Zagadnienie starzenia się jest niezmiernie skomplikowane i jako proces biologiczny i w sensie semantycznym. W gruncie rzeczy starzejemy się z każdym dniem, a nawet z każda godziną od początku naszego istnienia. Jednak mówiąc o procesach starczych, nie to zjawisko mamy na uwadze, lecz pewne procesy inwolucyjne. Najbardziej lapidarne, lecz i najpełniej wyraża to właśnie fakt, że procesy kataboliczne przeważają nad anabolicznymi. W wyniku takiego typu przemiany materii organizm nie tylko nie odbudowuje swych tkanek w tempie równym ich niszczeniu, lecz nie nadąża z procesami ich odnowy i regeneracji. Starość nie staje się faktem z dnia na dzień – jest efektem długofalowego procesu zmian obejmujących całość organizmu żywego i wszystkie jego funkcje. Obecnie uważa się, że okres starości trwa od około 50-60 roku życia, a jego granice wynikają zarówno z genetycznie zdeterminowanego tempa rozwoju danego osobnika, jak i z odpowiednich wpływów środowiska zewnętrznego, a szczególnie rodzaju diety.
Do okresów starości można zaliczyć następujące etapy:
1. Okres przedstarczy ( od 54. do 64. roku życia) W tym okresie sprawności i wydolność fizyczna są jeszcze dobre. Mimo tego powinno się realizować już działania opóźniające proces starzenia się. Szczególnie należy dążyć do eliminowania czynników, które sprzyjają i przyspieszają powstawanie miażdżycy, otyłości, cukrzycy, choroby obturacyjnej płuc oraz chorób narządu ruchu.
2. Okres wczesnej starości (od 65. do 74. roku życia) W tym okresie następuje zmniejszenie się aktywności fizycznej i psychicznej. Nasilają się objawy istniejących chorób, w związku, z czym na pierwszy plan wysuwają się problemy zdrowotne.
3. Okres późnej starości ( od 75.do 84. roku życia) Okres, w którym współistnieje już wiele chorób. Wyraźnie pogarszają się warunki socjalne i ekonomiczne. Koniecznym staje się współdziałanie instytucji medycznych, socjalnych i opiekuńczych. W tym wieku znaczna część ludzi nie jest w stanie samodzielnie egzystować.
4. Końcowy okres starzenia się ( powyżej 85.roku życia) Wtedy to prawie zawsze niezbędna jest opieka geriatryczna, z racji tego, że osoba w tak podeszłym wieku jest bardzo niesprawna i ma znacznie ograniczoną zdolność do samodzielnej egzystencji.


Zmiany starcze sprowadzają się głównie do trzech kategorii: strukturalnych, funkcjonalnych i śmierci organizmu. Oczywiście zmiany funkcji idą w parze ze zmianą struktury i odwrotnie, a śmierć osobnika jest konsekwencja obu tych procesów. Wysokość ciała w wieku od 30 do 90 lat zmniejsza się jedynie o około 5%, jednak już grubość warstwy korowej kości długich wykazuje znacznie większy zanik. Ciężar poszczególnych mięśni zmniejsza się w różnym stopniu, na ogół spada o 30%. Ciężar mózgu w tym okresie zmniejsza się o około 10%. Inne części układu nerwowego wykazują także regres i to znaczniejszy, na przykład liczba włókien nerwowych zmniejsza się w okresie starości o około 27%. Zmiany starcze wpływają także na wiele funkcji organizmu. W ślad za zmniejszeniem się masy mięśniowej i spadkiem liczby włókien nerwowych, znacznie spada siła mięśniowa, niekiedy nawet o ponad 50%. Natomiast ciśnienie krwi w większości cywilizowanych populacji z wiekiem wyraźnie wzrasta, utrzymując te tendencję także w okresie starości. Z wiekiem zmniejsza się elastyczność naczyń krwionośnych, osłabieniu ulega także siła skórczów mięśnia sercowego i czas skurczu staje się dłuższy. Ilość krwi przepompowywanej przez serce, w ciągu minuty, spada średnio o około 40% i o taką mniej więcej wartość spada również maksymalna objętość oddechowa. Trudna jest do ustalenia zmiana w wydzielaniu gruczołów, szczególnie, że w niektórych przypadkach mamy do czynienia także ze zmniejszeniem wrażliwości na działanie niektórych hormonów. Istotny jest spadek wydzielania adrenaliny, a to z tego względu, ze hormon ten odgrywa zasadnicza role w reakcji stresowej, która ma dla organizmu charakter obronny. Ważnym zjawiskiem, charakteryzującym obniżenie się wydolności organizmu w wieku starczym jest zanikanie koordynacji miedzy poszczególnymi, współdziałającymi ze sobą procesami. Szczególnie uderzający jest spadek możliwości przystosowania się do obciążenia pracą, zmienionych warunków oraz czasu potrzebnego na właściwa reakcję i ogólną zdolność szybkiego powrotu środowiska wewnętrznego do stanu równowagi. Wraz z postępująca starością zmniejsza się także zdolność zapamiętywania oraz maleje ogólna inteligencja. Wydolność do pracy zostaje poważnie ograniczona, w pracy fizycznej wyraża się to spadkiem o około 30%, obniża się także zdolność do pracy umysłowej, szczególnie o ile są to czynności dotychczas niewykonywane.



Zmiany somatyczne związane z procesem starzenia
1. Wygląd
W podeszłym wieku charakterystyczną cechą w wyglądzie człowieka jest pochylenie sylwetki oraz skurczenie całego ciała. Postawa sprawia wrażenie zwiotczałej. Chód staje się niepewny. Włosy siwieją lub wypadają. Skóra traci elastyczność, a twarz staje się pomarszczona, często pokryta brunatnymi plamami.
2. Narządy zmysłów
Najwcześniej pojawiającą się i najbardziej typową zmianą w narządach zmysłów jest dalekowzroczność starcza. Polega ona na zmniejszonej zdolności oka do akomodacji. Powstaje ona na skutek utraty elastyczności soczewki. Jeśli chodzi o związane z wiekiem osłabienie słuchu może być ono wynikiem pogorszenia funkcji nerwu słuchowego lub zmniejszeniem elastyczności błony bębenkowej ucha. Osłabienie słuchu jest nie tylko czynnikiem ograniczającym orientację w przestrzeni, ale utrudnia także komunikację z otoczeniem i uczestnictwo w życiu towarzyskim. Zmysły dotyku, smaku i powonienia również powoli tracą swoją zdolność rozdzielczą. Pomimo tego, zmysł dotyku często pozostaje jedynym środkiem komunikacji chorego z otoczeniem (zwłaszcza w momencie zaniku funkcji wzrokowych i słuchowych).
3. Czynności narządów
Jedną z najbardziej niekorzystnych zmian narządowych jest arterioskleroza, czyli zwężenie naczyń krwionośnych spowodowane odkładaniem się w nich złogów. Często towarzyszy temu podwyższone ciśnienie tętnicze krwi, które z kolei sprzyja rozwojowi miażdżycy. W wyniku tego „błędnego koła” może dojść do uszkodzenia mięśnia sercowego, a tym samym do jeszcze większego upośledzenia krążenia systemowego. W związku ze zmniejszoną elastycznością przepony i płytkim oddechem oraz wadliwą postawą ciała, dochodzi do osłabienia czynności płuc. Efektem tego jest, występująca w warunkach zwiększonego wysiłku fizycznego, zadyszka. Z tego samego powodu może dojść do utrudnienia w utrzymywaniu głosu, który z wiekiem staje się łamliwy. Podczas procesu starzenia zmniejsza się także wydolność nerek i pęcherza moczowego. Może to doprowadzić do zwiększonej podatności tych narządów na choroby. Natomiast upośledzenie wytwarzania soków trawiennych może prowadzić do zmniejszenia łaknienia.
Zmiany psychiczne związane z procesem starzenia
1. Osłabienie pamięci
Osłabienie zdolności zapamiętywania stanowi szczególnie charakterystyczną zmianę, która pojawia się u osób w podeszłym wieku. Wyraża się ona w zwiększeniu niezbędnego wysiłku oraz wydłużeniem czasu niezbędnego do przyswojenia sobie lub wyuczenia nowych wiadomości. Okres największej umiejętności zapamiętywania kończy się zazwyczaj po upływie trzeciej dekady życia i w każdym następnym dziesięcioleciu zmniejszenie zdolności zapamiętywania staje się coraz wyraźniejsze. Osłabienie to dotyczy tylko i wyłącznie zdolności przyswajania i magazynowania nowych informacji. Natomiast wiadomości zmagazynowane wcześniej w pamięci długotrwałej pozostają w niej utrwalone i dostępne, w skutek czego przypominanie sobie wydarzeń z przeszłości może nawet dominować.
2. Retrospektywna postawa i zmiana zakresu zainteresowań
Dominowanie pamięci długotrwałej nad pamięcią krótkotrwałą u osób w podeszłym wieku w pewnym stopniu związane jest z częstym występowaniem retrospektywnego odbierania rzeczywistości. Dzieje się tak z dwóch powodów.:
- w pamięci dużo lepiej zachowały się wcześniejsze przeżycia. U człowieka pozytywnie nastawionego do świata motywacja sterująca wyborem utrwalonych treści prowadzi do uprzywilejowania rejestracji przeżyć radosnych w pamięci długotrwałej. Natomiast u człowieka z natury pesymistycznego rejestrują się i utrwalają w pierwszej kolejności przeżycia negatywne. Wspomnienia, które przywołuje człowiek w podeszłym wieku odzwierciedlają w związku z powyższym jego zasadnicze podejście do życia. Oprócz tego służą mu jednocześnie za swego rodzaju usprawiedliwienie czy pociechę w jego aktualnej sytuacji.
- człowiek w podeszłym wieku często nie potrafi liczyć na to, że w teraźniejszości lub przyszłości mogą na niego czekać jakieś pozytywne zdarzenia. W związku z tym będzie próbował swoje doświadczenia z przeszłości skojarzyć w taki sposób z aktualnie doznawanymi przeżyciami, aby zyskać siły do uporania się z realiami codziennego życia. Tym samym udaje mu się podtrzymywać sprawność posiadanych jeszcze umiejętności.
Ze względu na biologiczne i społeczne uwarunkowania wraz z zaawansowaniem wieku u większości ludzi maleje zakres ich zainteresowań. Pewnej ilości zadań człowiek nie może już wykonywać samodzielnie, liczne obszary jego życia są dla niego trudno dostępne. W efekcie tego ogranicza się do wąskiego kręgu zainteresowań, poświęcając się im szczególnie intensywnie. Rodzaje tych zainteresowań są z reguły zależne od dotychczasowych nawyków lub wymarzonych potrzeb i często powiązane z dobrze znajomymi obszarami. Dlatego też człowiek, który zawsze interesował się językami obcymi jest w stanie w wieku 80 lat z powodzeniem nauczyć się nowego języka obcego.
3. Elastyczność i upór
Oprócz wyżej wymienionych zmian fizycznych i psychicznych dokonujących się w organizmie starzejącego się człowieka, zachodzi także charakterystyczna niezdolność do przystosowania się lub też znacznie spowolniony proces adaptacji. W wyniku tego wykształcona zostaje pewnego rodzaju reakcja obronna w postaci tendencji do uporu. Jest to skłonność do nieustępliwego trzymania się własnych przyzwyczajeń, co w najgorszym przypadku może przerodzić się w zachowania określane jako „upór starczy”. Reakcja taka prowadzi do:
- unikania niepewności
- oszczędzania wysiłku myślowego i decyzyjnego
- zapominania szczegółów
- unikania opieki obcych
- zmniejszenia sprawności intelektualnej.
Badania gerontologiczne wykazały, iż sprawność intelektualna w podeszłym wieku zanika. Jednak należy pamiętać, że ogólna wiedza i zasób słów zostają zachowane, chyba, że doszło do ich wymazania na skutek zmian organicznych w mózgu. Natomiast zdolność do zapamiętywania, koncentracji i czas reakcji zmniejszają się wraz z wiekiem. Stąd tez dawna sprawność działania, czyli wydolność jest w starszym wieku ograniczona. Natomiast podczas wykonywania zadań nie podlegających kontroli czasu osoby starsze nie wykazują znamiennych różnic sprawnościowych.
Zmiany charakterologiczne
U osób starzejących się często dochodzi do uwypuklenia się określonych cech charakteru. Można to potraktować jako typowy objaw bezpośrednio związany z:
- cechami, które już poprzednio się u niego utrwaliły i które starannie przez całe życie pielęgnował
- zawodowymi i prywatnymi priorytetami
- jego skłonnościami, motywami i celami, które działały stymulująca lub hamująco na utrwalenie się pewnych cech
- korekcją zachowań wynikającą ze współżycia z innymi ludźmi lub też jej brakiem u osób żyjących samotnie
- z odhamowaniem w następstwie uszkodzeń miażdżycowych w efekcie których człowiek przekracza nabyte zasady dobrego wychowania i grzeczności i poddaje się spontanicznie i bez kontroli realizacji swoich potrzeb.
Do charakterystycznych zmian osobowościowych u osób w podeszłym wieku należy:
- obniżona zdolność do sterowania uczuciami
- zahamowanie napędu dotyczącego własnych zainteresowań i kontaktów socjalnych
- obniżenie intensywności przeżyć w porównaniu do tych, których dana osoba była zdolna w okresie młodości.
W procesie starzenia się ważna rolę odgrywa tez płeć osobnika. U kobiet przekwitanie, zwane okresem klimakteryjnym, jest wcześniejsze niż u mężczyzn. Trwa ono ok. 7 lat i kończy się ustaniem miesiączki ok. 50 roku życia i nazywamy to menopauzą. Główną przyczyną klimakterium jest starzenie się jajników. Trzeba jeszcze dodać, że na czas wystąpienia menopauzy wpływają: czynniki genetyczne, rasa, czynniki środowiska, klimat, tryb życia, alkoholizm, nikotynizm itd. W tym okresie funkcje gruczołów płciowych wywołują pewne przejawy „maskulinizacji” wyglądu, czyli wystąpienie u kobiety cech somatycznych męskich - zmiana sylwetki ciała, nieprawidłowe owłosienie, obniżenie skali głosu.
Pierwsze oznaki starzenia się zauważalne są w narządzie ruchu. Maleje siła i precyzja ruchów. Cieńsze stają się włókna kolagenowe, zmniejsza się grubość i elastyczność skóry. W jej obrębie pojawiają się brodawki, naczyniaki, przebarwienia lub bielactwo. Na twarzy powstają zmarszczki, na udach i brzuchu tworzą się fałdy. Piersi kobiet staja się opadające, zmniejsza się również liczba gruczołów potowych. Ma również miejsce powiększenie się masy ciała w efekcie wzrostu otłuszczenia, jest to np. zwiększenie się obwodu pasa, który jest najbardziej widoczny u mężczyzn. Tkanka tłuszczowa przemieszcza się w dolne okolice twarzy, tułowia, kończyn dolnych. U kobiet niekiedy tłuszcz gromadzi się na karku poniżej szyi, tworząc mały garb. Zaczynają się zmiany w obrębie układu krążenia – w sercu naczyniach krwionośnych. Zmiany są głównie z powodu odkładania się cholesterolu w ścianach naczyń. Starość jest okresem bezzębnym. Widoczne są zmiany chodu, postawy, rysów twarzy. Wydłuża się nos i małżowina uszna. Występuje spadek sprawności fizycznej, bardziej u mężczyzn niż u kobiet. Zmniejsza się odporność na choroby oraz liczba komórek nerwowych, co zmniejsza możliwości układu nerwowego (możliwy zanik pamięci, zmniejszanie się koordynacji ruchowej). Człowiek stary mniej śpi, wentylacja płuc zmniejsza się o 60%. W razie wytrącenia organizmu człowieka starego ze stanu równowagi powrót do stanu wyjściowego trwa dłużej, mniejsza jest też siła reakcji stresowych. Opisane zmiany prowadzą w naturalnej postaci do śmierci. Jak wiemy człowiek może żyć ponad 100 lat, jednak najczęściej ginie obecnie nie ze starości, lecz na skutek chorób czy wypadków, a znacznie skraca jego życie nieracjonalny tryb życia i nadmiar stresów życia codziennego.
Do niedawna o wiele mniej pisano na temat zmian w emocjach, jakie zachodzą w dorosłości i wieku starzenia się, niż o emocjach w dzieciństwie i adolescencji. Jeszcze 3o lat temu badacze uważali, że emocje w okresie dorosłości są sztywne i coraz mniej intensywne. Dopiero ostatnio pogląd ten uległ zmianie. Badania wykazały, iż wraz z wiekiem zachodzi liniowy wzrost efektywności przypominania sobie materiału nasyconego emocjami, podczas gdy zależność taka nie występowała w przypadku materiału neutralnego emocjonalnie. Okazuje się zatem, ze dorośli wykazują silniejsza samoregulację emocji. C. Z. Malatesta (1982) stwierdza, że ludzie starsi dużo częściej niż młodsi ukrywają złość, smutek, szczęście, zainteresowanie, wstręt i wstyd, ale nie ukrywają lęku.
W psychologii rozwój społeczny pojmowany jest wieloznacznie. Liczne koncepcje teoretyczne poświęcone wyjaśnieniu rozwoju społecznego, mnogość badań empirycznych z tego zakresu, nie doprowadziły do uzgodnień w rozumieniu zjawisk i procesów, które odnoszą się do tego aspektu rozwoju człowieka. Badacze ciągle posługują się wymiennie rozmaitymi terminami na oznaczenie tego typu rozwoju, nazywając go: socjalizacją, uspołecznieniem, rozwojem społeczno – emocjonalnym, wychowaniem, itd. Ostatnim przełomem w rozwoju społecznym człowieka jest utrata zdrowia w okresie emerytalnym. Zwykle już wcześniej człowiek zaczyna obserwować u siebie zmiany w wyglądzie ciała, świadczące o nadchodzącej starości. Wcześniej tez odkrywa, że jego sprawność psychiczna zaczyna się wyraźnie pogarszać. Takie konstatacje wywołują często niezadowolenie z tej fazy życia, a także lęk o dalszy przebieg tych procesów. Czasami ta konfrontacja ze stopniowo postępującą degradacją fizyczną, psychiczna i społeczną człowieka owocuje pojawieniem się postawy nihilistycznej, sprzyjającej utracie poczucia sensu własnego istnienia. Stopniowo pogłębiających się procesów tego rodzaju nie można uznać za przejaw społecznego rozwoju człowieka. Bardzo często jednak gwałtowne pogorszenie stanu zdrowia lub trwała utrata sprawności organizmu działa w sposób paradoksalny. Odkrywamy na przykład, że inni ludzie darzą nas szacunkiem i miłością, udzielają nam wsparcia. W ten sposób odkrywamy to, że nie utraciliśmy jeszcze swojej godności. Konfrontując swój aktualny stan ze stanem wcześniejszym, uczymy się doceniać to, z czego byliśmy dotychczas niezadowoleni, czyli fizjologicznie postępujący proces starzenia się. Do najważniejszych problemów ludzi starszych można zaliczyć samotność, chorobę, inwalidztwo, życie w ubóstwie, poczucie nieprzydatności. Wszystkie te problemy wskazują na istniejącą marginalizację osób starszych jako zbiorowości, czego przykładem może być stopniowe eliminowanie ich z aktywnego życia zawodowego i społecznego w momencie przekraczania granicy wieku emerytalnego. Osoby starsze boją się nie tylko chorób i niepełnosprawności, ale także osamotnienia i nietolerancji, gdyż w dzisiejszych czasach panuje „kult młodości”. Wiadomym jest, że wraz z wiekiem człowiek słabnie. Ma to swój negatywny skutek nie tylko dla osoby starzejącej się. Jest to dla niej samej zagrożenie ze względu na osoby i przedmioty ją otaczające, gdyż może ona stać się potencjalną ofiarą napaści, kradzieży, itp. oraz nie radzić sobie z niektórymi czynnościami wymagającymi użycia większej siły.
Główną kategorią opisu sytuacji społecznej człowieka w okresie późnej dorosłości jest pojęcie „strata” albo koszty starzenia się. Zdarzenia o charakterze straty maja tę własność, że wzbudzają silne negatywne emocje, a jeśli dotyczą wartości związanych z codziennym życiem jednostki i do tego występują łącznie, staja się zdarzeniami krytycznymi – kryzysogennymi. Najczęściej występujące w późnej dorosłości zdarzenia krytyczne to: utrata zdrowia, kondycji i atrakcyjności fizycznej, utrata bliskich osób, utrata statusu społecznego i ekonomicznego, utrata poczucia przydatności i prestiżu oraz zbliżająca się perspektywa śmierci.
Starość jest okresem trudnym, człowiek musi zostać do niej odpowiednio przygotowany. Na to, jak jest ten okres przeżywany, mają wpływ różne czynniki zarówno indywidualne, w tym genetyczne, jak i społeczne. Ludzie starsi staja się coraz mniej sprawni, coraz więcej chorują. Rozwój geriatrii i gerontologii przyczyniają się do postępu w działaniach na rzecz poprawy jakości życia w okresie starości. Powszechne przygotowanie się do starości stanowi nowe wyzwanie dla współczesnych społeczeństw. Zasadnicze znaczenie w procesie edukacji dla dobrego przeżywania starości ma motywowanie ludzi do aktywności: tak fizycznej, jak i intelektualnej.

Literatura
[1] Harwas – Napierała B., Trempała J., „Psychologia rozwoju człowieka Tom 2 Charakterystyka okresów życia człowieka”, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2000.
[2] Harwas – Napierała B., Trempała J., „Psychologia rozwoju człowieka Tom 3 Rozwój funkcji psychicznych”, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2002.
[3] Szarota Z., „Gerontologia społeczna i oświatowa”, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2004.
[4] Wolański N., „Rozwój biologiczny człowieka”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1983.
[5] http://www.sciaga.pl (17.02.2010)

Wyświetleń: 12600