Katalog

Małgorzata Lach
Zajęcia przedszkolne, Referaty

Jąkanie - jedna z najczęstszych wad wymowy.

- n +

Jąkanie - jedna z najczęstszych wad mowy

Zaburzeniami i wadami mowy oraz sposobem ich usuwania zajmuje się logopedia. Logopedia jest nauką o kształtowaniu prawidłowej mowy, usuwaniu wad mowy oraz nauczaniu mowy w wypadku jej braku lub utraty 1.

Jąkanie jest jedną z najczęściej występujących wad mowy, występującą u około 1 % ogółu ludzkości, przejawiającą się zaburzeniem płynności mowy, na skutek występowania skurczów mięśni biorących udział w mowie 2. U jąkającego się występują poza tym pewne zmiany psychiczne, związane z procesem komunikowania się z ludźmi, a więc lęk przed mówieniem i unikanie kontaktów mownych z otoczeniem. Czas trwania skurczu mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych przy jąkaniu średniego stopnia wynosi 0,2 sekundy do 12,6 sekundy, a w ciężkich formach nawet do 90 sekund.

Najczęściej oznacza to:
- powtarzanie (tata tata tata kupił mi mi);
- przeciąganie (czasaaami maaam kkkarar);
- pauzy (... chcę oglądać... telewizję);
- zatrzymanie toku mowy (pozwala na chwilę odpoczynku);
- wypełniacze (ja yyyy kupię yyyy ten yyyy chleb);
- problemy z oddychaniem (częste wdechy, zachłystywanie się powietrzem);
- współruchy (obejmują oczy, wargi, nogi oraz inne części ciała);
- unikanie kontaktu wzrokowego.

Trudności w wymowie są raczej indywidualne i często zmienne, tzn. jąkający się mają swoje "trudne" głoski, przy czym artykulacja ich może sprawiać kłopot tylko w pewnych wyrazach 3. Najtrudniej jest wymawiać wyrazy stojące na początku zdań czy grup oddechowych. U niektórych osób utrwala się nawyk rozpoczynania zdania od samogłoski "a" lub dźwięku pośredniego między e, a, y, jest to tzw. embołofrazja (wypełniacze).

Mowa jąkających się jest często niewyraźna, monotonna, cicha, z zabarwieniem nosowym 4. W czasie mówienia zwłaszcza w przypadku jąkania tonicznego, mogą występować współruchy, które wyzwalają mowę, na przykład wysuwanie języka, wydymanie warg, kręcenie głową, ruchy ramion, tupanie, szarpanie guzika itp. W ten sposób chory "atakuje" dźwięk coraz to nowymi i coraz bardziej sztucznymi melodiami.

Jąkanie przejawia się w sposób niestały i zależy od wielu czynników: od stopnia znajomości tematu, o którym mówi jąkający się, od tego z kim rozmawia, od samopoczucia 5. Przemęczenie, choroba, niewyspanie nasilają trudności w mówieniu. Jąkający się mówi płynniej, gdy rozmawia o rzeczach dobrze mu znanych. Emocjonalne angażowanie się pogarsza jego mowę. Jąkanie słabnie lub zanika w ogóle przy mowie powolnej, monotonnej, rytmicznej, przy szepcie, śpiewie i recytacji z pamięci. Jąkanie pojawia się zwykle w wieku przedszkolnym 6.

W okresie tym istnieje szczególna podatność na wszelkie defekty mowy, bowiem wchodzą tu w grę ogólna ruchliwość dziecka, szybkie wzbogacanie słownika oraz rozwój myślenia. Rozumienie mowy rozwija się szybciej niż umiejętność wysławiania się. Reagując zwykle emocjonalnie, dziecko nie może należycie wyrazić swoich myśli. Czuje, że nie potrafi mówić płynnie, że musi powtarzać wyrazy dopóty, dopóki nie zjawi się inny wyraz, który nie sprawi mu trudności. Powstaje dysproporcja pomiędzy tym, co dziecko chciałoby, a co może powiedzieć. Jest ona źródłem napięć, które - gdy brak jest rozumnej pomocy i życzliwości otoczenia, pogłębiają się i w końcu towarzyszą każdej wypowiedzi dziecka. W okresie rozpoczęcia nauki szkolnej oraz dojrzewania płciowego jąkanie często nasila się. Jąkanie pojawiające się u osób dorosłych ma najczęściej charakter organiczny.

Stopień nasilenia jąkania bywa różny u poszczególnych osób. Wyróżnia się trzy stopnie jąkania: lekki, średni i ciężki. Dla większości jąkających się wada ich jest źródłem stałych, przykrych przeżyć. Niemożność swobodnego dzielenia się z otoczeniem swoimi myślami oraz świadomość tego, jak przykre wrażenie wywiera ich mowa na otoczeniu przygnębiają ich i doprowadzają do rozpaczy. Lęk przed mówieniem, a właściwie przed ujawnieniem swojej ułomności, wzmaga napięcie mięśniowe i występowanie skurczów: jąkający się blednie lub czerwieni, poci itd. Poziom umysłowy jąkających się jest normalny, zdarzają się wśród nich często jednostki zdolne i utalentowane. Wielu jąkających się rezygnuje ze swoich zamierzeń i ambicji, rezygnuje z życia społecznego i towarzyskiego. Ci, którzy nie czują skrępowania i zabierają głos publicznie, należą do nielicznych wyjątków.

Patogeneza jąkania.


Przyczyny jąkania nie są dostatecznie poznane, mimo, że jąkaniem interesowano się od bardzo dawna i w stopniu znacznie większym, niż innymi wadami mowy 7. W pracach poświeconych jąkaniu podawane są różne przyczyny, powodujące tę wadę mowy, a niektórzy autorzy uważają, że jąkanie może być wywołane przez zespół różnych czynników fizjologicznych, psychicznych lub ich kombinację i że nawet drobne, a nieznane zaburzenia w rozwoju fizycznym lub umysłowym mogą utrudniać normalny rozwój i powodować jąkanie.

Do wymienianych najczęstszych przyczyn należą: dziedziczenie skłonności do jąkania w formie niepełnowartościowego systemu nerwowego, przyuczanie dzieci leworęcznych poniżej siódmego roku życia do posługiwania się ręką prawą, ogólna niesprawność motoryczna, niedostateczna czynność jąder podkorowych, chwiejność układu wegetatywnego.

Ołtuszewski zalicza jąkanie do dyzartrii, "ponieważ jąkający się posiada w zupełności zachowaną różnego rodzaju pamięć słowną, a jego mowa wewnętrzna nie przedstawia żadnych zboczeń, zaliczam więc jąkanie do dyzartrii, która - jak sądzę - może zależeć zarówno od zboczeń czynnościowych ośrodków ruchowych kory, jako też zmian anatomicznych, w pobliżu tych ośrodków w korze lub pod korą" 8.

W nowszych pracach jąkanie traktuje się jako nerwicę mowy.

Nerwice występują przede wszystkim u osób z pewną niepełnowartościowością systemu nerwowego. Powstają one na skutek długotrwałego i silnego natężenia procesów zachodzących w korze mózgowej, wywołanego prawdopodobnie działaniem przez dłuższy czas zbyt silnych bodźców. Nerwice są funkcjonalnymi odchyleniami od normy w zakresie wyższych czynności nerwicowych. Przy nerwicach mowy nie stwierdza się organicznych zmian w narządach obwodowych mowy, ani też w jej aparacie ośrodkowym. O funkcjonalnym charakterze jąkania świadczy jego niestałość.

Jąkanie występuje często jednocześnie z innymi wadami mowy. Z tego faktu niektórzy autorzy wyciągają wniosek, że przyczyną jąkania może być wada mowy.

Zasadnicze znaczenie dla usuwania zaburzeń mowy oraz związanych z tym trudności w uczeniu się ma odpowiednio wczesna ingerencja logopedyczna. Dzieci z nasilonymi objawami zaburzeń mowy wymagają ćwiczeń i korekty już przed piątym rokiem życia 9.

Jak pomóc dzieciom jąkającym się? Wczesne rozpoczęcie reedukacji dziecka jąkającego chroni je przed utrwaleniem się stereotypów ruchowych w zakresie oddychania, fonacji i artykulacji. W okresie, w którym pojawiło się jąkanie dziecko nie powinno rozpocząć nauki szkolnej, czy też zacząć uczęszczać do przedszkola 10. Należy zapewnić mu maksimum spokoju, ograniczając na pewien czas kontakty z innymi dziećmi oraz podniecające przeżycia. W domu rodzinnym dziecka powinna panować życzliwa atmosfera. Matka musi zawsze pamiętać, że jej stan emocjonalny udziela się dziecku i w tym okresie trzeba szczególnie troszczyć się o spokój i pogodny, pozbawiony napięć nastrój w domu. Przemyślany rozkład dnia, odpowiednia ilość snu, miejsce i czas na zabawę jest sprawą bardzo ważną. Ustalone godziny posiłków i zabaw powinny być respektowane przez dziecko. Wymagane jest 10 godzin snu w ciągu doby, odpoczynek i wolny czas na powietrzu. Nadmiar obowiązków wywołuje zniechęcenie i zmusza dziecko do pośpiechu, który nie jest wskazany, ponieważ wzmaga napięcie nerwowe. Niekorzystny wpływ na dziecko jąkające ma ciągłe zwracanie uwagi rodziców na jego trudności, polecenia powtarzania słów, zwracanie uwagi na wymowę w obecności obcych osób, nadmierne wymagania stawiane dziecku lub nadmierna troskliwość, niejednolitość oddziaływań wychowawczych, brak cierpliwości i czasu na wysłuchanie dziecka.

Przystosowanie społeczne dzieci jąkających się.

W tym miejscu należy zwrócić uwagę na właściwy przebieg procesu adaptacji do wymagań przedszkolnych i szkolnych. Czynniki istotne dla tego procesu to: atmosfera w rodzinie, stosunek nauczyciela do wychowanka, dotychczasowe doświadczenia społeczne. Istotną sprawą jest także stan układu nerwowego dziecka 11. H. Spionek przytaczając dane z badań nad dziećmi jąkającymi się, stwierdza, że u większości jąkanie było tylko jednym z symptomów w całym zespole reakcji nerwicowych. Już w pierwszych latach życia dzieci te odznaczały się zachwianiem równowagi procesów nerwicowych, występowały także u nich objawy neurowegetatywne. W okresie bezpośrednio poprzedzającym wystąpienie jąkania obserwowano dalszy wzrost objawów pobudliwości emocjonalnej. Dzieci te miały znaczne kłopoty w przystosowaniu się do wymagań szkoły, a ich zachowania były oceniane jako nieprawidłowe. Autorka zwraca uwagę, iż przyczyną tych niepożądanych reakcji było istnienie defektu w obrębie układu nerwicowego. W tym przypadku, te same czynniki, które wywołały jąkanie, utrudniały także przystosowanie dziecka.

Reakcje między przystosowaniem a jąkaniem mogą także mieć inny charakter. Jąkanie może przyczyniać się do wywołania u dziecka wtórnych zaburzeń emocjonalnych 12. Dzieje się tak wówczas, gdy dziecko z powodu nieprawidłowego rozwoju mowy napotyka trudności w kontaktach z otoczeniem i gdy jego defekty wywołują niewłaściwe reakcje rówieśników oraz osób dorosłych. Przykładem takich powiązań będzie z jednej strony wtórna niechęć do kontaktów z rówieśnikami, spowodowana niewydolnością słowną u dziecka, z drugiej zaś wtórne obniżenie aktywności słownej wywołane konfliktami uczuciowymi. Może to więc utrudniać zaspokajanie psychicznych potrzeb jednostki działającej w grupie, a więc utrudniać jej przystosowanie. Tak więc dziecko jąkające się może osiągnąć niższy poziom społecznego przystosowania.

Jeżeli uwzględnimy zależność, jaka istnieje pomiędzy dobrym przystosowaniem, a wynikami w nauce, dochodzimy do wniosku, że dziecko jąkające się będzie miało gorszy start w szkole aniżeli jego rówieśnicy bez dodatkowych obciążeń. Często można zauważyć, iż osoba jąkająca się napotyka trudności szersze niż tylko kłopoty związane z ograniczeniem komunikowania. Do defektu podstawowego - jakim jest w tym przypadku jąkanie - mogą dołączyć się inne zespoły zaburzeń, które składają się na określony obraz dziecka. Trudności w porozumiewaniu się, stanowią jedynie czynnik sprzyjający występowaniu trudności przystosowawczych 13 .

Trudności w mówieniu wytwarzają również u dziecka poczucie niższej wartości, aby temu zapobiec należy stworzyć mu możliwości przeżycia sukcesu. Dużą rolę odegrać mogą pochwały w obecności grupy, aby wyrobić u dziecka świadomość, że jakąś czynność wykonało lepiej od innych. Stwarzać należy okazję do wszelkiego rodzaju sukcesów językowych przez staranne przygotowanie go do recytacji, wciąganie do przedstawień kukiełkowych itp.

Z dzieckiem jąkającym się można przeprowadzić przeróżne ćwiczenia, które są pomocne w likwidowaniu tego zaburzenia.

1. Ćwiczenia oddechowe - prowadzone w formie zabawy.

- dmuchanie na piórko, które fruwa w powietrzu;
- puszczanie baniek mydlanych;
- gaszenie świecy z różnej odległości;
- chłodzenie gorącej zupy na talerzu (dmuchanie ciągłym strumieniem);
- dmuchanie na zamarzniętą szybę;
- chuchanie za zmarznięte ręce;
- naśladowanie dźwięków lokomotywy ffff, szszszsz, sapanie lokomotywy - pach, pach, pach, pf, pf, pf.

2. Ćwiczenia ruchowe dwufazowe, gdzie pierwszą fazą jest wdech, a drugą wydech, np. koszenie trawy, sianie zboża, rąbanie drzewa, zrywanie owoców z wysokiego drzewa, podawanie cegieł, podawanie wiader wody w celu ugaszenia pożaru. Najlepszą formą nauki prawidłowego oddechu jest śpiew i nauka wierszy. Ćwiczenia oddechowe powinny być wykonywane systematycznie raz lub dwa razy w ciągu dnia około pięciu minut. W czasie ćwiczeń jąkający powinien rozluźnić wszystkie mięśnie. Głębokość i równomierność oddechów zwiększy płynność mowy, zlikwiduje napięcia mięsni oddechowych, a przede wszystkim przepony brzusznej. W celu wyrobienia ruchów języka, warg, podniebienia miękkiego i dolnej szczęki zaleca się stosowanie odpowiednich ćwiczeń 14.

3. Ćwiczenia języka:
- wysuwanie języka (język wąski i szeroki), kierowanie języka w kąciki ust w prawo, w lewo, na górną wargę i dolną;
- język przeciska się między zwartymi zębami (zęby masują język);
- przesuwanie języka po wewnętrznej stronie zębów górnych i dolnych, dotykanie językiem poszczególnych zębów po kolei, cofanie językiem po podniebieniu;
- oblizywanie warg ruchem okrężnym, usta szeroko otwarte;
- mlaskanie językiem.

4. Ćwiczenia warg:
- wysuwanie warg do przodu, zrobienie ryjka;
- cofanie kącików ust, otwieranie i zamykanie ust;
- cmokanie;
- gwizdanie;
- wprawianie ust w drgania (parskanie);
- ssanie wargi górnej, a potem dolnej;
- utrzymanie między wargami ołówka;
- gra na organkach;
- przetrzymywanie wargami kartki papieru, którą nauczycielka usiłuje wyciągnąć itd.

5. Ćwiczenia dolnej szczęki:

- opuszczanie i unoszenie dolnej szczęki;
- przesuwanie dolnej szczęki w lewą i prawą stronę;
- wysuwanie dolnej szczęki do przodu i jej cofanie, wargi pozostają rozchylone;
- chwytanie dolnymi zębami górnej wargi;
- wykonywanie ruchów żucia, uczestniczy dolna szczęka, wargi i policzki.

Powyższe ćwiczenia należy przeprowadzać w formie zabawowej, a sposób przeprowadzania ich zależy od pomysłowości matki lub nauczycielki, np. kotki oblizują się po wypiciu mleka, misie po zjedzeniu miodu, cmokanie na konia, naśladowanie stuku kopyt końskich, ssanie wyimaginowanego cukierka, próbowanie zupy.

Szczególnie dużą rolę odgrywają ćwiczenia rytmiczne. Rozwijają one dziecko wszechstronnie, gdyż poza kształceniem funkcji psychicznych i ruchowych, kształcą wydolność aparatu głosotwórczego, regulują oddech, usprawniają aparat artykulacyjny. Ćwiczenia rytmiczne pomagają w kształtowaniu i korygowaniu mowy, łączą one muzykę z ruchem i ekspresją wokalną.

Dobre i ciekawe pomysły podsunięte w zabawach przez nauczycielkę stają się bodźcem i zachętą do wspólnego działania, a także do tworzenia własnych indywidualnych pomysłów. Zaczynamy od rytmizacji tekstu z akompaniamentem ruchowym wykorzystując do tego celu dziecięce wierszyki, wyliczanki, przysłowia, imiona itp. Naturalny rytm opracowanego tekstu jest bodźcem dla ruchu. Dziecięcy ruch bywa często wierną ilustracją rytmu tekstu. Mowa, jej naturalny rytm, ruch taneczny, gest to elementy wykorzystywane przez dzieci w tych ćwiczeniach.

Jąknie przejawia się w sposób niestały i zależy od tego, z kim dziecko rozmawia, od jego samopoczucia, od stopnia znajomości tematu. Przemęczenie, choroba, niewyspanie nasilają trudności w mówieniu. Dziecko jąkające mówi płynnie w rzeczach dobrze mu znanych. Badania wykazały, że mowa dziecka jąkającego znacznie się pogarsza w rozmowie z obcymi osobami, ale są również dowody na to, że niektórzy mówią lepiej wtedy, gdy rozmawiają z ludźmi nic nie wiedzącymi o ich wadzie wymowy. Jąkający mówi zazwyczaj dobrze, gdy jest sam w pokoju, w dużym hałasie, gdy nie słyszy swojej mowy. Należy zapamiętać, że jąkanie słabnie, lub zanika w ogóle przy mowie powolnej, rytmicznej, przy śpiewie, szepcie, recytacji z pamięci.

Można prowadzić z dzieckiem jąkającym przeróżne ćwiczenia pomocne w likwidowaniu tego zaburzenia, a oto niektóre z nich:

1. Ćwiczenie I.

Przygotowujemy serię obrazków, na których przedstawiono zwierzęta domowe, zabawki, przedmioty codziennego użytku. Nazywamy przedmioty, potem razem z dzieckiem w zwolnionym tempie powtarzamy stosując prawidłowy oddech.

2. Ćwiczenie II.

Wykorzystując obrazki przedstawiające różne czynności opisujemy je zdaniami. Dziecko powtarza zdania.

3. Ćwiczenie III.

Wykorzystując te same obrazki dziecko powtarza zdania samodzielnie, które wcześniej mówiło z pomocą nauczycielki lub rodziców.

4. Ćwiczenie IV.

Wymagamy od dziecka odpowiedzi na pytania dotyczące znanych obrazków z tą różnicą, że dziecko w swej odpowiedzi na pytania mówi jedno słowo samodzielnie, a pozostałe dwa, trzy powtarza. Na przykład: Co widzisz na obrazku? Na obrazku widzę kota.

5. Ćwiczenie V.

Formułujemy tak pytanie dotyczące znanych obrazków, by dziecko w swojej odpowiedzi mówiło trzy lub cztery słowa samodzielnie. Na przykład: Co robi dziewczynka? Dziewczynka układa zabawki na półce.

W dalszym etapie pracy dziecko samodzielnie opisuje obrazki najpierw znane, a potem nieznane. Dobrze jest wykorzystać do tego celu historyjki obrazkowe, składające się z sześciu obrazków, o których dziecko powinno ułożyć opowiadanie zgodnie z jej treścią. Po opanowaniu umiejętności opowiadania na podstawie obrazków proponujemy, aby opowiedziało przeczytaną bajkę, po uprzednim przyswojeniu sobie jej treści. Nie należy zapominać, że ćwiczeniom z dzieckiem jąkającym musi towarzyszyć prawidłowy oddech i zwolnione tempo mowy.

Dziecko jąkające należy wdrażać do mówienia chóralnego. Sytuacja taka jest ważnym czynnikiem korekcyjnym. Znane jest zjawisko mowy u jąkających, kiedy mówią chóralnie lub z drugą osobą, nie jąkają się, bowiem w takiej sytuacji nie czują się osamotnieni.

Literatura:

1. "Logopedia" , I. Stryczek, Warszawa, PWN, 1979;
2. "Wady wymowy" , G. Demel, P.Z.W.L, Warszawa, 1974;
3. "Jeżeli dziecko źle czyta i pisze" , B. Sawa, Warszawa, WSiP, 1987;
4. "Jak pomóc dzieciom jąkającym się?" , D. Kucia, Wychowanie w przedszkolu, nr 11-12/1984;
5. "Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne" , H. Spionek, Warszawa, PWN, wyd. III, 1981;
6. "Przystosowanie społeczne dzieci jąkających się" , E. Słodownik - Ryczaj, Wychowanie w przedszkolu nr 6/1986;
7. "Dzieci z zaburzeniami mowy w przedszkolu" , B. Sawa, Wychowanie w przedszkolu, nr 7/8/1984.

Przypisy:
1. I. Stryczek, Logopedia, Warszawa PWN, 1979, s. 13.
2. Tamże, s. 314.
3. Tamże, s. 316.
4. G. Demel, Wady wymowy, P.Z.W.L, Warszawa 1974, s. 23.
5. I. Stryczek, Logopedia..., s. 316.
6. G. Demel, Wady wymowy..., s. 22.
7. I. Stryczek, Logopedia..., s. 319.
8. Tamże, s. 322.
9. B. Sawa, Jeżeli dziecko źle czyta i pisze, Warszawa WSiP, 1987, s. 83.
10. D. Kucia, Jak pomóc dzieciom jąkającym się?, Wychowanie w przedszkolu, nr 11-12/1984, s. 696.
11. H. Spionek, Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1981, PWN, wyd. III, s. 172.
12. E. Słodownik - Ryczaj, Przystosowanie społeczne dzieci jąkających się, Wychowanie w przedszkolu nr 6/1986, s. 324.
13. B. Sawa, Dzieci z zaburzeniami mowy w przedszkolu, Wychowanie w przedszkolu, nr 7/8/1984.
14. D. Kucia, Jak pomóc dzieciom jąkającym się?, Wychowanie w przedszkolu nr 11-12/1984, s. 697.
 

Opracowanie: Małgorzata Lach

Wyświetleń: 4290


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.