Folklor i muzyka ludowa

1. Pojęcie folkloru [ang. folk = lud, lore = 'wiedza ludu'] to synkretyczna, wieloskładnikowa forma ludowej kultury symboliczno - artystycznej. Termin folklor po raz pierwszy użyty został przez W.J.Thomsona w 1846 r. na oznaczenie tego wszystkiego, co lud umie, co tworzy, co pielęgnuje i przekazuje z pokolenia na pokolenie, jako swój własny dorobek kulturalny.

W ujęciu szerokim utożsamia się folklor z tradycją społeczności pierwotnych, plemiennych lub całokształtem kultury ludowej (mity, rytuały, obrzędy, zwyczaje, taniec, muzyka, plastyka); w ujęciu wąskim - ze sztuką słowa tzn. z literaturą ustną lub folklorem literackim. Folklor w ujęciu typologicznym to przejaw sztuki synkretycznej, gdzie słowo, taniec, gest, mimika, muzyka tworzą różnogatunkowe całości artystyczne, które mogą zaistnieć tylko w bezpośredniej sytuacji wykonywania i odbioru, czyli sytuacji folklorotwórczej (cykle obrzędów dorocznych, rodzinnych, czynności agrarnych, uroczystości grupowe, spotkania towarzyskie). Wyodrębnia się folklor słowny, muzyczny, taneczny, widowiskowy, a także plastyczny.

Folklor opiera się na światopoglądach 'typu ludowego' (mit, magia, sakralność). Przekazy folklorystyczne jako dominujące są znamienne dla społeczności pierwotnych i plemiennych. W społeczeństwach stanowo-klasowych funkcjonują jako kultury nieoficjalne (folklor chłopski), środowiskowe (folklor szlachecki); w społeczeństwie masowym stają się reliktowe, bądź występują w postaci subkultur.

Folklor jest zjawiskiem wielofunkcyjnym. Charakteryzuje go jedność funkcji praktyczno-bytowych, estetycznych, normatywnych i światopoglądowych. W środowisku macierzystym (kultury plemienne i ludowe) wyraża podstawowe potrzeby egzystencjalne, wyrasta z doświadczenia życia wspólnotowego i zarazem to życie modeluje. [1]

Termin folklor używany jest u nas w kilku znaczeniach:

- jako mądrość ludowa, kultura ludu, sztuka ludowa;
- jako całokształt nauki, wiedzy o sztuce ludowej, czyli ludoznawstwo;
- jako wytwór, dzieło, dorobek twórczości ludowej.

Folklor jest różny w różnych częściach świata, a nawet w różnych okolicach każdego kraju. Obszar na którym folklor ma swój odrębny charakter nazywa się regionem.

W Polsce występuje podział kraju na regiony, czyli na jednostki etnograficzne, różniące się cechami kultury ludowej w stroju, pieśni, muzyce, mowie (gwarze) i tańcu.
Rozróżniamy obecnie 16 regionów folkloru muzycznego w Polsce:

Kaszuby (Pomorze), Wielkopolska, Ziemia Lubuska, Warmia i Mazury, Kujawy, Mazowsze, Podlasie, Kurpie, Lubelskie, Łowickie, Sieradzkie, Kieleckie, Krakowskie, Podhale, Śląsk, Rzeszowskie [2]

2. Muzyka ludowa jako element folkloru

Muzyka ludowa w Polsce jest częścią kultury i tradycji głównie warstwy chłopskiej. Muzyka ludowa podobnie jak kultura nie jest jednorodna. To, co lud wiejski śpiewał lub grał mogło być 'własne' lub przyswojone i przystosowane do zmieniających się potrzeb. Ogólnie rzecz biorąc muzyką ludową jest wszystko to, co lud wiejski tworzy i wykonuje solowo i zespołowo [3].

W minionych wiekach muzyka ludowa była kwitnącą dziedziną naszej kultury. W XX wieku muzyka ta, zaczęła jednak zanikać, gdyż młodzi ludzie coraz mniej sami śpiewają i tańczą. Obserwujemy stopniowe zacierania się różnic między sposobem życia na wsi i w mieście. Dziś autentyczną muzykę ludową możemy usłyszeć już bardzo rzadko, uprawia ją jeszcze najstarsze pokolenie, lub młodzież i dzieci, które należą do zespołów ludowych.

Muzykę ludową dawniej przekazywano drogą ustnej tradycji z ojca na syna. Obecnie dokonuje się nagrań śpiewaków i instrumentalistów ludowych, aby w ten sposób utrwalić ich sztukę dla przyszłych pokoleń. Działają regionalne zespoły pieśni i tańca, corocznie organizowane są festiwale, na których prezentowane są pieśni i tańce ludowe.

Festiwale takie odbywają się w Zakopanym, w Kazimierzu nad Wisłą, w Rzeszowie i innych miastach.

Muzykowanie i śpiew zawsze towarzyszyły rodzinnym uroczystościom, takim jak chrzciny, wesele, czy pogrzeb. Śpiewem witano też nowe pory roku (wiosna - topienie Marzanny, a także rozpoczynano i kończono prace w polu, np. żniwa).

W każdym regionie kraju muzyka, taniec, strój ludowy jest nieco inny. Ma on bardzo barwną i ciekawą kolorystykę. W niektórych regionach, np.:

W Wielkopolsce - melodie są szybkie i wesołe. Kapela gra takie tańce, jak: wiwat, chodzony, walcerek. Bardzo szybkie przyśpiewki do wiwata, pełne są humoru i werwy.

Na Kurpiach - w północno wschodniej części Mazowsza, muzyka jest zupełnie inna. Okolice pozbawione są urodzajnej ziemi. Ludzie zamieszkujący tam są raczej biedni, mają więcej pieśni smutnych, powolnych, w tonacjach minorowych. Można tam usłyszeć wiele pieśni lirycznych, które są śpiewane w wolnym tempie i donośnym głosem. Wśród tańców kurpiowskich wymienić można bardzo szybki taniec o nazwie.... "powolniak", oraz korowodowe, rytmiczne przytupywanie kobiet podczas śpiewu.

Na Mazowszu - bardzo rozpowszechnione są tańce trójmiarowe, takie jak oberek i mazur. Mazur w tym regionie tańczony jest jako taniec wirowy, po linii jednego, wspólnego dla wszystkich par koła. Mazura tańczy się w żywym, ale nie za szybkim tempie. Mężczyźni i kobiety od czasu do czasu rytmicznie pokrzykują następujące zwroty:
"O tańcuje, o wywija
Mazurkowa familija" [4]

Na Kujawach - gdzie występują tereny nizinne, krajobraz jest spokojny, najpopularniejsze tańce to kujawiaki.

W Lubelskim - na wschodnich ziemiach polskich, znajdziemy jeszcze dzisiaj dawne obrzędowe pieśni weselne, oraz pieśni żniwne, śpiewane niegdyś w czasie pracy w polu.

W Beskidach i Karpatach - usłyszymy muzykę górali żywieckich i podhalańskich. Muzyka ta wyróżnia się żywiołowością; po śpiewie mężczyzn, następują tańce w metrum dwudzielnym, np. krzesany, którego tempo jest coraz szybsze.

Na Podhalu - tańcom towarzyszy kapela, składająca się z pierwszych i drugich skrzypiec, oraz basów, które grają zwykle tylko dwa niskie dzięki. Muzyka góralska jest wyrazista, energiczna, rytmiczna, pełna głośnych okrzyków. O odrębności muzyki górali podhalańskich, decyduje między innymi śpiew wielogłosowy, nieznany w ludowej tradycji innych regionów Polski. [5]

Na to, że mimo wspólnego języka, polska muzyka ludowa jest odmienna w różnych regionach kraju, wpłynęły granice naturalne (rzeki, puszcze), środowisko geograficzne (góry, niziny), oraz historyczne podziały administracyjne. Kontakty ze światem zewnętrznym i ruchliwość ludności wiejskiej były ograniczone, skutkiem czego poszczególne regiony, a nawet pojedyncze wsie miały swoje własne tradycje. Stąd powstało powiedzenie "Co wieś to inna pieśń". [6]

Charakterystyczne cechy pieśni ludowej, to:
- anonimowość - bezimienność, podobnie jak baśnie i podania ludowe, gdyż autorem ich jest lud. Pieśń rozpowszechnia się wśród ludzi i przechodzi z pokolenia na pokolenie, drogą przekazu ustnego. Powstaje równocześnie z tekstem słownym, gdyż w przeżyciach ludu słowo i muzyka łączy się ze sobą. Brak zapisu nutowego powoduje, że pieśń ludowa ulega częstym odmianom. Zmienność jej polega na tworzeniu wariantów i wersji melodycznych, rytmicznych i tekstowych.
- jednogłosowość, z wyjątkiem muzyki góralskiej,
- charakter taneczny - polskie pieśni ludowe często są tańcami, chociaż stosują swobodne tempo i rozmieszczenie akcentów,
- stare pieśni ludowe oparte były na pentatonice i skalach modalnych (frygijska, lidyjska, góralska)

Pentatonika


Skala frygijska


Charakteryzowały ją sekunda mała e-f, występująca między I i II stopniem skali.

Skala lidyjska


Skalę lidyjską charakteryzowała kwarta zwiększona f-h (tryton), występujący między I i IV stopniem.

Skala góralska


Skala charakterystyczna dla muzyki ludowej terenów karpackich, szczególnie Podhala. Najbardziej typową cechą melodyki góralskiej, opartej na skali podhalańskiej jest kwarta lidyjska (I - IV stopień), charakterystyczny także dla skali lidyjskiej.

Rodzaje pieśni ludowych

Pieśni obrzędowe (np. dożynkowe, weselne) nie podlegające zmianom. Wiele obrzędów już zanikło, pieśni te jednak pozostały w tradycji ludu.

Pieśni powszechne - które wykazują większą zmienność i ruchliwość, zależnie od warunków i okoliczności. Do tej grupy należą pieśni liryczne, miłosne, zalotne, taneczne, żartobliwe i towarzyskie.

Pieśni odzwierciedlające pracę ludu - np. prace rolnika, żniwiarza, pasterskie, flisackie i myśliwskie.

Jeszcze do dziś w niektórych regionach kraju, lud pielęgnuje grę na instrumentach własnego pomysłu i wykonania. Dźwięk instrumentów ludowych jest na ogół delikatny, surowy i prosty, często niedokładny pod względem wysokości. Znamy instrumenty ludowe strunowe i dęte.

Do strunowych należą: gęśliki góralskie, czyli złobcoki (żłobione w jednym kawałku drewna), mazanki wielkopolskie dwu, trzy strunowe, suki biłgorajskie, diabelskie skrzypce o jednej strunie i o prostokątnym pudle rezonansowym, maryna, czyli jednostrunowy bas burdonowy, dwu lub trzy strunowe basetle, cymbały rzeszowskie.

Do dętych zaliczają się: ligawki, fujarki, rogi pasterskie, trombity beskidzkie, dudy podhalańskie, kozy, kozły lubuskie, siesienki wielkopolskie i gajdary.

W składzie kapel ludowych obecnie przeważają skrzypce, bas trzy strunowy i bęben, do których w pewnych regionach dochodzą klarnet i trąbka, a czasem flet i puzon[7]

Melodie ludowe układane były przez bardzo wielu muzyków i śpiewaków, powstawały przeważnie pod wpływem chwili, nikt ich nie zapisywał. Muzyka ludowa nie składa się więc z pojedynczych odrębnych dzieł muzycznych, lecz zawiera tysiące pomysłów bezimiennych skrzypków, dudziarzy, śpiewaków.

Polska muzyka ludowa świadczy o wielowiekowej historii całego naszego społeczeństwa, należy do wspólnej tradycji narodów europejskich.

3. Wybitni zbieracze polskiego folkloru.

Pieśń ludowa jest często anonimowa, ale ma swój rodowód. Wiadomo, z jakiej wsi czy okolicy pochodzi i kto ją zapisał. Dzięki działalności zamiłowanych zbieraczy folkloru, mamy dziś wiele melodii uratowanych od zapomnienia.

Zainteresowanie obyczajami, obrzędami i pieśnią ludową ma w Polsce długą tradycje.

Hugo Kołłątaj (1750-1812) przygotował wielkie dzieło o sztuce i obyczajach ludu wiejskiego.

Paweł Woronicz (1757-1829) jego praca o ludoznawstwie została wydana przez Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół.

Joachim Lelewel (1786-1861) zbierał i zapisywał pieśni ludowe.
Prace tych wybitnych Polaków nie rejestrowały zapisów nutowych. Podjął się tego Oskar Kolberg.

Oskar Kolberg (1814-1890) Polski etnograf i kompozytor, który w ciągu 50 lat przewędrował cały nasz kraj, obserwując sposób życia ludu, obyczaje, mowę, zabawy i uroczystości. Swoje spostrzeżenia notował i w ten sposób powstały wielotomowe zbiory pieśni i tańców pt. "Lud, jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce". Oskar Kolberg stworzył podstawy polskiej folklorystyki i etnografii. Był to człowiek rozmiłowany w pieśniach, tańcach i zwyczajach ludowych. Jako etnograf Oskar Kolberg był współpracownikiem wielu pism i wydawnictw, w szczególności Encyklopedii Powszechnej S. Orgebranda.

Główne osiągnięcia jego dotyczą publikacji wielkiej liczby (ok. 10000) melodii w wersji oryginalnej z prawie całego obszaru Polski i krajów sąsiednich. Oskar Kolberg opracował systematyczny układ tomów i wprowadził precyzyjną dokumentację materiału (podanie miejscowości z której pieśń pochodzi lub źródła). Zaplanował wydanie 66 tomów; do roku 1978 ukazały się 63 tomy.

Tych pieśni już nie znaleźliby dziś żyjący zbieracze, gdyż zostałyby zapomniane, zginęłyby i nikt ich już na wsi nie śpiewa. Jego dzieło jest unikatem w etnografii światowej [8]

W ślad O.Kolberga poszło wiele miłośników polskiego folkloru, którzy notowali i badali to, co stworzył lud. Jednym z nich był Z. Gloger, Juliusz Roger badający region (Śląska), Władysław Skierkowski (Kurpie), Jadwiga Gorzechowska (Płock), Stanisław Suchorowski (Kieleckie), Stanisław Mierczyński (muzykę Podhala), i inni.

Dzięki pracom tych zamiłowanych zbieraczy polskiego folkloru dorobek artystyczny naszego ludu, nie przepadł dla potomności.

Obecnie zbieraniem polskiego folkloru zajmuje się osobny dział Państwowego Instytutu Polskiej Akademii Nauk. Pieśni utrwalane zostają na taśmie magnetofonowej w ich autentycznej, dźwiękowej postaci[9].

4. Stylizacja muzyki ludowej

Stylizacja to proces twórczy polegający na kształtowaniu dzieła artystycznego, zgodnie z wymaganiami określonego stylu. Stylizacja dotyczy często muzyki ludowej, tańców użytkowych, gdzie przedmiotem stylizacji są motywy rytmiczne i melodyczne, najbardziej istotne przy podnoszeniu ich na wyższy poziom, w oparciu o właściwy dla danego kompozytora język harmoniczny [10].

Muzyka ludowa nie trafia do muzyki artystycznej w swej oryginalnej postaci. Kompozytor przetwarza ją według własnych pomysłów.

Muzyka artystyczna nawiązująca do określonego stylu, nazywa się muzyką stylizowaną. Stylizacja może polegać na opracowaniu utworu, np. na chór, na instrument solowy, bądź na opracowaniu go w formie wariacji (melodia ludowa ulega przekształceniom melodycznym, rytmicznym, tonalnym, lub harmonicznym), bądź na całkowitym przekomponowaniu, a nawet włączeniu go jako fragment do większego dzieła muzycznego.

Największą formą stylizacji jest utwór muzyczny o własnej oryginalnej melodyce - kompozytora świadomie nawiązującego do twórczości ludowej.

Przykładem kojarzenia pierwiastków muzyki ludowej, głównie tanecznej w utworach artystycznych są działa wybitnych polskich kompozytorów:

Krakowiak fantastyczny op. 14 nr 6 I. J. Paderewskiego
Krakowiak z baletu Pan Twardowski L. Różyckiego
Polonez A-dur F. Chopina
Rondo a la krakowiak op. 14 F. Chopina
Mazurek g-moll F. Chopina
Taniec zbójnicki z baletu Harnasie K. Szymanowskiego
Mazurek op. 50 K. Szymanowskiego
Tańce góralskie z opery Halka S. Moniuszki
Mazur z opery Halka S. Moniuszki
Polonez z opery Hrabina S. Moniuszki
Kujawiak H. Wieniawskiego
Oberek nr 1 G. Bacewicz
Polonez z opery Krakowiacy i Górale J. Stefaniego
Polonez B-dur M. K. Ogińskiego

Popularyzacją polskiego folkloru zajmują się państwowe zespoły, z których najsławniejsze są Mazowsze i Śląsk.

Mazowsze - powstało w 1949 r. w Karolinie koło Warszawy. Twórcą i organizatorem jego był Tadeusz Sygietyński (1896-1955), znany kompozytor i miłośnik folkloru. Przy współpracy Miry Ziemińskiej-Sygietyńskiej stworzył oryginalny repertuar złożony ze stylowo opracowanych pieśni i tańców ludowych regionu mazowieckiego.

Stylizacja Sygietyńskiego uwypukla taneczny charakter muzyki ludowej, trochę zmienia linię melodyczną, porządkuje harmonię, zaś w akompaniamencie orkiestrowym stara się naśladować prostotę kapeli ludowej.
Zespół Mazowsze rozsławił pieśni i tańce w Polsce, a później na całym świecie.

Śląsk - został utworzony 1953 r. w Koszęcinie przez Stanisława Hadynę, kompozytora, literata i wybitnego folklorystę śląskiego. Zespół ten wykonuje śląskie pieśni i tańce ludowe, w artystycznej oprawie muzycznej.

Stylizacja Hadyny wprowadza daleko idące zmiany w charakterze muzyki: bogata harmonia, wielogłosowość w chórach, symfoniczne traktowanie akompaniującej orkiestry - w rezultacie słyszymy poematy muzyczne oparte na motywach ludowych.

Po sukcesach w kraju Śląsk odbył szereg podróży artystycznych za granicą, prezentując polski taniec i śpiew.

Przypisy:
1. Por. Encyklopedia Multimedialna PWN 2000
2. Por. Z. Stankiewicz, A. Suzin, Wychowanie muzyczne, podręcznik dla klasy I LO, WSP W-wa 1974, s. 82
3. Por. P. Dahling Muzyka ludowa we współczesnym społeczeństwie, WSP, Warszawa 1987, s.6
4. I.Ostrowska, Różne formy tańców polskich, COMUK, Warszawa 1980, s. 41
5. Por. E.Lipska M.Przychodzińska, Muzyka Klasa 6, WSP Warszawa 1995, s. 89
6. jw. s. 90
7. Por. Z. Stankiewicz, A. Suzin, Wychowanie muzyczne, podręcznik dla klasy I LO, WSP W-wa 1974, s.83
8. Por. S. Śledziński, Mała encyklopedia muzyki, PWN, Warszawa 1981, s. 500
9. Por. Z. Stankiewicz, A. Suzin, Wychowanie muzyczne, podręcznik dla klasy I LO, WSP W-wa 1974, s. 84
10. Por. J. Habela, Słowniczek muzyczny, PWM Kraków 1968, s. 187
11. Por. Z. Stankiewicz, A. Suzin, Wychowanie muzyczne, podręcznik dla klasy I LO, WSP W-wa 1974, s. 32

Opracowanie: Alicja Rosielewska

Wyświetleń: 18784