rodzicami uczniów, z organizacjami dziecięcymi, aby poznać nie tylko warunki domowe ucznia, jego pozycję w rodzinie itp., lecz także jego zainteresowania, skłonności, tempo pracy itd. Znajomość tych danych umożliwia uczniom racjonalną indywidualizację pracy zarówno na lekcji, jak i podczas zajęć pozalekcyjnych. Nauczyciele powinni również przeprowadzać w różnych formach kontrolę i ocenę wyników nauczania.

Kontrola i ocena osiągnięć szkolnych była i jest nadal bardzo ważnym czynnikiem w osiąganiu pozytywnych wyników pracy szkoły. Dzisiejsza dydaktyka wyznacza jednak kontroli i ocenie nieco inną rolę. Celem kontroli i oceny dziś jest stwierdzenie osiągnięć uczniów i wykrycie braków dla ich uzupełnienia i likwidacji, a nie chęć udowodnienia, że uczeń niewiele umie. Dziś poszukuje się innych metod kontroli i oceny, które nie zniechęcają ucznia, a a mobilizują go do bardziej intensywnej pracy. kontrola i ocena zaspokaja bowiem jedną z naturalnych potrzeb psychicznych oraz moralnych człowieka- potrzebę poznania własnej wartości. [11]

Kontrola i ocena powinna doprowadzić ucznia do przekonania, że coś umie. Zadania kontrolne i pytania, które doprowadzają uczniów do przekonania, że nic nie umieją, są nieodpowiednie i prowadzą uczniów do załamania. [12]

Każda prawidłowo przeprowadzona kontrola musi łączyć się nie tylko z wymaganiami programu, lecz także z właściwościami psychicznymi dziecka.

A oto główne kryteria kontroli:
- czy i w jakim stopniu uczeń przyswoił sobie wiadomości;
- czy i w jakim stopniu poprzez uczenie się nastąpił u ucznia, spostrzegawczości, poszerzył się zasób wyobrażeń, myślenia oraz zainteresowań;
- czy i w jakim stopniu uczeń posiadł umiejętność wiązania teorii z praktyką.[13]

Każdemu uczniowi poddawanemu kontroli powinna towarzyszyć świadomość, że postawione przed nim zadanie potrafi wykonać. Nie każda kontrola musi być połączona z oceną. Rygorystyczne bowiem ocenianie stopniem każdej jednostki hamowałoby aktywność, zwłaszcza uczniów słabszych.

Przy kontroli i ocenie ważne jest stopniowanie wymagań stawianych dziecku. Dlatego oceniając uczniów nie należy porównywać ich wzajemnie i wykazywać, że praca jednego jest znacznie gorsza od pracy drugiego. Należy natomiast porównywać aktualną pracę dziecka z poprzednią przez nie wykonaną.

Ocena niekoniecznie musi być sześciostopniowa, może być również różnego rodzaju punktacją w formie współzawodnictwa indywidualnego i zespołowego, dokonywaną wspólnie z uczniami.

Ocena, nagroda, pochwała, aprobata nauczyciela itp. odgrywają wielką rolę w życiu dziecka, które nie jest jeszcze wrażliwe na inne bodźce, ani nie ma też jeszcze wykształconej woli, aby zdobyło się na długotrwały wysiłek bez bodźców zewnętrznych.

Na zakończenie rozważań dotyczących kontroli i oceny należy zastanowić się jeszcze nad dodatnią funkcją odpowiednio zastosowanej nagrody i kary.

Nagroda jest wyrazem zadowolenia z postępowania ucznia. Jest ona w zasadzie stosowana po zakończeniu jakiegoś działania. W szkole nagroda ma często charakter honorowej odznaki, znaczka, dyplomu, fotografii umieszczonej na gazetce ściennej. Nagroda może mieć także formę upominku, książki itp. Nie ważna jest wartość materialna nagrody, ale opinia i uznanie, których nagroda jest wyrazem.[14]

Wachlarz stosowanych nagród i kar powinien być bardzo szeroki i różnorodny. Należy stosować je w różnych sytuacjach i kierować się pewnymi zasadami:
- starać się aby nagroda, którą przyznajemy była podzielona przez wszystkie dzieci;
- rozdzielać nagrody za różne czynności, tak, aby każde dziecko miało szansę je uzyskać;
- nie utrwalać jednego rodzaju nagród, stosować wiele form nagradzania, szczególną ostrożność zachować przy stosowaniu nagród w formie upominku. [15]

Za kryterium właściwie stosowanych nagród można uznać wzrastającą aktywność dzieci oraz kierunek tej aktywności, zmierzający do podejmowania nowych, trudniejszych zadań.

Kara. W rozumieniu pedagogicznym w pojęciu "kara" kryje się jej sens korektywny, pozwalający na poprawę i sens profilaktyczny, zapobiegający postępkom niepożądanym.

Kara spełnia swe funkcje tylko wtedy, gdy między karzącym, a karanym istnieje więź uczuciowa, gdy między nimi jest i trwa porozumienie i przekonanie o wzajemnej życzliwości. [16] Tylko wtedy karcąca uwaga nie jest bolesna i skłania do zmiany postępowania.

Bardzo istotna jest również sytuacja i atmosfera wymierzania kary. Nie może to być sytuacja, gdy dziecko zostaje zniewolone i nastawione wrogo do osoby wymierzającej karę. Kara bowiem spełnia swą funkcję tylko wtedy, jeżeli dzięki niej dziecko rozumie swój błąd, oraz gdy budzi się w nim chęć poprawy.[17]

3. Terapia pedagogiczna

Terapia pedagogiczna może być stosowana bądź indywidualnie, bądź zbiorowo.

Nauczyciel, znając braki w zakresie opanowania przez poszczególnych uczniów materiału nauczania, powinien posługiwać się różnymi formami pracy w celu usunięcia tych braków. Może na przykład polecić uczniom wykonywanie odpowiednio zindywidualizowanych prac domowych, może prowadzić indywidualne konsultacje, otaczać uczniów słabszych specjalną opieką w czasie lekcji, uzgadniać z rodzicami wspólną linię oddziaływań itd. Jeżeli te sposoby pracy indywidualnej nie doprowadzą mimo wszystko do spodziewanych rezultatów i uczeń w dalszym ciągu będzie wykazywał braki w zakresie takich czy innych partii materiału nauczania, nauczyciel powinien go wówczas skierować do odpowiedniej grupy wyrównawczej. [18]

Zespoły korekcyjno- wyrównawcze w szkołach organizować należy przede wszystkim dla uczniów klas młodszych, wymagających pomocy w zakresie:
- eliminowania zaburzeń mowy;
- wyrównywania braków w wiadomościach nabywanych w szkole;
- redukcji zaburzeń i odchyleń rozwojowych wynikających z fragmentarycznych deficytów w rozwoju psychofizycznym.[19]

Dla uczniów z opóźnieniami w wiadomościach szkolnych R. Więckowski proponuje organizowanie zajęć w dwóch wersjach:
- Jeżeli liczba tych uczniów w klasie wynosi więcej niż 25% organizuje się lekcje wyrównawcze z całą klasą.
- Jeżeli uczniów jest mniej niż 25% organizuje się odpowiednie zespoły wyrównawcze.

Praca w zespołach ma przeważnie charakter zespołowo- indywidualny, ze względu na duże zróżnicowanie rodzaju i stopnia opóźnienia. Jej głównym zadaniem jest eliminowanie ujawnionych dysproporcji między wymaganiami szkoły, a efektami pracy poznawczej uczniów.[20] Dobór ćwiczeń dla każdego ucznia musi być tak pomyślany, aby mógł on wyrównywać braki i w konsekwencji aktywnie uczestniczyć w pracy klasy.

Znajomość błędów popełnianych przez uczniów, a wykrywanych dzięki stosunkowo częstym badaniom wyników nauczania, stanowi dodatkowy czynnik umożliwiający nauczycielom indywidualizowanie nauczania w grupach wyrównawczych.

Bardzo przydatne w pracy nad usuwaniem luk w wiadomościach i umiejętnościach uczniów okazują się testy programowe. Ponieważ dotyczą one tematów, w zakresie których uczniowie wykazują określone braki, pozwalają im pracować samodzielnie w stosownym dla każdego z nich tempie, a równocześnie zmuszają ich do systematycznej kontroli i oceny uzyskiwanych rezultatów. Przeprowadzone badania empiryczne wykazały., że właśnie ta forma likwidowania opóźnień w nauce stanowi skuteczne uzupełnienie zajęć prowadzonych w grupach wyrównawczych. [21]

Przypisy:
1. Cz. Kupisiewicz "Podstawy dydaktyki ogólnej"
2. W. Okoń "U podstaw problemowego uczenia się"
3. R. Więckowski "Intensyfikacja pracy uczniów w nauczaniu początkowym"
4. E. Fleming "Środki audiowizualne w nauczaniu"
5. J. Zborowski "Unowocześnienie metod nauczania"
6. Cz. Kupisiewicz "Podstawy dydaktyki ogólnej"
7. F. Znaniecki "Socjologia wychowania"
8. J. Bartecki, E. Chabior "O nową organizację procesu nauczania"
9. W. Okoń "U podstaw problemowego uczenia się"
10. Cz. Kupisiewicz "Podstawy dydaktyki ogólnej"
11. M. Grzywak-Kaczyńska "Ocenianie uczniów", Życie Szkoły 1961, nr 3
12. S. Racinowski "Problem oceny szkolnej"
13. I. Janiszowa i K Kuligowska "Jak kontrolować osiągnięcia uczniów"
14. N. Reuttowa "Dziecko w szkole"
15. K. Denek, J. Kluźniak "Kwalifikowanie wiedzy uczniów we współczesnej szkole"
16. Por. S.Mika "Skuteczność kar w wychowaniu"
17. M. Krawczyk "Czy kara wychowuje?", Życie Szkoły, 1958, nr 9
18. Por. Cz. Kupisiewicz "Podstawy dydaktyki ogólnej"
19. "Wytyczne w sprawie rozwoju kształcenia specjalnego i pomocy dzieciom z odchyleniami i zaburzeniami rozwojowymi"
20. R. Więckowski "Intensyfikacja pracy uczniów w nauczaniu początkowym"
21. Cz. Kupisiewicz "Niepowodzenia dydaktyczne. Przyczyny i niektóre środki zaradcze"
 

Opracowanie: Maria Mielczarek
Iwona Tomaszewska

Wyświetleń: 3661