Katalog

Aleksander Pożyczka, 2018-09-11
Radom

Historia, Artykuły

TOTALITARYZM

- n +





TOTALITARYZM

„Nadzieja na braterstwo,
do którego oświecona elita może przymusić lud dekretem,
stanowi naturalna podstawę dla totalitarnej tyranii”

Leszek Kołakowski


Termin „totalitaryzm” wywodzi się z łaciny (totus – cały, totalis – zupełny, wszechogarniający) i oznacza system rządów, który całkowicie ogarnia wszystkie sfery życia społeczeństwa .
Wyraz tez wszedł do debaty publicznej w 1923 roku, kiedy to włoski dziennikarz Giovanni Amendola oskarżył Benito Mussoliniego o zamiar zbudowania „sistema totalitarno”. Włoscy faszyści w zasadzie nie zaprzeczali takiemu twierdzeniu, ponieważ dążyli do zbudowania właśnie takiego państwa .
K. Chojnicka i H. Olszewski zauważają, że według Mussoliniego faszyzm pokazywał swoje egalitarne (sprawiedliwe, równe) oblicze, podkreślając wszechogarniający, spontaniczny i żywiołowy charakter ruchu, ale jednocześnie eksponował władztwo partii faszystowskiej, którą rządził niekwestionowany lider i autorytet – wódz partii i państwa. Rządy partii miały być bezkonfliktowe i wynikające z poparcia mas społecznych . Zdaniem autorów „ideologia ta wynikła z kryzysu demokracji, nadmiernej inflacji i powszechnego bezrobocia oraz rozczarowania postanowieniami Traktatu Wersalskiego ”. Kiedy w 1933 roku w Niemczach władza została przejęta przez Adolfa Hitlera, a w Związku Sowieckim ustabilizowała się dyktatura Józefa Stalina, zaczęto coraz częściej określać reżimy w tych krajach mianem „totalitarne” i to w znaczeniu pejoratywnym (negatywnym) .
J. Holzer po dojściu Hitlera do władzy do określenia ustroju Niemiec stosował na przemian takie terminy jak – „narodowy socjalizm”, „faszyzm” bądź „dyktatura”. Historyk ten uważał, że zarówno państwo narodowo-socjalistyczne, jak i państwo komunistyczne nie stały się całkowicie „totalitarnymi”. „Jeżeli za system totalitarny uważać można taki, który po pierwsze – uzależnia masy ludności, po drugie – zmusza je do aktywnego działania, a po trzecie – działa w sposób spójny, bez wewnętrznych konfliktów i sprzecznych tendencji, to narodowy socjalizm jedynie w pierwszym okresie spełniał całkowicie wymagania tej formuły. Widziany od dołu, był systemem totalitarnego przymusu, choć nie zdołał wpoić wszystkim Niemcom posłuszeństwa wobec nakazów, a nie tylko wobec zakazów”. Dopiero opisując czasy II Wojny Światowej, która miała totalny charakter, Holzer określił Niemcy i Związek Socjalistyczny Republik Radzieckich państwami „totalitarnej dyktatury”, ponieważ podporządkowały one nakazom i zakazom wszelkie sfery życia społecznego .
C. Friedrich i Z. Brzeziński przedstawili w latach 50. ubiegłego wieku koncepcję totalitaryzmu, która nie miała na celu wyjaśnienia samego procesu powstawania systemów totalitarnych, ale tylko sposób ich funkcjonowania. Autorzy ci podkreślali, że mogą oni jedynie „zidentyfikować pewne poprzedzające i towarzyszące warunki totalnej dyktatury, która jest zjawiskiem nowym, ponieważ nic podobnego do niej wcześniej nie istniało” . Według Friedricha i Brzezińskiego na totalitarną dyktaturę składa się swoisty „syndrom”, czyli układ powiązanych ze sobą takich sześciu cech jak :
1. ideologia (oficjalna) – obejmuje wszystkie żywotne aspekty ludzkiej egzystencji i zawiera wizję idealnego ustroju społecznego, co prowadzi do radykalnej krytyki i odrzucenia istniejącego porządku społecznego;
2. monopartia kierowana przez dyktatora (przywódcę), do której należy niewielki procent ludności (około 10%); członkowie partii wierzą w oficjalną ideologię, a sama partia jest zorganizowana hierarchicznie i pełni nadrzędną funkcję wobec administracji państwowej;
3. polityka terroru – system terrorystycznej kontroli policyjnej, podtrzymujący rządy monopartii lecz obejmujący również jej członków, kieruje się nie tylko przeciwko widzialnym wrogów, ale także autorytatywnie wybranym segmentom społeczeństwa;
4. monopol komunikacji – uwarunkowana technologicznie kontrola środków społecznej komunikacji takich jak: prasa, radio, telewizja;
5. monopol broni – kontrola środków przymusu poprzez dysponowanie wojskiem i policją;
6. centralnie sterowana gospodarka – kontrola gospodarki poprzez biurokratyczną koordynację poprzednio niezależnych jednostek i podmiotów za pomocą planu gospodarczego i systemu nakazowo-rozdzielczego.
J. Karpiński z kolei ujął totalitaryzm jako „całościowy ustroju władzy państwowej”, przypominając jednocześnie, że Mussolini określał w ten sposób swój ideał państwa – państwa totalitarnego. Karpiński podał typowe przesłanki, które nadają konkretnemu systemowi władzy cechy systemu totalitarnego. Są nimi (i były) następujące znamiona :
• sprawowanie władzy nad całokształtem życia społecznego;
• zniszczenie niepodporządkowanych władzy ruchów i organizacji społecznych;
• pozbawianie obywateli wpływu na rządy;
• nasycenie życia społecznego ideologią;
• monopol obiegu informacji;
• jednopartyjność;
• zasada wodzostwa;
• rozbudowa aparatu policyjnego;
• władza nad wychowaniem młodzieży;
• ograniczenie sfery prywatności.
H. Arendt natomiast uznała, że wspólnymi cechami reżimów totalitarnych są :
• połączenie władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej;
• istnienie tylko jednej partii politycznej – rządzącej;
• głoszenie ideologii hegemonistycznej;
• kontrola policyjna społeczeństwa;
• mobilizacja mas;
• represje i eliminacja pewnych kategorii ludzi.
Później dodała, że totalitaryzm służy do niszczenia jednostki poprzez: karzący system prawny; system włączania jednostki do systemu terroru; mechanizm niszczenia zdolności do buntu poprzez wzrost poczucia strachu i utraty oparcia w sobie – stąd bierne przyzwolenie na system represyjny .
Zdaniem K. Kłeczka system ten w swojej pełnej odmianie eliminuje opozycję, a więc likwiduje siły, które mogłyby go ograniczyć; charakteryzuje się dbaniem o izolację od wszelkich poglądów i przekonań zewnętrznych oraz dbaniem o wychowanie tzw. „nowej jednostki”, która będzie uzależniona i podporządkowana swojemu totalitarnemu państwu .
Warto też przytoczyć pogląd M. Kunińskiego, który twierdził, że „totalitaryzm (autor zaliczył do niego komunizm, bolszewizm, faszyzm i hitleryzm; z kolei niektórzy autorzy, np. K. Kłeczek, zaliczają także maoizm, marksizm, marksizm-leninizm i nazizm) jest zbiorem zjawisk ideologicznych, politycznych, społecznych i gospodarczych, przy czym zjawiska te odcisnęły swoje straszliwe piętno na całym XX wieku, na losach wielu narodów i państw pod względem historycznym, kulturowym i cywilizacyjnym” . Dalej autor zauważa, że „totalitaryzm w wersji niemieckiej i włoskiej upadł w wyniku przegranej wojny, a w wersji sowieckiej – w rezultacie wewnętrznych sprzeczności i niezdolności do sprostania konkurencji technologicznej ze Stanami Zjednoczonymi” .
Warto też zwrócić uwagę na odważną próbę zakwalifikowania socjalizmu jako „demokracji ludowej” byłego bloku wschodniego do „totalitaryzmu” przez K. Kłeczka. Autor ten, powołując się na D. Wybranowskiego, twierdzi, że ustrój państwa radzieckiego i państw-satelitów (w tym Polski), które istniały do 1991 roku określano mianem „komunistycznych” bądź „socjalistycznych”, choć w zasadzie to był (i wciąż jest) pewien skrót myślowy. Należy tu podkreślić, że zachodnioeuropejskie, socjalno-demokratyczne partie nie miały kompletnie nic wspólnego z socjalizmem Lenina, Stalina i ich spadkobierców, toteż należałoby przyjąć, że komuniści, swobodnie nadużywając pojęcia ideologii, traktowali komunizm jako ostateczny etap swojej „epokowej misji”, wieńczącej „budowę społeczeństwa socjalistycznego” .
Zdaniem Kłeczka tak długo, jak Polska Rzeczpospolita Ludowa pozostawała pod zarządem PZPR (Polska Zjednoczona Partia Robotnicza), uzależnionej całkowicie od KPZR (Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego), tak długo w Polsce panował komunizm – reformowany i rewidowany, ale jednak system nieprzestrzegający praw człowieka i obywatela. Na potwierdzenie swych słów zauważa, że nawet po „odwilży” w 1956 roku nie zaprzestano w Polsce aż do roku 1963 mordów politycznych w PRL i krwawego rozprawiania się z byłymi żołnierzami Armii Krajowej oraz Narodowych Sił Zbrojnych .
Również W. Materski zauważał, że Polaków mieszkających na Ukrainie zsyłał do łagrów na Sybir i mordował nie system stalinowski, ale współtworzące ten system organy i instytucje państwowe, które choć kierowały się dosyć specyficznym, ale jednak prawem. Prawo to miało zagwarantować, podobnie jak to miało miejsce w przypadku innych totalitaryzmów, władzę dla wybranej elity politycznej – elity, która nie stroniła się od zagarniania władzy siłą za pomocą masowego terroru .
Z. Biegański z kolei pisał wprost, iż reżim powojennej Polski wręcz uzasadniał istnienie kary śmierci jako narzędzia do walki z wrogami politycznymi. Dodatkowo autor zauważał „że sądownictwu pierwszych lat PRL, wyposażonemu w odpowiednie normy prawne, władze państwowe postawiły jasne cele do realizacji. Za pomocą kilkudziesięciu dekretów z mocą ustaw oraz spec-ustaw, dopuszczono do legalizacji z mocy prawa stosowanie surowych represji i kar wobec opozycji faktycznej i tej domniemanej”. Zasadniczym wyróżnikiem tego prawa była ogromna surowość, gdzie wiele czynów zagrożonych było kara śmierci. Jednocześnie pozostawiono sędziom, skrupulatnie i starannie dobieranym oraz bezustannie weryfikowanym pod katem dyspozycyjności, ogromną swobodę interpretowania przepisów .
Warto też zwrócić na pogląd A. Rzeplińskiego, który dokonał znakomitego podziału metod sprawowania władzy, różnicując władzę w oparciu o bagnety i władzę sprawowaną w sposób demokratyczny. Profesor w zasadzie określił żądzę tej pierwszej jako pragnienie legitymizacji swojego ustawodawstwa, ponieważ władza dysponująca siłą uzasadniała ex post (po fakcie) legalność użycia owych bagnetów, a „polskie prawo z początku PRL-u legalizowało komunistyczną dyktaturę, „chowając” rzeczywistego dysponenta decyzji za „kurtyną” wyroku niezawisłego sądu”.
Na koniec rozważań należy podkreślić, że totalitaryzm, w pojęciu powszechnym, określany jest jako despotyczna, tyrańska i scentralizowana dyktatura absolutystycznego władcy bądź elity, którzy uważają się za władzę „jedynie słuszną” i nieomylną. Władza ta podporządkowują życie i prawa obywateli biurokratycznemu aparatowi ucisku, a nienaruszalna ideologia obejmuje wszystkie sfery codziennego życia.
Warto też dodać, że większość badaczy jest zgodna co do tego, że totalitaryzm jest zjawiskiem: specyficznym dla ubiegłego wieku; niewystępującym przedtem w takiej formie; całkowicie odmiennym od wszelkich innych postaci niedemokratycznych systemów rządzenia; polegającym na całkowitym odrzuceniu społeczeństwa obywatelskiego; charakteryzującym się i wyróżniającym dążeniem do całkowitego opanowania wszystkich obszarów życia społecznego i indywidualnego ludzi, a w postaci dojrzałej cechuje się nieograniczoną władzą zorganizowanej grupy na czele z wodzem, który legitymuje się posiadaniem jedynej prawdy .
Na podstawie powyższych rozważań można więc zauważyć, że pomimo ogólnie przyjętego pojmowania, definicje i istota totalitaryzmu stale budzi i będzie budzić nadal wiele dyskusji, krytyki i odmiennych zdań.











BIBLIOGRAFIA

1. Arendt H., Korzenie totalitaryzmu. Niezależna Oficyna Wydawnicza, Tom I, Warszawa 1989 oraz Tom II, Warszawa 1993.
2. Biegański Z., Sądownictwo i skazani na śmierć z przyczyn politycznych w województwie pomorskim (bydgoskim) w latach 1945–1956. Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2003.
3. Brzechczyn K., Metodologiczny status koncepcji totalitaryzmu a modelowanie dynamiki systemu komunistycznego [w:] Uwikłania historiografii. Między ideologizacją dziejów a obiektywizmem badawczym (Studia i materiały poznańskiego IPN, t. XVIII), Błaszczyk T., Brzechczyn K., Ciunajcis D., Kierzkowski M. (red.). Instytut Pamięci Narodowej, Poznań 2011.
4. Chojnicka K., Olszewski H., Historia doktryn politycznych i prawnych. Podręcznik akademicki. ARS BONI ET AEQUI, Poznań 2004.
5. Friedrich C., Brzeziński Z., Totalitarianism Is a Unique Type of Society [w:] Mason P.T. (red.), Totalitarianism. Temporary Madness or Permanent Danger? Boston 1967.
6. Holzer J., Europa wojen 1914–1945. Świat Książki, Warszawa 2008.
7. Karpiński J., Polska–Komunizm–Opozycja. Słownik. CDN, Warszawa 1988.
8. Kłeczek K., Totalitarne ideologie i systemy państwowe. Wstęp do analizy porównawczej. Katedra Doktryn Politycznych i Prawnych WPAiE Uniwersytety Wrocławskiego, Wrocław 2008.
9. Kuniński M. (red.), Pojęcie totalitaryzmu i jego nadużycia [w:] Totalitaryzm a zachodnia tradycja. Ośrodek Myśli Polityczne, Kraków 2006.
10. Masiarz W. (red.), Totalitaryzm. Zagadnienia ogólne [w:] Totalitaryzm przetrwał do XXI wieku. Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o. – Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2011.
11. Materski W., Recenzja książki H. Strońskiego „Represje stalinizmu wobec ludności polskiej na Ukrainie wlatach 1929–1939”. „Kwartalnik Historyczny”, CVII/2000. Warszawa 2000
12. Rzepliński A., Przystosowanie ustroju sądownictwa do potrzeb państwa totalitarnego w Polsce w latach 1944–1956 [w:] Przestępstwa sędziów i prokuratorów w Polsce lat 1944–1956, Kulesza W. (red.), Rzepliński A. IPN, Warszawa 2001.
13. Trutkowski D., Concepts of Totalitarianism – Representatives, Reception and Perspective [w:] Totalitarianism and Liberty. Hannah Arendt in the 21st Century, Besier G. (red.), Stokłosa K., Wisely A. Ksiegarnia Akademicka, Kraków 2008.
14. Wybranowski D., Stalinizm i neostalinizm [w:] Idee i doktryny polityczne XX wieku, Wybór, Wojtaszak A. (red.), Wybranowski D. Część I. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2001.

Wyświetleń: 0


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.