Joanna Białożyt-Michalik


„Samobójca –kto to taki?”


Co to jest samobójstwo? Dlaczego ludzie odbierają sobie życie? Czy można im pomóc? To najczęściej zadawane przez nas pytanie po tragicznym zdarzeniu.
Psycholodzy tłumaczą, że człowiek ma skłonności samobójcze, gdy robi coś z intencją uczynienia sobie krzywdy , albo rzeczywiście tę krzywdę sobie wyrządza .R. F. Diekstra definiuje samobójstwo jako: (...)”wybrane dobrowolne zachowanie ,które w możliwie najkrótszym terminie ma spowodować śmierć”.
Inni postrzegają je jako zdarzenie wielowymiarowe, akt samounicestwienia, który z punktu widzenia sprawcy ma być najlepszym rozwiązaniem problemów. Proponowano wiele terminów na określenie zachowań, którym człowiek naraża na ryzyko własne życie : próba samobójcza , samouszkodzenie, świadome działanie na własną niekorzyść , akt samobójczy.
Psychologiczne teorie samobójstwa są osadzone w szerokim kontekście społecznym , religijnym , politycznym i opierają się na rozległych systemach wartości kulturowych. Starożytni Grecy odnosili się do samobójstwa tolerancyjnie , Rzymianie w ślad za nimi wychwalali zalety samouszkodzenia w imię wzniosłych zasad. Dopiero św. Augustyn podkreślił wagę szóstego przykazania „Nie zabijaj!” i nakłonił Kościół do wydania prawa przeciwko samobójstwu.
W roku 553 synod w Orleanie wyjął samobójców spod prawa i zakazał spełniania obrzędów żałobnych wobec wszystkich ,którzy sami zadali sobie śmierć . Współczesne poglądy psychologiczne nadal traktują działania samobójcze jako nienormalne i szkodliwe społecznie . Niektóre jednak przypadki mogą wymykać się tym definicjom , zwane są przykłady samobójstw popełnionych przez osoby chore ,które do swojej ostatecznej decyzji doszły po głębokiej refleksji. Filozofia stoicka uznałaby takie zachowanie za racjonalne, cnotliwe i godne . Dla kontrastu , ktoś jako pragnie żyć wiecznie, być ciągle młodym i pięknym może być uznany za równie niemoralnego jak ten , który tęskni za śmiercią. Z powyższych przykładów wynika, że samobójstwo jest trudne do zakwalifikowania. Zainteresowanie próbami samobójczymi rośnie ze względu na zwiększająca się liczbą takich zachowań . Ze statystyk wynika , że wśród nastolatków pozbawianie siebie życia jest trzecią z kolei, po wypadkach i morderstwach, przyczyną śmierci . W Australii samobójstwa wyprzedziły pod tym względem wypadki samochodowe . W Polsce odsetek samobójstw na 100 tyś. mieszkańców w 1993r.wynosił 12,4; w Austrii 24,29 ;Francji 22,1; Danii 28; w Anglii i Walii między rokiem 1980 a 1990 odsetek samobójstw wśród mężczyzn w wieku15-44 lat wzrósł o około 30% . Problem ten dotyczył wszystkich grup wiekowych , rzadko zdarza się przed 14 rokiem życia ,częściej w okresie pokwitania i adolescencja , największą częstotliwość osiąga wśród dwudziestotrzylatków. Różne są tez powody samobójstw. Lektura pożegnalnych listów pokazuje ,że młodzi dorośli (20-30lat) popełnili je na skutek odrzucenia lub problemów z obiektem miłości . Często przyczyną śmierci była rywalizacja o ukochaną osobę . Ludzie w średnim wieku (40-49lat). częściej wskazywali uczucie przygnębienia wymaganiami jakie stawia im życie, pisali o nudzie i pragnieniu wydostania się z trudnej sytuacji. Osoby miedzy 50-59 rokiem życia jeśli w ogóle zostawiały listy, rzadko pisały o jakichkolwiek przyczynach swojej decyzji, podawały natomiast instrukcje oraz inne informacje faktograficzne . Wreszcie najstarsi samobójcy ( powyżej 60 roku życia)często powoływali się na ból, chorobę, inwalidztwo samotność i izolację. Trudno jest określić przyczynę samobójstw w wieku dojrzewania .Najczęściej wskazuje się jednak utratę ukochanej osoby ,depresję uwewnętrznienie, agresję skierowaną przeciwko sobie ,nasilające się problemy społeczne : nadużywania alkoholu, narkotyków .W literaturze na temat samobójstw stwierdza się związek między nadużywaniem substancji psychoaktywnych a targnięciem się na własne życie. Uzależnienie zwiększa bowiem ryzyko samobójstwa, gdyż powoduje zerwanie ważnych relacji międzyludzkich, upośledza zdolność właściwej oceny sytuacji, prowadzi do ostrych i chronicznych wahań nastroju , zwiększa prawdopodobieństwo depresji i poczucia beznadziejności.
Samobójstwo dotyczy wszystkich klas społecznych. Niektórzy badacze wskazują ,że wyższy status majątkowy i zawodowy może zwiększać ryzyko odebrania sobie życia. Ludzie bardzo bogaci mogą reagować tendencjami samobójczymi na silne stresy związane z pracą, podczas gdy członkowie niższych klas społecznych lepiej znoszą trudy i materialne niedostatki . Jednak Robin i Freeman-Bawne podają , że wśród mężczyzn-samobójców odsetek bezrobotnych jest znacznie wyższy. Praca stanowi bowiem ochronę przed samobójstwem ,człowiek który należy do zorganizowanego świata dysponuje właściwym systemem wsparcia chroniącym przed targnięciem się na własne życie. Ale i ten pogląd może wydawać się uproszczony .Dlaczego większość bezrobotnych nie odbiera sobie życia ? Istnieje możliwość, że ludzie o skłonnościach samobójczych nie potrafią utrzymać stałej pracy lub nawykowo tracą zatrudnienie i nie mają motywacji by znaleźć nowe i je zachować .Niewątpliwie jednak deprawacja społeczna i nędza zwiększają ryzyko omawianych zachowań.
Samobójcy bądź osoby usiłujące targnąć się na własne życie mają zazwyczaj pewne charakterystyczne cechy kliniczne, występujące z godną uwagi regularnością są to: depresja, alkoholizm, uzależnienia, schizofrenia ,zachowania antyspołeczne, zaburzenia osobowości , myśli i wcześniejsze próby samobójcze. Ocenia się, że 15% osób depresyjnych ostatecznie popełnia samobójstwo. Zagrożenie jest szczególnie wysokie na początku choroby później stopniowo maleje ,jak chorzy uczą się radzić sobie z problemami. Prawdopodobieństwo odebrania sobie życia według niektórych badaczy ponownie wzrasta, gdy człowiek wychodzi z depresji ma więcej energii, jest gotów do działania- może więc zrealizować zamiary i podjąć próbę samobójczą . Osobliwą rolę odgrywają tu inne czynniki natury klinicznej : bezsenność, zaburzenia pamięci , niska samoocena, zaniedbywanie się .
Alkoholizm jest długoterminowym czynnikiem ryzyka. Paradoksalnie krótkotrwałe nadużywanie napojów wyskokowych chroni przed samobójstwem dzięki zmianom poziomu serotoniny w mózgu .Na dłuższą metę jednak negatywnie wpływa na relacje interpersonalne ,poznawcze i fizjologiczne. ”Alkoholowe” samobójstwa częściej zdarzają się mężczyznom niż kobietom .
Tradycyjny obraz samouszkodzenia jako domeny męskiej znajduje również odzwierciedlenie wśród schizofreników.
Rzadko zdarza się, by targnęła się na życie chora kobieta, podczas gdy 75%schizofreników-samobójców stanowią właśnie mężczyźni.
Istotnym czynnikiem ryzyka są u tych pacjentów uporczywe halucynacje słuchowe, zwłaszcza gdy choremu wydaje się, że słyszy nakaz odebrania sobie życia .Wielu ludzi cierpi na kilka rozmaitych zaburzeń klinicznych jednocześnie, co zwiększa zagrożenie samobójstwa .
Zachowania samobójcze nie powstają w próżni są zjawiskiem społecznym, wynikiem wpływu otoczenia na jednostkę i płynących z niego napięć. E.Durkheim próbował wyjaśnić samobójstwo jako fakt socjologiczny , wyróżnił cztery typy takich zachowań .
1) Samobójstwo egoistyczne do którego dochodzi, gdy człowiek nie jest dostatecznie zintegrowany, otrzymuje mało wsparcia społecznego i cierpi z powodu nadmiaru indywidualizmu .Może mieć to miejsce po przeprowadzce, kiedy człowiek oddalony od przyjaciół i rodziny doświadcza swoistej izolacji.
2) Samobójstwo altruistyczne jest wynikiem oczekiwań społeczeństwa pod adresem jednostki .Czasami ludzie odczuwają wymagania społeczne jako nadmierne, nie potrafią im się oprzeć i odbierają sobie życie.
3)Samobójstwo anomiczne jest skutkiem gwałtownych zmian społecznych i poczucia alienacji. W okresie stabilności gospodarczej normy rządzące ludzkim zachowaniem są raczej niezmienne, jednak podczas kryzysów tracą ważność .Ludzie nie wiedzą jak działać i jak się zachowywać. Dlatego odsetek samobójstw rośnie zarówno podczas gospodarczego boomu jak i w czasie ekonomicznej zapaści. Stan emocjonalnego rozregulowania, konieczność nieustannego współzawodnictwa zwiększa ryzyko omawianych zachowań.
4)Samobójstwo fatalistyczne popełnia człowiek, który traci kierunek w życiu i nie potrafi zapanować nad własnym losem.
Istotnym czynnikiem społecznym predysponującym do odebrania sobie życia jest kryzys z bliską osobą lub jej utrata. Dodatkowo zagrożone są osoby , które nie potrafią sobie radzić w sytuacjach stresowych i pesymistycznie patrzą na życie. Ich interpersonalne relacje z otoczeniem często nacechowane są gniewem wrogością i konfliktami. Ludzie depresyjni czują, że świat zwrócony jest przeciwko nim, a stawiane im wymagania są zbyt wysokie .Zazwyczaj także o sobie myślą negatywnie, postrzegają siebie jako bezwartościowych i gorszych od innych. Przekonanie ,że obecny kryzys i związany z nimi ból psychiczny nigdy się nie skończy, mobilizuje ich do przerwania pasma cierpień śmiercią.
Edwin Shneidman , profesor Uniwersytetu Kalifornijskiego opisał dziesięć cech wspólnych wszystkim samobójstwom.
 Samobójstwo jako rozwiązanie wszystkich problemów, droga wyjścia absolutnego .Człowiek mniema, że jedynie pozbawiając się życia może osiągnąć spokój. Nie chce stawić czoła wyzwaniom jakie niesie życie, pragnie rozwiązania natychmiastowego i permanentnego.
 Nieznośny ból psychiczny , przytłaczająca emocja , poczucie zamknięcia w pułapce. Desperat traktuje śmierć jako panaceum.
 Niezaspokojone potrzeby powodują frustracje i przyczyniają się do prób samobójczych .
 Poczucie beznadziejności i bezradności- przekonanie, że między działaniem a jego wynikami nie ma związku. Człowiek jest przeświadczony ,że nie potrafi zmienić nieznośnej sytuacji.
 Stan ambiwalencji poznawczej –ludzie o skłonnościach samobójczych mają tendencje do polaryzowania własnych myśli, ujmowania problemów w sposób skrajnie uproszczony. Mogą przeskakiwać od miłości do nienawiści, od życia do śmierci .Trudno im myśleć pozytywnie o przyszłości.
 Stan zwężenia percepcji ,forma „widzenia tunelowego”. Osoby nastawione na samobójstwo nie są w stanie rozważyć żadnych możliwości alternatywnych. Śmierć traktują jako jedyny sposób poradzenia sobie z aktualną sytuacją.
 Komunikacja zamiarów- większość samobójców informuje wcześniej o swych planach .Twierdzenie ,że „ci którzy mówią o samobójstwie , nigdy go nie popełnią” jest mitem. Nie należy lekceważyć tego typu komunikatów.
 Spójność ze stylem życia .Cechy epizodu samobójczego są raczej zgodne z charakterem człowieka : niecierpliwi zastrzelą się lub wyskoczą z okna .Wiele przypadków odebrania sobie życia nastąpiło po okresie porządkowania życia : pisania testamentu , odwiedzania krewnych i przyjaciół .
 Perfekcjonizm .Osoby o skłonnościach samobójczych mają zazwyczaj tendencje perfekcjonistyczne, stawiają sobie wysokie standardy, wierzą , że mogą osiągnąć doskonałość. Nigdy nie pozwalają sobie na błędy, nadmiernie martwią się każdą porażką .Cechę tę obserwuje się u anorektyków i ludzi z zaburzeniami osobowości .Może wiązać się ze stylem wychowania, gdy na przykład miłość rodziców zależała od osiągnięć dziecka. Dla neurotycznych perfekcjonistów motywem działania jest często strach przed porażką a nie jak w normalnych warunkach pragnienie sukcesu.
Jak zapobiegać samobójstwom ? Na to pytanie nie ma prostej odpowiedzi. Potrzebne są dwojakiego rodzaju strategie profilaktyczne: skierowane do jednostek zagrożonych i całego społeczeństwa .Fundamentalna okazuje się być zmiana sposobu myślenia o problemach zdrowia psychicznego. Obecnie ludzie nadal odczuwają stygmat związany ze zgłaszaniem się do lekarza z powodu zaburzeń psychicznych. Często otoczenie, nawet najbliższe, traktuje je jako słabość zaś pracownicy służby zdrowia odnoszą się do człowieka zgłaszające do poradni zdrowia psychicznego jak do potencjalnego wariata .Stąd osoby wymagające specjalistycznej pomocy świadomie z niej rezygnują. Pewnym rozwiązaniem są telefony zaufania i internet , za pośrednictwem którego można rozpowszechniać wyniki badań, odpowiadać na pytania i udzielać emocjonalnego wsparcia. Pomocne jest ograniczenie dostępu do śmiercionośnych narzędzi i leków. Im szybciej temat samobójstwa zakorzeni się w psychologii życia codziennego tym większa szansa na zrozumienie zjawiska, identyfikacje osób zagrożonych i być może zapobieganie osobistym tragediom .

Artykuł powstał po lekturze książki Rory O`Connor i Noel Sheehy „Zrozumieć samobójcę”.

Wyświetleń: 0