Teatr szkolny w klasach początkowych

W praktyce szkolnej funkcjonuje wiele metod aktywizujących uczniów oraz form zajęć o charakterze swobodnym. Budzą one twórczą aktywność uczniów, urozmaicają proces dydaktyczny, rozbudzają wszystkie sfery poznania i działania uczniów.

Teatr szkolny jest to forma, która pojawia się w szkole niejako w dwóch płaszczyznach: jako teatr na lekcji, stanowiąc element procesu dydaktycznego, oraz jako forma pracy pozalekcyjnej. Obie formy zaspokajają potrzeby dzieci, wychodzą naprzeciw niewygasłej jeszcze potrzebie teatralizacji, stwarza okazje do twórczej aktywności, dają wreszcie możliwość zaspokojenia potrzeby uznania i poczucia własnej wartości. Obie też stanowią swoje warunki: wymagają zdyscyplinowania uczestników przedstawienia, wspólnej pracy i współodpowiedzialności za jej efekt, podziału funkcji i zadań koniecznych dla końcowego efektu, wymagają więc wyrzeczenia się osobistych pragnień na rzecz powodzenia wspólnego zamierzenia.

Różne są zadania i możliwości obu teatrów. "Teatr w klasie" ma charakter okazjonalny. Jest świętem i wydarzeniem dla uczniów, wyzwala wiele emocji, ma ogromne znaczenie w realizacji całego wachlarza zagadnień z języka polskiego.

Przede wszystkim budzi duże zainteresowanie tekstem przeznaczonym do inscenizacji. Opracowanie inscenizacji sprzyja ćwiczeniom w czytaniu ze zrozumieniem, z podziałem na role, ćwiczeniu akcentu dramatycznego i logicznego, uczula na piękno języka. Przygotowanie inscenizacji jest okazją do zwrócenia uwagi na precyzję artykulacji, więc ćwiczeń dykcyjnych i oddechowych. Poprawne wygłoszenie roli wymaga umiejętnego operowania oddechem, siłą, wysokością i naturalną barwą głosu. Proces przygotowania przedstawienia sprzyja poznaniu wielu terminów związanych z pracą w teatrze, jak: aktor, sufler, reżyser, inspicjent, scenografia, antrakt itp. Wiele nowych zwrotów i wzorów stylistycznych dostarcza sam tekst, który zapamiętany zostaje o wiele lepiej dzięki atrakcyjnej formie opracowania. Pomocne dla wystawienia sztuki będą także zajęcia muzyczne - nauka piosenek i pląsów, zajęcia plastyczne - wykonanie dekoracji i rekwizytów. Duży ładunek emocjonalny towarzyszący wszystkim poczynaniom uczniów sprawi, że praca nad inscenizacją staje się dla dzieci zabawą i przyjemnością. Sytuacja uczenia się w świadomości uczniów przechodzi na plan dalszy a efekty są lepsze niż w przypadku konwencjonalnego opracowania tekstu.

Aby spektakl w klasie spełnił swoje zadania, musi brać w nim udział możliwie największa liczba dzieci. Dlatego wyboru aktorów dokonuje się mając na względzie jedynie walory głosowe uczniów (barwa, wysokość) nie bacząc na szczególne, aktorskie zdolności dzieci.

W przeciwnym razie mogłoby to doprowadzić do odsadzania głównych ról ciągle tymi samymi dziećmi. Zagraża to kreowaniu aktorów - gwiazdorów klasowych, co spaczyłoby charakter idei - teatr na lekcji. Sam proces tworzenia przedstawienia ma największe znaczenie zarówno w przypadku wychowawczych jak i dydaktycznych wartości teatru na lekcji. Od początku do końca powinien on być spontaniczną zabawą, nigdy przykrym obowiązkiem.

W teatrzyku szkolnym dzieci poprzez zabawę w teatr mają przybliżyć się do poznania utworu literackiego. Wczuwać się w sytuację postaci, tak jak w czasie zabawy wczuwają się dzieci w indiańskich wojowników, Zorro czy partyzantów w lesie.

Poza teatrem rozumianym jako element pracy klasowo - lekcyjnej pojawia się w praktyce drugi jego rodzaj. Ten, który tworzą chętni uczniowie, ci, którzy przejawiają większe od swoich kolegów zdolności, potocznie zwane aktorskimi. Uczniowie ci mówią poprawnie i wyraziście, mają dostatecznie silny głos, potrafią operować jego dynamiką a poza tym, a raczej przede wszystkim, potrafią stać się na równi z autorem tekstu twórcami artystycznego przeżycia. Bowiem zajęcia grupy teatralnej poszerzają zadania i zalety teatru na lekcji o bardzo istotny element. Jest nim walor artystyczny. Cała praca nad opracowaniem inscenizacji prowadzona jest jak podczas pracy klasowej, ale cechują ją wyższe wymagania stawiane uczniom. Nie zarzucając pracy wychowawczej i dydaktycznej nauczyciel - instruktor zwraca baczniejszą uwagę na wszystkie te elementy, które składają się na kulturę żywego słowa. Duża cześć wśród zajęć prowadzonych w grupie stanowią ćwiczenia dykcyjne i oddechowe. Dykcja dzieci występujących nie może budzić żadnych zastrzeżeń, powinna być wzorem dla słuchaczy tym wartościowszym, że aktorzy są w wieku słuchaczy.

Następnym elementem, na który zwraca się szczególną uwagę, jest prawidłowa interpretacja utworów. Uczniowie muszą zrozumieć treść utworu, zamierzenia autora, powinni także rozumieć motywy postępowania i uczucia kreowanych przez siebie postaci. Wspomniany teatr zachowuje swój sens wtedy, gdy uczniowie na zasadzie syntomii potrafią współbrzmieć uczuciowo z kreowaną postacią, z nastrojem mówionego tekstu. Wielka w tej materii jest rola nauczyciela - instruktora.

Trzecim zagadnieniem, na które kładzie się nacisk i zwraca uwagę, jest umiejętność takiego poruszania się na scenie, bądź operowania lalką w przypadku teatru lalek, by akcja dramaturgiczna była przejrzysta. Przesadne ćwiczenie tej umiejętności nie jest konieczne, gdyż nie jest zadaniem teatru szkolnego naśladowanie teatru zawodowego. Cała oprawa scenograficzna sztuki powinna bazować na inwencji i możliwościach dzieci, powinna być wynikiem ich twórczej ekspresji i pracy ich rąk.

(...) Teatr wieku szkolnego nie powinien wychodzić do wzorów teatru zawodowego i na nich się opierać, lecz ma wynikać z potrzeb rozwojowych i możliwości wieku szkolnego.

Wymienione wyżej zadania i zalety teatru szkolnego dotyczą jednostkowego procesu przygotowania inscenizacji. W odniesieniu do obu form przygotowanie przedstawienia oparte jest na dosyć jednolitym schemacie:
- poznanie tekstu,
- omówienie tekstu,
- ćwiczenia głosowe i dykcyjne,
- czytanie ze zrozumieniem,
- czytanie z ekspresją,
- czytanie z podziałem na role,
- przydział ról uczniom,
- projektowanie i wykonanie scenografii,
- nauka piosenek i pląsów,
- próby przedstawienia,
- występ.

Podany schemat może ulegać modyfikacjom w zależności od rodzaju inscenizacji i czasu, jaki przeznaczamy na jej przygotowanie, wieku uczniów itd.

Obie postacie teatru nastawione są na efekt. Dążą do opracowania inscenizacji wykorzystując maksymalnie wiele momentów dydaktycznych. W praktyce przybiera to postać żmudnej pracy - ciekawej bo nowej, ale nie wiele wychodzącej poza realizację celów dydaktycznych. Nauczyciel jedynie jest tu postacią kreującą.

Czy jest tu miejsce na swobodną aktywność dzieci, na pobudzenie wyobraźni i ich własnej inwencji? Raczej niewiele.

Uzmysłowić więc sobie należy fakt, że teatr szkolny nie musi zawsze przyjmować formy inscenizacji, gdzie przydział i odtworzenie ról jest elementem podstawowym.
Istnieje wiele innych ciekawych form pracy z dziećmi, które także mieszczą się w zakresie pojęcia "teatr szkolny". Tworzą je wszystkie te elementy, które wszechstronnie rozwijają twórczą aktywność dziecka.

To wszystko, co zostało tu powiedziane o teatrze szkolnym, określa jedynie odtwórczy charakter działalności dzieci. Co należy zrobić, aby nadać jej charakter twórczy? Należy oprzeć pracę z dziećmi na ich spontanicznej aktywności. Należy ukazać dziecku wszystkie możliwości wykorzystania jego głosu, ciała, wyobraźni i zmysłów, otworzyć przed nimi drogę ku odkrywaniu i tworzeniu bogatego w przeżycia świata. Dlatego praca nauczyciela osnuta wokół pojęcia "teatr szkolny" powinna zawierać wiele różnorodnych zajęć, spośród których jednym z ostatnich powinna być inscenizacja. Nauczyciele muszą rozwijać u uczniów wrażliwość na barwę, wysokość i natężenie ich głosu, aby potrafili oni nadać swym wypowiedzeniom odpowiedni charakter, a także by rozumieli wypowiedzi innych.

Bardzo pomocne jest uświadomienie uczniom tego, jak powstaje głos ludzki, jakie elementy ciała biorą udział w jego powstawaniu. Dzięki temu uczniowie zwrócą baczniejszą uwagę na poprawną wymowę nie tylko podczas recytacji.

Należy nauczyć dzieci słuchać, słuchać dźwięków i ciszy, słuchać innych tak, aby rozumiały uczucia i intencje mówiącego.

Bardzo ważnym zagadnieniem jest rozbudzenie wyobraźni dzieci. Bez takich ćwiczeń nie sposób przystąpić do realizacji inscenizacji. Wyobraźnia wzbogaca i ubarwia życie człowieka, jej rozbudzenie ma ogromne znaczenie dla percepcji i tworzenia.

Ekspresja ciała dziecka jest zagadnieniem całkowicie pomijanym w procesie lekcyjnym. Świadomość swego ruchu, swoboda w poruszaniu się dodają dziecku pewności siebie. Bardzo często całkowity brak świadomości swego ciała paraliżuje wszelkie poczynania dziecka nie tylko podczas inscenizacji. Przełamanie bariery strachu, niepewności, obawy przed śmiesznością sprawia, że dziecko pozbywa się tremy, staje się aktywne i chętne do uczestnictwa w zabawach, lekcjach. Nie rzadko obawa przed zgłoszeniem się do odpowiedzi na swoje źródło w niepewności i strachu przed wystąpieniem, a nie z braku przygotowania ucznia do lekcji.

Przedmiotem pracy z dziećmi powinna stać się także umiejętność różnicowania uczuć i nastrojów, ich nazywania i wyrażania.

Bibliografia.

1. Krzyżewska J., "Aktywizujące metody i techniki w edukacji wczesnoszkolnej", Suwałki 1998r. AU OMEGA
2. Mineyko B., "Improwizacje w klasach I-III", Warszawa 1986r.
3. Rybotycka L., "Gry dramatyczne. Teatr młodzieży", Warszawa 1976r. WSiP
4. Tyszkowa M., "Aktywność i działalność dzieci i młodzieży", Warszawa 1977r. WSiP

Opracowanie: Bożena Grzelak

Wyświetleń: 775