Katalog

Maciej Wierzchnicki, 2017-02-06
Słupsk

Historia, Artykuły

Początki stowarzyszeń nauczycielskich na ziemiach polskich

- n +

Początki stowarzyszeń nauczycielskich na ziemiach polskich

Ruch zawodowy nauczycieli pojawił się w Polsce w pierwszej połowie XIX wieku. Był on reprezentowany przez organizacje i związki zawodowe nauczycieli polskich oraz nie mające większego zasięgu społecznego organizacje zawodowe nauczycieli mniejszości narodowych, które żyły na polskich terytoriach. Od początku istnienia zawodowy ruch nauczycieli związany był z losami narodu pod zaborami i jego nieustanną walką o przetrwanie i odzyskanie upragnionej wolności.
Towarzystwo Pedagogiczne Polskie w Poznaniu
Pierwszym stowarzyszeniem skupiającym nauczycielstwo polskie było Towarzystwo Pedagogiczne Polskie w Poznaniu, które powstało za sprawą Ewarysta Estkowskiego oraz grona 17 nauczycieli. Na zebraniu, które odbyło się dnia 9 września 1848 roku w Poznaniu utworzono Polskie Stowarzyszenie Pedagogiczne. Tego samego dnia założyciele podzielili się na dwie komisje, które miały zająć się opracowaniem odezwy do nauczycieli w sprawie przystępowania do stowarzyszenia oraz skonstruowaniem statutu. Efektem działań pierwszej wspomnianej komisji była Odezwa do nauczycieli opublikowana w „Gazecie Polskiej”, w której zawarto podstawowe cele stowarzyszenia, do których zaliczono m.in.: prowadzenie prac pedagogicznych w języku polskim, ćwiczenie poprawnej wymowy języka ojczystego, wydawanie pisma pedagogicznego i poprawienie sytuacji prawnej szkół polskich. W odpowiedzi na odezwę dnia 20 września 1848 roku grupa 68 osób, wśród których znajdowali się nauczyciele szkół elementarnych, seminarium nauczycielskiego i gimnazjum oraz księża i klerycy, doprowadziła do powstania nowej komisji, której celem było opracowanie statutu. Komisja ta stosunkowo szybko poradziła sobie z zadaniem, a nowy projekt wspomnianego statutu uchwalono na zebraniu dnia 6 grudnia tego samego roku. Dokument ten zmienił nazwę Polskiego Stowarzyszenia Pedagogicznego na Towarzystwo Pedagogiczne Polskie oraz ograniczył członkostwo w Towarzystwie do nauczycieli, księży i osób zajmujących się wychowaniem. Określając cele i środki, statut stwierdzał, że ogólnym celem Towarzystwa będzie taka działalność szkolna, która doprowadzi do podniesienia się narodu polskiego z kolan.
Towarzystwo Pedagogiczne Polskie miało być organizacją działającą legalnie, która zespoliłaby wszystkie towarzystwa pedagogiczne funkcjonujące w różnych miejscach, a jego pracami kierować miała dyrekcja wybierana na pół roku w składzie: dyrektor, sekretarz, podskarbi i dyrektorzy wydziałów. Według zapisów jakie odnaleźć możemy w statucie postulowano utworzenie trzech wydziałów: pedagogicznego, redakcyjnego i bibliotecznego. Pierwszym dyrektorem (prezesem) został ksiądz Franciszek Doliński. Powołano także komitet redakcyjny, wysiłkiem którego od 1849 roku zaczął ukazywać się miesięcznik pedagogiczny „Szkoła Polska”.
Towarzystwo Pedagogiczne Polskie w Poznaniu istniało jedynie ponad rok. W związku z tym jego dokonania nie są zbyt okazałe, co nie oznacza, że nie mają one jakiejkolwiek wartości. Do niewątpliwych osiągnięć TPP zaliczyć trzeba ożywienie środowiska nauczycieli polskich w zaborze pruskim, zwłaszcza na terenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Ważnym elementem działalności było także zakładanie bibliotek i czytelni pedagogicznych, w których dominować miały książki o treściach narodowych i pedagogicznych. Zasługą centrali mieszczącej się w Poznaniu oraz towarzystw filialnych było rozpoczęcie dyskusji nad ważnymi dla nauczycieli i szkoły problemami metodyczno – dydaktycznymi i wychowawczymi. Najwybitniejszym jednak osiągnięciem TPP było wydawanie miesięcznika pedagogicznego „Szkoła Polska”, które dzięki E. Estkowskiemu ukazywało się od stycznia 1849 do grudnia 1853 roku. Zamieszczano w nim głównie artykuły dotyczące zagadnień wychowawczych i dydaktycznych. Ponadto organizacja ta rozbudziła wśród polskich pedagogów świadomość ich zadań narodowych oraz obowiązek obrony polskości.
Towarzystwo Pedagogiczne we Lwowie i jego dalsze przekształcenia
Drugim nauczycielskim stowarzyszeniem oświatowo – pedagogicznym na ziemiach polskich było Towarzystwo Pedagogiczne we Lwowie, które zrodziło się dzięki zaangażowaniu osób związanych z komitetem redakcyjnym „Szkoły” – czasopisma pedagogicznego wydawanego od 1868 roku. Pierwszeństwo powołania do życia Towarzystwa Pedagogicznego przypisuje się Bronisławowi Trzaskowskiemu, który myśl tę przedstawił w prasie lwowskiej. Jego propozycję rozwinął Karol Maszkowski, z którego inicjatywy i dzięki pomocy Jana Dobrzańskiego doszło do zjazdu pedagogicznego we Lwowie w dniach 24 – 25 lutego 1868 roku. W obradach uczestniczyło około 280 nauczycieli, którzy wybrali reprezentację Wydziału Tymczasowego Towarzystwa Pedagogicznego składającego się z kilkunastu przedstawicieli świata nauki na czele z prezesem, którym został profesor Uniwersytetu Lwowskiego, Józef Zielonacki. Większość osób jaka utworzyła wspomniane gremium została wybrana także do Zarządu Głównego Towarzystwa Pedagogicznego podczas kolejnego zjazdu dnia 10 lutego 1869 roku. Prezesem mianowano Karola Maszkowskiego, a jego zastępcą Feliksa Strzeleckiego.
Towarzystwo od pierwszych miesięcy swojego istnienia dążyło do skupienia w swych szeregach wszystkich zawodowych pracowników oświaty i nauki, od szkoły ludowej po uniwersytet. Organizacja ta początkowo nie była zbyt dobrze odbierana przez Radę Szkolną Krajową i rządzący Galicją obóz konserwatywny. Niezbyt życzliwy stosunek oficjalnych władz spowodował, iż początki nie były zbyt łatwe, a codzienna działalność przynosiła coraz to bardziej złożone problemy. Dopiero gdy relacje te uległy znaczącej poprawie, Towarzystwo mogło rozwijać się i poszerzać swą działalność. W roku 1870 liczyło ono około 3 tys. członków. W czasie swojego istnienia Towarzystwo organizowało wiele kursów dla nauczycieli, które najczęściej odbywały się w okresie ferii szkolnych, a poświęcone były przygotowaniu nauczycieli do egzaminów kwalifikacyjnych. Funkcje dokształcające spełniały organizowane każdego roku walne zjazdy członków, w których mogli uczestniczyć wszyscy członkowie Towarzystwa. Istotną rolę w podnoszeniu poziomu wykształcenia nauczycieli spełniały czasopisma i wydawnictwa TP. Jego centralnym organem był najstarszy w Galicji miesięcznik „Szkoła”. Z czasem zaczęto wydawać do niego dodatek o tytule „Praktyka Szkolna”, na łamach którego publikowano artykuły wybitnych nauczycieli praktyków. Dzięki działaniom Towarzystwa wydano wiele prac pedagogicznych, przewodników metodycznych, podręczników szkolnych dla szkół wydziałowych i średnich, książki dla dzieci i młodzieży oraz pomoce poglądowe i dzieła okolicznościowe. W tym miejscu jako przykład przywołać można dzieła wydane w 100. rocznicę powstania Komisji Edukacji Narodowej czy na jubileusz J.I. Kraszewskiego i A. Mickiewicza. Towarzystwo Pedagogiczne świadczyło także zapomogi dla nauczycieli znajdujących się w wyjątkowo trudnym położeniu, organizowało bursy dla dzieci nauczycielskich i niezamożnej młodzieży. Wiele miejsca zajmowała także sprawa kształcenia dziewcząt. Rok 1906 przyniósł zmianę statutu Towarzystwa, co miało związek z opanowaniem go przez przedstawicieli Narodowej Demokracji. Od tego czasu członkiem mógł zostać jedynie Polak pracujący w szkolnictwie, a nowa nazwa organizacji brzmiała – Polskie Towarzystwo Pedagogiczne. Z kolei już po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w 1919 roku PTP zmieniło ponownie nazwę, tym razem na Polskie Stowarzyszenie Pedagogiczne, a w 1921 roku po połączeniu z organizacjami nauczycielskimi hołdującymi podobnym założeniom społeczno – politycznym staje się Stowarzyszeniem Chrześcijańsko – Narodowym Nauczycielstwa Szkół Powszechnych.
Ponad 50 – letnia działalność organizacji przyczyniła się do ożywienia wartości narodowych w szeregach nauczycieli w Galicji, a dzięki organizowanym formom dokształtu podniesiono poziom kształcenia uczniów. Warto także wspomnieć o akcjach pomocowych dla nauczycieli i ich rodzin, dzięki którym ludzie ci mogli przetrwać niezwykle trudne dla siebie okresy w życiu.


Powstanie Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych we Lwowie
Kolejnym stowarzyszeniem nauczycielskim, o którym warto wspomnieć jest Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych. Jego powstanie datuje się na 9 kwietnia 1884 roku, kiedy to we Lwowie z udziałem 90 osób odbyło się zebranie założycielskie TNSW. Statut powstały jeszcze w tym samym roku tak oto określał cele Towarzystwa: …popieranie wszelkich spraw mających na względzie rozwój szkół wyższych lub dobro nauczycieli; wzajemne udzielanie sobie najnowszych zdobyczy naukowych, tudzież spostrzeżeń i doświadczeń w praktyce nauczycielskiej; zaznajomienie szerszej publiczności z ustrojem szkół wyższych; pokrzepienie ducha koleżeństwa przez wzajemne zbliżenie się i wymianę myśli. Od początku swego istnienia Towarzystwo działało legalnie. Taka możliwość była następstwem popierania przez nie ówczesnego porządku politycznego. TNSW zgodnie z zapisanymi w statucie celami swą działalność koncentrowało po pierwsze na sprawach dotyczących treści, metod i organizacji pracy szkolnictwa średniego, a po drugie na problemach przygotowania zawodowego i warunkach życia i pracy nauczycieli. W istotnych dla szkolnictwa sprawach Towarzystwo odwoływało się do opinii publicznej i dla własnych postulatów starało się pozyskać przychylność prasy i wydawnictw galicyjskich. TNSW reprezentowało pogląd, że głównym zadaniem kształcenia szkolnego jest dobre wychowanie młodzieży, rozumiane jako należyte oddziaływanie moralne, narodowe i estetyczne. Towarzystwo propagowało konieczność noszenia przez uczniów mundurków, tak aby można było ich kontrolować poza szkołą. Wypowiadało się także w sprawie kwalifikowania książek do bibliotek szkolnych oraz było rzecznikiem rozszerzenia wychowania fizycznego młodzieży i wprowadzenia obowiązkowych zajęć z gimnastyki. Towarzystwo brało udział w utworzeniu w 1907 roku we Lwowie Muzeum Szkolnego oraz było wydawcą miesięcznika pedagogicznego „Muzeum” i serii „Nauka i sztuka”.
Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych odegrało znaczącą rolę w integracji zawodowej nauczycieli szkół średnich i wyższych w zaborze austriackim. Po połączeniu się pod koniec 1919 roku z działającym w Królestwie Polskim Stowarzyszeniem Nauczycielstwa Polskiego przybrało nazwę Towarzystwo Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych przy jednoczesnym zachowaniu skrótu TNSW. Z kolei w roku 1945 członkowie postanowili zgłosić akces do ZNP.
Polskie Towarzystwo Pedagogiczne w Cieszynie
Ważnym z punku widzenia omawianego tematu było także Polskie Towarzystwo Pedagogiczne w Cieszynie, które jako organizacja zawodowa nauczycieli ludowych skupiało Polaków na Śląsku Cieszyńskim. Powstało pod koniec XIX wieku. Początek istnienia to rok 1888, kiedy to powołano do życia Polskie Koło Pedagogiczne w Ustroniu. Inicjatorem Koła, a oficjalnie Kółka był Jerzy Kubisz. Wydawano własne czasopismo pod nazwą „Miesięcznik Pedagogiczny”, którego pierwszy numer ukazał się w styczniu 1892 roku. Zasługą tego pisma było m.in. przygotowanie gruntu do powołania zawodowej organizacji nauczycielskiej, którą stało się Polskie Towarzystwo Pedagogiczne Śląska Cieszyńskiego. Powstało ono dnia 10 września 1895 roku, a ukonstytuowało się w roku następnym po zatwierdzeniu statutu. Przewodniczącym Zarządu Głównego wybrano Jerzego Kubisza, a wspomniany wcześniej „Miesięcznik Pedagogiczny” stał się organem prasowym PTP. Członkami zwyczajnymi towarzystwa mogli zostać nauczyciele – Polacy, zaś nadzwyczajnymi przedstawiciele miejscowego społeczeństwa lub nawet Polacy spoza Śląska Cieszyńskiego. W roku 1914 było 476 członków zwyczajnych i 74 nadzwyczajnych. W programie działalności PTP warto wspomnieć o postulatach dotyczących reformy szkolnictwa polskiego, zniesieniu dwujęzyczności szkoły, wprowadzeniu języka polskiego jako języka urzędowego czy reformie podręczników szkolnych. PTP w ramach dokształcania nauczycieli organizowało kursy uniwersyteckie oraz kursy wakacyjne przygotowujące do egzaminów na nauczycieli szkół wydziałowych. Tworzyło i uruchamiało biblioteki specjalistyczne. Towarzystwo dążyło do laicyzacji szkoły oraz starało się pomagać nauczycielom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej. Działalność PTP została zahamowana w okresie pierwszej wojny światowej, gdyż wielu jego członków walczyło z bronią w ręku o niepodległość Polski. W roku 1923 Towarzystwo zgłosiło akces do Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych, które było mu najbardziej bliskie programowo.
Wszystkie omówione powyżej towarzystwa w większym lub mniejszym stopniu przyczyniły się do poprawienia jakości pracy w szkole polskiej, podniesienia kompetencji pracujących w nich pedagogów oraz pobudzenia świadomości narodowej u Polaków, którzy powoli tracili nadzieję na odzyskanie przez nasz kraj niepodległości. Były też one czynnikiem, który w niedalekiej przyszłości przyniósł utworzenie jednego, ogólnokrajowego związku zajmującego się sprawami szkoły, uczniów i nauczycieli.

Maciej Wierzchnicki

BIBLIOGRAFIA:

Grześ B., Związek Nauczycielstwa Polskiego od korzeni po współczesność, Warszawa 2000.
Stankiewicz R., Związek Nauczycielstwa Polskiego: 1944 – 1948. Oczekiwania i rzeczywistość, Zielona Góra 1986.
Szczechura T., Związek Nauczycielstwa Polskiego. Zarys dziejów 1919 – 1939,
Warszawa 1957.
Walczak M., ZNP wczoraj i dziś, Warszawa 1968.
Związek Nauczycielstwa Polskiego. Zarys dziejów 1905 – 1985, pr. zb. pod red. B. Grzesia, Warszawa 1986.


Wyświetleń: 0


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.