Edukacyjna, terapeutyczna i diagnostyczna rola origami

Uwagi na temat pracy z origami

W Japonii dzieci uczą się origami od najwcześniejszych lat od swoich matek. Na zachodzie Europy oraz w Polsce dzieci uczą się tej sztuki w przedszkolu, w szkole. Badania wskazują, że składanie papieru szczególnie w szkołach podstawowych jest cennym dodatkiem do programu. Origami jest nie tylko rozrywką, ale również metodą rozwijania życiowych sprawności.

"Próby wykorzystania naturalnych skłonności dzieci do zabawy twórczej w postaci budowania zamków, pociągów, fantastycznych stworów z piasku, patyków, pudełek, kamieni, zbędnych sprzętów domowych podejmowało i podejmuje wielu instruktorów plastyków. Odejście od tradycyjnego malowania i rysowania na kartce a wykorzystanie u dzieci skłonności do zabawy, a także trendów w plastyce (Hasior, Kantor, liczne na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku happeningi) są przykładem pewnych propozycji możliwych do zastosowania w warunkach pracy szkolnej i pozaszkolnej" [1].

Origami jest ciekawą techniką plastyczną, która daje bardzo wiele możliwości. Dzieci bardzo chętnie składają papierowe figurki należy tylko tak zorganizować zajęcia aby każde mogło wykonać model. Składanie origami nie koniecznie należy zaczynać od bardzo trudnych i skomplikowanych figurek z kwadratowej kartki papieru. Dzieci bardzo szybko mogłyby się zniechęcić, dlatego też można zacząć od tzw. "technik płaskich" bardzo prostych, stosując tylko jedno lub kilka zgięć. Formą wyjściową w tej technice może być kwadrat, koło, trójkąt, prostokąt oraz płaszczyzny nieforemne. Dzięki tej technice dzieci mogą poznać właściwości i rodzaje papieru. Może też stanowić doskonałe ćwiczenie kompozycyjne, zabawowe, relaksacyjne i wyciszające. Naukę origami można rozpocząć od składania kompozycji z kół, stosując jedno zgięcie. Wykonanie prac z zastosowaniem kwadratów, prostokątów, trójkątów może być następnym etapem w składaniu. Zastosowanie płaszczyzn nieforemnych zaleca się w pracy z dziećmi, które opanowały "techniki płaskie" z kół, trójkątów, kwadratów, prostokątów i mają bogatą wyobraźnię. Wprowadzenie wyżej wymienionej techniki może być pomocne przy poznawaniu podstawowych wiadomości z różnego rodzaju przedmiotów.

Wprowadzenie origami do edukacji szkolnej

W ostatnim czasie dotarłam do wielu opracowań z instrukcjami, które można wykorzystać w pracy z dziećmi na II etapie kształcenia. Poniżej przedstawię własne doświadczenia w składaniu origami z dziećmi w klasach IV, V i VI.

Dla poznania sztuki tworzenia papierowych form z origami - nie potrzebujemy specyficznej, szczególnej wiedzy, jedynie pewnych zręczności. Staram się zawsze przypominać o tym swoim uczniom. Jeżeli ktoś potrafi manipulować papierem, posiada wyobraźnię, stara się być dokładnym - to na pewno osiągnie sukces. Kiedy składamy papierowe modele musimy przestrzegać prostych reguł w celu osiągnięcia dobrego rezultatu i uniknięcia trudności. Jednym z najważniejszych jest sprawdzenie czy kartka papieru jest istotnie kwadratem, następnie czy działamy zgodnie z instrukcją, jeżeli coś nam nie wychodzi nie należy się zniechęcać, należy jeszcze raz prześledzić kolejne kroki i porównać je z rysunkami w instrukcji. Jeżeli jesteśmy zmęczeni - odłóżmy to na inny czas, powróćmy do tego gdy będziemy mieli na to ochotę. Dzieci w klasie IV szkoły podstawowej posiadają już pewne sprawności manualne. Jeżeli w pierwszych klasach nauczyciel wprowadził składanie origami na płaszczyźnie oraz ćwiczenia z rodzinami origami, można przystąpić do składania form przestrzennych. Tylko nieliczni nauczyciele klas początkowych stosują w swojej pracy techniki origami na płaszczyźnie. Zastosowanie tej techniki w klasie IV daje bardzo dobre rezultaty. Uczniowie wykonują kompozycie z kół, kwadratów, trójkątów - stosując kilka zgięć. Wykorzystuję również rodziny origami. Kompozycje takie uczniowie tworzą przy realizowaniu tematów dotyczących statyki, dynamiki, równowagi, dominanty, ale nie tylko. Stosując rodziny origami dzieci tworzyły ćwiczenia rozwijające wyobraźnię były to postacie z jednorodnych rodzin origami. Uczniowie, którzy opanowali składanie rodzin origami, bardzo szybko składali, proste przestrzenne figurki. Wykonanie przestrzennych zwierząt było doskonałym ćwiczeniem wspomagającym naukę przyrody. Dzieci bardzo chętnie składają np. słonie, ryby, psy... aby następnie tworzyć całe scenografie, przedstawiając warunki w jakich żyją te zwierzęta. Dobrą wówczas pomocą okazała się książka "Origami. Papierowe zoo" [2]. Figurki zwierząt dzieci wykonały z białego papieru a następnie wzorując się na zdjęciach zwierząt malowały papierowe modele. W ten sposób analizowały dokładnie kolorystykę zwierzęcia, fakturowość skóry, piór. Mogły analizować proporcje, kształty. Wielu uczniów znacznie poszerzyło swoją wiedzę o zwierzętach i ich warunkach życia.

Origami przestrzenne bywa ćwiczeniem ilustracyjnym. Dzieci bardzo często wykonują takie ilustracje np. do różnego rodzaju utworów literackich.

Wiele satysfakcji dało składanie brył przestrzennych z origami modułowego. Oczywiście wykonywane prace nie były bardzo skomplikowanymi formami - składały się z kilku lub kilkudziesięciu modułów /elementów/. Takie kompozycje tworzyły grupy uczniów lub cała klasa. Były one doskonałym ćwiczeniem integrującym grupę, mobilizującym do dokładności, estetyki.

Przy wykonywaniu modeli bardzo ważna jest cierpliwość, dokładność, należy bardzo estetycznie wykonać poszczególne moduły. Niedokładne i nieestetyczne elementy mogą uniemożliwić złożenie bryły w całość. Składanie brył modułowych stosuję jako ćwiczenie integrujące grupę, gdzie na powstanie jednego modela konieczna jest praca wielu osób. Ćwiczenia w składaniu brył modułowych stanowią propozycję pracy na płaszczyźnie współpracy matematyki i plastyki. Takim ćwiczeniem były również różnego rodzaju mozaiki. Formą wyjściową w nich był kwadrat lub prostokąt. Wraz z dziećmi składałam element a następnie z jego zwielokrotnienia, układaliśmy mozaiki - co w rezultacie dawało ciekawe efekty plastyczne. Punktem wyjścia do tworzenia kompozycji była inspiracja mozaikami arabskimi, oraz bardziej skomplikowanymi mozaikowymi kompozycjami holenderskiego grafika Mauritiusa C. Eshera.. Dzieci podczas składania elementów pamiętały co to jest kwadrat, prostokąt, trójkąt równoboczny, przekątna, wierzchołek, bok, wysokość trójkąta, itp.

Jednym z ćwiczeń była lilia. Przy wykonywaniu tego ćwiczenia uczniowie nauczyli się wykreślać pięciokąt foremny. Na bazie pięciokąta wykreślali formę kwiatową, która po odpowiednim uformowaniu stanowiła ciekawą kompozycję plastyczną.

Na zajęciach kółka plastycznego miałam okazję pracować w technikach zaproponowanych przez panią Dorotę Dziamską w książce "Cuda w papierowym ogrodzie" [3]. Techniki płaskie origami są technikami, w których dzieci bardzo chętnie pracują. Składając kompozycje z kół, kwadratów, trójkątów, dzieci początkowo tworzyły kompozycje odtwórcze /na podstawie książki lub moich prac/. Z czasem jednak zaczęły tworzyć własne kompozycje o bardzo ciekawych rozwiązaniach plastycznych.

W mojej pracy pedagogicznej również zaobserwowałam, iż są dzieci, które mając bardzo duże kłopoty z przyswojeniem wiadomości z różnego rodzaju przedmiotów bardzo szybko i z dużą łatwością potrafią złożyć nową figurkę.

Obecnie poprzez origami kształci się zdolności manualne, wrażliwość na otaczający świat, rozwija fantazję, umożliwia samodzielność tworzenia. Obok zabawy dostarcza się dziecku działanie kształcące jego osobowość, zmierzające do poznania własnej wartości. Origami wymaga precyzji składania, koncentracji, wykonanie poszczególnych czynności w ściśle określonej kolejności, - co ma wpływ na naukę logicznego myślenia.

Cele ogólnorozwojowe powodują, zwrot ku syntezie sztuki, podobnie jak miało to miejsce w sztuce pierwotnej, a nawet w starożytnym teatrze greckim, gdzie taniec, muzyka, śpiew, słowo, gest, plastyka obrzędowa, architektura teatru - tworzyły zespoloną jedność. Takie zróżnicowanie wyrazu umożliwia wielokanałowe oddziaływanie na zmysły i predyspozycje dzieci i młodzieży a m. in. umożliwiają to zabawy z origami.

Rola terapeutyczna i diagnostyczna

Sztukę origami można i należy wykorzystywać przede wszystkim jako formę usprawniającą edukację dzieci w różnym wieku. Składanie papieru może mieć duże znaczenie w rozwijaniu myślenia twórczego, konstruowaniu, rozwijaniu wyobraźni przestrzennej, może być pomocne przy kształceniu spostrzegawczości, zapamiętywania, dyscypliny, estetyki, dokładności, cierpliwości, może być metodą wspomagającą naukę geometrii, przyrody, historii, języka ojczystego i obcego, a nawet gry na instrumencie.

"Sztuka origami w edukacji przedszkolnej i szkolnej może pełnić funkcje;
diagnostyczną - m.in. stanowić informację o poziomie sprawności manualnej dziecka oraz stopniu aktualnego rozwoju cech osobowości niezbędnych do przekroczenia progu dojrzałości szkolnej,
terapeutyczną - ćwiczenia origami pomagają rozwijać nie tylko sprawność manualną i intelektualną dziecka, ale też posiadają szeroki walor uspokajający, wyciszający dzieci nadpobudliwe,
stymulującą - rozwój dziecka zdrowego w szerokim rozumieniu tego słowa, rozbudzając zainteresowania oraz chęć coraz nowszych poszukiwań." [4]

"Percepcja wzrokowa nie jest wyłącznie zdolnością do dokładnego spostrzegania. Interpretacja bodźców wzrokowych dokonuje się nie na siatkówce, lecz w mózgu" [5] . Percepcja wzrokowa uczestniczy w niemal wszystkich działaniach człowieka, dlatego też odpowiedni poziom jej rozwoju umożliwia dziecku naukę szkolną. W klasie szkolnej są dzieci, które w wieku 5 i 6 lat lub starsze nie osiągnęły odpowiedniego rozwoju percepcji wzrokowej dlatego też u takich dzieci należy rozpocząć jak najwcześniej treningi, które mają za zadanie wypracowanie:
1. koordynacji wzrokowo - ruchowej
2. spostrzeganie figury i tła
3. stałości spostrzegania
4. spostrzegania położenia przedmiotów w przestrzeni
5. spostrzegania stosunków przestrzennych.

Z dziećmi, z którymi prowadzi się ćwiczenia wg programu Marianne Frostig ćwiczeniami wspomagającymi mogą być składanki z papieru[6]. Zastosowanie origami może wpłynąć na rozwinięcie umiejętności kontrolowania układu ciała - prawa i lewa strona, koordynacji, równowagi, zręczności, plastyczności i siły mięśni oraz odpowiednią koordynacja ruchu gałek ocznych.

W ćwiczeniach kształtujących zdolności manipulacyjne stosuje się wycinanie, układanie, naklejanie, wodzenie palcem, kolorowanie - wszystkie te zajęcia mogą być wspomagane przez tworzenie w technikach origami.

Poradnia Psychologiczno - Pedagogiczna w Brzozowie organizowała zajęcia terapeutyczne dla dzieci z upośledzeniem umysłowym, z uszkodzonym narządem ruchu, autystyczne, z zespołem Downa. Zajęcia te odbyły się w ośrodku MSW na Jaworze.

Z uwagi na ważną rolę sztuki w rehabilitacji należało stwierdzić jak posiadane umiejętności wykorzystać i usprawnić. Problemem tym zajęto się dużo wcześniej jeszcze przed wyjazdem na warsztaty. Służyły temu co dwutygodniowe spotkania niedzielne. Pedagog, psycholog, nauczyciele muzyki, plastyki, organizowali zajęcia plastyczno-muzyczno-taneczne, mające na celu określenie przyszłych zajęć terapeutycznych.

Założeniem warsztatów było - wzbogacenie dzieci oraz ich opiekunów w nowe doświadczenia, budowanie wzajemnego zaufania, zdobycie nowych sprawności. Bardzo ważną rolę spotkania oraz warsztaty odegrały w życiu opiekunów i rodziców tychże dzieci. Mogli oni dzielić się własnymi doświadczeniami, obawami, radościami i nadziejami.

U dzieci z upośledzeniem różnego rodzaju /umysłowym, fizycznym/ wrażliwość na sztukę, muzykę, taniec może być znaczna, oryginalna, spontaniczna, emocjonalna, ale z uwagi na upośledzające je warunki może być przygłuszana, wyrażana dużo poniżej poziomu możliwości.

W zaburzeniach mowy, kiedy słowami trudno wyrazić przeżycia - muzyka jest szczególnie użyteczna do komunikowania się z innymi. Redukuje napięcia, nadpobudliwość i pasywność. Niepoprawna dykcja, opóźnienia w rozwoju mowy były korygowane przez śpiew. Dzieci z zaburzeniami w wymowie uczyły się wymawiać krótkie zwroty. Dla dzieci mających kłopoty w wysławianiu się i samorealizacji, wizualne formy sztuki były najodpowiedniejsze.

Zajęcia plastyczne były prowadzone w różnych technikach m.in. w technikach origami. Realizowano tematy "Kolorowe, barwne pawie" i "Tajemnicze drzewa".

"Kolorowe, barwne pawie" - wykonano posługując się dwoma technikami plastycznymi - wydzieranką na płaszczyźnie oraz składaniem formy przestrzennej z papieru.

Dzieci o niskiej sprawności manualnej na kwadratowych kartkach papieru, tworzyły kompozycje wydzierankową z użyciem kolorowych bibuł. Dzieci o dużej sprawności manualnej składały korpus pawia. Następnie z wydzieranki tworzono harmonijkowy ogon i łączono z korpusem. W taki sposób powstawał ptak stworzony przez kilkoro dzieci.

W zajęciach "Tajemnicze drzewa" - dzieci również składały papierowe figurki. Zajęcia zorganizowano w następujący sposób: za pomocą kolorowych farb temperowych malowały bezlistne kolorowe gałęzie drzew. Tak powstały kolorowe formy drzewek. Następnie dzieci wykonywały kolorowe formy ptaków w technice origami. Do wykonania tych modeli nie było konieczne pamiętanie wielu zgięć, ale około 4 lub 5. Dzieci o dużej sprawności manipulowania papierem wykonywały modele bardziej skomplikowane.

Praca z dziećmi sprawiającymi kłopoty wychowawcze oraz z trudnościami w nauce nie należy do łatwych. Trudno w niej o natychmiastowe efekty a niejednokrotnie wydawało by się dobrze przemyślany program nie daje oczekiwanych rezultatów. W szkole podstawowej w Krościenku koło Ustrzyk Dolnych Towarzystwo Pomocy Dzieciom ALTUM zorganizowało całotygodniowe zajęcia pozalekcyjne. Udział w nich mogli brać uczniowie chętni, jednakże całe działanie psychologów, pedagogów, prowadzących zajęcia skoncentrowane było na dzieciach mających kłopoty w nauce, sprawiających kłopoty wychowawcze oraz z rodzin patologicznych.

W spotkaniach brały udział dzieci w różnym wieku - od zerówki do klasy szóstej. Prowadzone były różnorodne formy pracy, jednymi z nich były zajęcia plastyczne prowadzone przez panią Mariolę Domaradzką - Wronowską oraz przeze mnie. Jedną z technik plastycznych jakie stosowałyśmy było origami.

Ponieważ udział w zajęciach brali uczniowie zróżnicowani wiekowo, w związku z tym organizowałyśmy tak pracę aby każde z dzieci mogło ją wykonać i jednocześnie było zadowolone. Do zajęć dobierałyśmy utwory muzyczne i literackie potrzebne do wyciszenia i koncentracji. Stosowałyśmy najróżniejsze techniki origami - począwszy od technik płaskich z koła, kwadratu, trójkąta, origami z wachlarzy, origami z wielu elementów oraz origami modułowe. Dzieci często pracowały w grupach przez co stawały się opiekuńcze, chcą być pomocnymi. Po prawie rocznej pracy u niektórych z dzieci można było zaobserwować zmiany w kontaktach z rówieśnikami, starsi uczniowie chętniej pomagali młodszym nie tylko przy składaniu papierowych modeli ale również przy sprzątaniu po zajęciach, przy ubieraniu. Uczniowie początkowo nieufni i onieśmieleni - zaczynali wypowiadać swoje zdania na temat prac, otwierali się.

Origami jest sztuką tworzenia papierowych modeli. W kulturze Japonii od najdawniejszych lat zajmuje wyjątkowe miejsce. Po dziś dzień składanie papieru towarzyszy ważnym uroczystościom. Niegdyś japońskie dzieci uczyły się tej sztuki w domu. Od XIX wieku origami zaczęło fascynować ludzi wywodzących się z różnych kultur.

Obecnie proponuje się pracę z papierowymi składankami jako metodę pracy wychowawczej z dziećmi, młodzieżą i osobami dorosłymi.

Dostrzeżono walory terapeutyczne, stymulujące, diagnostyczne origami.

Jednym z pierwszych nauczycieli wykorzystujących składanie papieru z dziećmi był Fredrich Frobel. "Wykorzystał bardzo szeroko składanie papieru, chcąc pokazać rodzicom, nauczycielom, terapeutom, iż origami może być bardzo prostym elementem pedagogicznym w pracy z dziećmi w każdych warunkach; na wycieczce, w domach, w szkole, szpitalu i innych placówkach powołanych do opieki nad dzieckiem. Zwrócił uwagę, iż składanie papieru rozwija nie tylko sprawność manualną, ale ma też wpływ na rozwój i doskonalenie sprawności językowej, czynności słuchania, czytania, pisania, może znacząco wpłynąć na pamięć, koncentrację wzrokowo-ruchową, a co najważniejsze stymulować rozwój wyobraźni przestrzennej" [7]

Wielu nauczycieli dostrzega wielostronne pozytywne działanie składania papieru. Origami odgrywa dużą rolę we wspomaganiu procesów poznawczych. Składając papier dziecko uruchamia wiele zmysłów, dzięki czemu rozwija myślenie twórcze, konstrukcyjne, usprawnia spostrzegawczość, wyobraźnię przestrzenną, ułatwia zapamiętywanie, uczy estetyki, dokładności, prostoty, cierpliwości, dyscypliny. Wrażliwość dziecka na otaczający świat, chęć poznania, zdolności manualne - wszystko to można wykorzystać w nauce origami i na każdym etapie kształcenia. Origami może być doskonałą zabawą, dostarczającą radości, może działać kształtująco na osobowość, rozwijać wyobraźnię, samodzielność. Wymaga precyzji w składaniu, koncentracji, uwagi - a jest to metodą logicznego myślenia.

W Polsce działa Polskie Centrum Origami, które skupia pedagogów, psychologów, terapeutów. Nieustannie pracują oni nad wykorzystaniem origami jako walorów estetycznych, artystycznych i kształcących. Do potrzeb edukacji szkolnej zostało opracowanych wiele technik składania papieru. Wszystkie te techniki mogą być przydatne jako konstrukcyjne narzędzie badawcze.

"Tak więc origami pozwala wciąż eksperymentować, szukać nowych form i nowych rozwiązań. Uczy patrzeć, obserwować, zapamiętywać i tworzyć" [8]

Przypisy:
1. Róża Popek, Anna Natorf, Krystyna Wasiluk, Zajęcia plastyczne w placówkach wychowania pozaszkolnego. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988, s. 43.
2. Hektor Rojas F., Origami. Papierowe zoo.Świat książki, Warszawa 1995.
3. Dorota Dziamska, Cuda w papierowym ogrodzie. MAG, Poznań 1999.
4. Jerzy Pobralski, Origami - formy podstawowe w edukacji dziecka. Życie Szkoły 3/99. Miesięcznik Ministerstwa Edukacji Narodowej, s. 184.
5. Marianne Frostig, David Horne, Wzory i obrazki. Program Rozwijający Percepcję Wzrokową. Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa 1989.
6. Zajęcia takie prowadziła pani Bożena Bokińczuk-Szczęsny podczas zajęć wyrównawczych w Zespole Szkół Publicznych nr 1 w Ustrzykach Dolnych.
7. Dorota Dziamska, Smoki i inne papierowe cuda. MAG, Poznań 1997
8. Teresa Czekaj, Origami, czyli jak stworzyć coś z niczego. Plastyka w szkole 3/1987. Dwumiesięcznik Ministerstwa Oświaty i Wychowania.

Opracowanie: mgr Małgorzata Zacharjasiewicz

Wyświetleń: 7876