Bariery psychologiczne w nauczaniu

"Osoba ludzka potrzebuje potwierdzenia.[...] Zwierzę nie ma potrzeby potwierdzania siebie, ponieważ niezaprzeczalnie jest tym, czym jest. Inaczej jest z [człowiekiem]. Odesłany z naturalnego królestwa gatunków i wydany na ryzyko istnienia jako samotna jakość, otoczony atmosferą chaosu powstającego wraz z nim, skrycie i nieśmiało czeka na Tak, które pozwoli mu istnieć, a które może przyjść do niego tylko od innej osoby ludzkiej. Ten niebiański chleb własnego istnienia podawany jest jednej [osobie] przez drugą."
Martin Buber

Potwierdzenie i jego przeciwieństwo, czyli niepotwierdzenie, to istotny element rozwoju naszej osobowości czy inaczej tożsamości, pojawiający się w relacjach międzyludzkich.. To pewność, kim jesteśmy, to pozytywne relacje, których pragniemy. Oznacza to naszą akceptację jako osoby, uznanie jej za podmiot. W ten sposób odkrywamy swoje człowieczeństwo. "Uczę się tego, że jestem osobą, kiedy doświadczam afirmacji ze strony innej osoby". W ten sposób spełniona zostaje jedna z najważniejszych funkcji w relacjach międzyludzkich: akceptuję innych i jestem akceptowany.

Uświadomienie sobie tych oczywistych prawd pozwoli być może na lepsze rozumienie barier psychologicznych występujących u uczniów, którzy nie otrzymali takiego potwierdzenia. W konsekwencji doświadczają oni niepowodzeń w nauce szkolnej. I dotyczyć to będzie uczniów każdych, a więc zarówno bardzo dobrych, jak średnich czy słabych.

Bariery w nauczaniu są odwiecznym niezwykle złożonym problemem edukacyjnym i społecznym. Badacze tego problemu skłonni są wyróżniać trzy grupy przyczyn niepowodzeń: społeczno-ekonomiczne, biopsychiczne i dydaktyczne. Niektórzy dodają przyczyny tkwiące w samym uczniu (niski poziom intelektualny, niechętny stosunek do nauki, lenistwo...).Barierą mogą być także czynniki od ucznia niezależne, do których można zaliczyć złą atmosferę w rodzinie, różnorodne niedociągnięcia w pracy dydaktyczno-wychowawczej szkoły.... Nie ma jednak zgodności czy choćby sugestii, które z wymienionych uwarunkowań, często ze sobą powiązanych, stanowią barierę dominującą i decydują o szkolnych niepowodzeniach uczniów. Ta niejednoznaczność stanowisk, owo niedookreślenie wynika zapewne stąd, iż zjawisko niepowodzeń, występujących barier, badane jest przez zarówno przez socjologów, psychologów jak i pedagogów. Potrzebne jest więc wspólne przedsięwzięcie w tej mierze, by problem dobrze zdiagnozować. W przeciwnym wypadku nadal będzie się mówiło o przewadze tej lub innej przyczyny. Ta niespójność nie służy problemowi z jakim zmaga się uczeń.

Równorzędne traktowanie przyczyn niepowodzeń w nauce proponował J. Konopnicki, wyróżniający przyczyny emocjonalne, intelektualne i szkolne. W każdej z owych przyczyn odnajdujemy problem potwierdzenia, a właściwie jego braku.

Za najważniejszą przyczynę powstawania barier, wpływającą na niepowodzenia szkolne, należy uznać brak opieki nad dzieckiem ze strony środowiska domowego. Wyróżnić tu można warunki materialne i kulturalne w rodzinie dziecka (sytuacja materialna, praca zawodowa matki, konsumpcja kulturalna rodziny, język rodziców, formy spędzania wolnego czasu itp.). Z procesami wychowawczymi związana jest kultura pedagogiczna rodziców, ich świadomość wychowawcza. J.Konopnicki podkreśla, iż istnieje wyraźna zależność między atmosferą wychowawczą w domu (współżycie rodziców, struktura rodziny, awantury w domu, nałogi, stosunek rodziców do dziecka, aspiracje...) a niepowodzeniami w nauce dzieci i młodzieży.

Pogłębiająca się patologia życia i kryzysy wychowania w rodzinie, przemoc i agresja, brak właściwej atmosfery uczuciowej pomiędzy rodzicami, serdeczności i ciepła w stosunku do dziecka wpływa na mniejszą motywację do nauki. A jeżeli na te przyczyny nałoży się rozbicie małżeństw rodziców lub brak jednego z nich (naturalny bądź zawiniony), pojawia się poczucie zagrożenia i towarzyszące mu poczucie lęku, stresu. Pamiętać również należy o tym, iż ubóstwo społeczne rodziców (bezrobocie) stwarza istotną barierę mającą wpływ na niepowodzenia. Niedożywienie powoduje bierność, osłabienie koncentracji uwagi, pamięci oraz "zwolnienie innych funkcji umysłowych". Ujemnego wpływu trzeba także dopatrywać się w warunkach dziecka do nauki (miejsce odrabiania lekcji, czas odrabiania, rozkład dnia zajęć).

Wielu pedagogów i psychologów przyczyn niepowodzeń dopatruje się w stanach emocjonalnych jakim podlegają uczniowie, a które zależne są od cech charakteru, zaburzeń osobowości, inteligencji. Wielu uczniów przeżywa tzw. "fobię szkolną" wywołaną stanami depresyjno-lękowymi, strachem i stresem, związanymi z kontrolą i oceną ich pracy. Często ci uczniowie nie radzą sobie z porażkami, nie umieją dostosować się do dyscypliny szkolnej, nie lubią niektórych nauczycieli. Utrudnia to im bez wątpienia percepcję wiedzy i nie pozwala na osiąganie zadawalających wyników w nauce. Barierą dla osiągania sukcesów w szkole nie jest więc wyłącznie brak zdolności.

Ważną barierą w osiąganiu sukcesów przez uczniów są bariery dydaktyczne. L.M. Combs wysuwa twierdzenie, "...że jednostka ma naturalną motywację do nauki (...)". Ulega ona zwiększeniu, gdy uczeń dostrzega, iż to czego się uczy interesuje go, jest mu przydatne, nie powoduje większych trudności w zrozumieniu i wykonaniu. Rolą nauczyciela jest więc wydobyć z uczniów to, co w nich najlepsze. By tak się stało nauczyciel musi traktować ucznia podmiotowo, starać się tworzyć dobrą atmosferę i klimat wzajemnego zaufania. Kluczową sprawą jest więc to, czy uczeń lubi chodzić do szkoły, czy lubi się uczyć. Jego pozytywne nastawienie będzie zależne do tego w jakim stopniu czuje się on emocjonalnie związany z nauczycielem, który swoją wiedzą, taktem pedagogicznym, swoją postawą potrafi rozbudzić zainteresowanie do nauczanych przedmiotów.

Pomiędzy uczniem a nauczycielem mogą wytworzyć się negatywne powiązania emocjonalne (krzyk, strach, lęk przed nauczycielem), które powodują niekorzystne nastawienie ucznia do szkoły i nauki, utratę motywacji. Barierą więc może okazać się zbyt słabe uwzględnianie potrzeb ucznia, traktowanie go przedmiotowo. To z kolei wywołuje u niego reakcje o charakterze obronnym i biernym. Traktowanie nauczyciela jako jedynego źródła wiedzy dla ucznia musi odejść w niepamięć. Nauczyciel ma pomagać mu w dotarciu do wiedzy, wspierać jego wysiłek w tym względzie, pobudzać kreatywność i wyzwalać motywację.

System kontroli i oceny, często przypadkowy i skierowany na niektóre tylko wiadomości i kompetencje, potwierdza, że uczeń traktowany jest przedmiotowo. Blokuje możliwości rozwoju dziecka i jest stresogenny.

Barierą staje się też niedostrzeganie u uczniów trudności w nauce wynikających z niskiego poziomu umysłowego, braku umiejętności uczenia się, braki wiedzy, kłopoty z rozumieniem nowych pojęć i zjawisk. Pojawia się tu problem niedostosowania wymagań do indywidualnych możliwości ucznia. W klasie szkolnej są różni uczniowie. Tacy, u których występują określone zaburzenia emocjonalne, i tacy, którzy są mniej uzdolnieni i wreszcie tacy, którzy są mało pracowici. Nie można więc dla wszystkich stosować tej samej miary. Należy indywidualizować zajęcia, dostosowując trudności do zdolności i możliwości dziecka. Nie wszystkie bariery zależne są od nauczyciela. Nie są nimi z pewnością organizacja pracy szkoły, liczba uczniów w klasie czy wyposażenia szkoły.

Barierą zależną bezpośrednio od nauczyciela pozostają błędy metodyczne, wynikające z braku umiejętności pedagogicznych. Można tu wymienić nie uświadamianie uczniom celów lekcji, werbalizm, jednostronny intelektualizm, słabe motywowanie i aktywizowanie uczniów, brak systematycznej kontroli wyników w nauce czy przeciążenie pracą domową.

Znajomość barier psychologicznych, uświadamianie sobie ich istnienia i podejmowanie skutecznych działań dla ich unikania pozwoli przezwyciężać uczniowi niepowodzenia w nauce a w niej samej odnaleźć ciekawość i radość poznawania, odkrywania i tworzenia.

Opracowanie: Emilia Dec

Wyświetleń: 2437