Problemy dzieci dyslektycznych w klasach I-III

Szybki rozwój nauki sprawia, że gwałtownie rosną wymagania szkoły, przez co nauka dla niektórych uczniów staje się trudna. Dzieci te nie są w stanie sprostać stawianym wymaganiom, nie czynią postępów w nauce, żyją w poczuciu krzywdy, bezradności i są skazane na brak sukcesów edukacyjnych.

Niepowodzenia szkolne wpływają niekorzystnie na ogólny rozwój dziecka, na jego psychikę, motywację oraz obraz samego siebie. Według J. Konopnickiego /w "Powodzenia i niepowodzenia szkolne", Warszawa 1966/ niepowodzenie to stan, w jakim znalazło się dziecko na sutek niemożności sprostania wymaganiom szkolnym. Jedną z przyczyn niepowodzeń szkolnych są specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu, które występują często u dzieci o normalnym rozwoju umysłowym i nazywane są dysleksją. Ponieważ od podstawowych umiejętności czytania i pisania zależy cała dalsza kariera edukacyjna uczniów, problematyka związana ze swoistymi trudnościami w tym zakresie powinna być przedmiotem zainteresowań i troski każdego nauczyciela nauczania zintegrowanego.

Czytanie i pisanie jest procesem złożonym i wymaga wielu skomplikowanych czynności psychicznych, które są uwarunkowane harmonijnym współdziałaniem określonych struktur układu nerwowego zwłaszcza w zakresie analizatora wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno-ruchowego. Sam proces czytania i pisania ściśle związany jest z mową i myśleniem.

Jedną z przyczyn niepowodzeń w opanowywaniu procesu czytania i pisania u dzieci w normie intelektualnej są dysharmonie rozwoju psychoruchowego. Zaburzenia w formie fragmentarycznych deficytów w zakresie funkcji psychicznych mogą również rzutować na trudności przy opanowywaniu innych umiejętności i wiadomości.

U dzieci dyslektycznych zaburzenie funkcji wzrokowego spostrzegania prowadzi do dużych trudności w czytaniu i pisaniu. Na ogół takie dzieci mając trudności w analizie i syntezie wzrokowej, mylą litery o podobnym kształcie (b - d, p - g, t - d, o - a, m - n, n - u). Z tego samego powodu mylą też podobne wyrazy (rok - sok, las - los, tam - dam). Nie potrafią też całościowo ujmować wyrazów i przy czytaniu literują je. W związku ze słabym zróżnicowaniem i zapamiętywaniem liter i wyrazów, dzieci te podczas pisania robią wiele błędów: zapominają o znakach diakrycznych i o znakach interpunkcyjnych. Popełniają jednocześnie liczne błędy ortograficzne, co jest związane z gorszą pamięcią wzrokową. Mimo ogromnego wysiłku ze strony dzieci, ich zeszyty sprawiają wrażenie niestarannych: literki nie mieszczą się w liniaturze, na początku linii wyrazy są napisane rozwlekle, a przy końcu linijki są bardzo zacieśnione.

Dziecko dyslektyczne przejawia na początku edukacji szkolnej trudności w opanowywaniu pojęcia liczby i przy porównywaniu podobnych figur geometrycznych.

Zaburzenia percepcji słuchowej prowadzą do wystąpienia trudności w analizie i syntezie dźwięków w procesie czytania. Czytając, dzieci głoskują każdy wyraz, nie potrafią dokonać syntezy wielosylabowych wyrazów lub scalają je bez zrozumienia. Mają też trudności z intonacja zgodnie z interpunkcją. W pisaniu ze słuchu robią bardzo dużo błędów: opuszczają końcówki lub sylaby w wyrazie, zmieniają głoski podobnie brzmiące, mają trudności w prawidłowym zmiękczaniu, w pisaniu dwuznaków, odróżnianiu samogłosek nosowych, wyróżnianiu i - j. Jeszcze większe trudności w pisaniu mają dzieci z wadą wymowy.

Wszystkie dzieci z zaburzeniami percepcji słuchowej mają o wiele słabszą pamięć słuchową, czego skutkiem jest wolniejsze tempo uczenia się wierszy na pamięć czy tabliczki mnożenia i dzielenia. Dzieci te mają trudności ze zrozumieniem poleceń nauczyciela.

Również duże trudności powodują u dzieci zaburzenia procesu lateralizacji. Większość dzieci na skutek jednorodnej dominacji mózgowej jest zlateralizowana jednostronnie. Oznacza to, że przeważa u nich sprawność funkcjonalna jednej strony ciała nad drugą (przeważnie prawej nad lewą).

U dzieci mogą występować różne rodzaje zaburzeń lateralizacji spowodowane dominacją skrzyżowaną, co może prowadzić do leworęczności, prawooczności i lewooczności albo do praworęcznosci, lewooczności i prawonożności.

U uczniów z nieprawidłową lateralizacją występuje obniżona sprawność ruchowa całego ciała, mniejsza sprawność manualna, słaba koordynacja rąk, zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej oraz orientacji przestrzennej. W związku z tym dzieci te napotykają ogromne trudności w nauce: lustrzane pismo, odwracanie pojedynczych liter, zamienianie liter, opuszczanie końcówek.

Podczas czytania dziecko opuszcza litery i sylaby, przekręca słowa, przestawia kolejność głosek, opuszcza wiersz w czytanym tekście. Na ogół występują też trudności w nauce geometrii.

Niezręczność manualna związana z zaburzeniami rozwoju ruchowego prowadzi do występowania trudności w pisaniu (dysgrafia): niekształtne litery, nierówności liter i cyfr, pismo rozwlekłe lub ściśnięte nieprawidłowo umieszczone w liniaturze.

Na ogół dzieci niesprawne ruchowo mają bardzo powolne tempo wykonywania różnych czynności. Występuje u nich nadmierne napięcie mięśniowe powodujące zbyt silne naciskanie ołówka czego efektem są mało precyzyjne i mało płynne ruchy ręki.

Wszystkie wymienione przeze mnie zaburzenia mogą występować u poszczególnych uczniów w różnym stopniu nasilenia, ale każde z nich prowadzi do poważnych trudności, z którymi borykają się dzieci w trakcie nauki szkolnej. Niepowodzenia wynikające z omawianych zaburzeń prowadzą do zniechęcenia, lęku, niepewności, bezsilności, nadmiernej ruchliwości, trudności w koncentracji uwagi, braku motywacji i niskiej samooceny.

U dzieci dyslektycznych można wyróżnić różne stopnie trudności w czytaniu:
! w klasie I - trudności kojarzenia dźwięku w odpowiednim znakiem graficznym - dziecko wymawia głoskę, ale nie potrafi jej rozpoznać spośród innych liter, nie potrafi jej odtworzyć, ma trudności w zapamiętywaniu znaków graficznych, z łączeniem liter w wyrazie, opuszcza pierwsze głoski, synteza ogranicza się do 3-4 liter,
! w klasie II - podczas czytania szeregu wyrazów o różnym stopniu trudności występują zamiany i odwracanie liter (a - o, u - n, w - m, b - d, m - n, d - g, b - p), dodawanie samogłoski przy zbiegu spółgłosek, przestawianie wielu liter, przestawianie i opuszczanie sylab, czytanie bez zrozumienia, wolne tempo czytania,
w klasie III - w czytaniu istnieje jeszcze wyraźna tendencja do zamiany podobnych liter, przestawianie sylab i liter, niepewność w scalaniu, dłuższy w stosunku do normy procesu czytania, dziecko zauważa już całe krótkie wyrazy, ale popełnia błędy w intonacji i interpunkcji.

Trudności w pisaniu mogą przejawiać się w:
> odwracaniu kierunku liter i cyfr (pismo lustrzane),
> opuszczaniu liter i cyfr,
> odwracaniu kierunku pisania (od prawej do lewej strony),
> pisaniu liter w kolejności bez żadnego związku znaczeniowego,
> łączeniu wyrazów (np. zamiast "w domu" dziecko pisze "wdomu"),
> przestawianiu kolejności liter w wyrazie,
> odwracaniu liter z pionowymi kreskami (np. zamiast "dom" dziecko pisze "pom"),
> podwajaniu dużych liter na początku wyrazu (np. zamiast "Ania" dziecko pisze "Aania"),
> zamianie spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych,
> zamianie końcówek,
> niepoprawności w pisaniu wielką i małą literą.

Wymienione powyżej trudności występują u dzieci dyslektycznych w różnym stopniu i z różną częstotliwością. Dzieci dyslektyczne wymagają specjalnej opieki, troski i pomocy, by nie dopuścić do pogłębiania istniejących zaburzeń oraz do trwałych niepowodzeń. Podczas zajęć edukacyjnych należy stawiać dzieciom dyslektycznym jasne polecenia i zadania. Należy też systematycznie sprawdzać i poprawiać błędy w pracach pisemnych, często nagradzać i stwarzać możliwość osiągnięcia sukcesu. Wszystkie zajęcia powinny być tak zorganizowane, aby pobudzić motywację dzieci do ćwiczeń w czytaniu i pisaniu. Dzieci dyslektyczne wymagają wielokrotnego powtarzania tych samych ćwiczeń i poleceń oraz indywidualnego traktowania. Każde dziecko powinno mieć swój własny program ćwiczeń dostosowany do jego potrzeb i możliwości.

Celem pracy z dziećmi dyslektycznymi powinno być nie tylko podniesienie poziomu funkcjonowania poszczególnych analizatorów, ale także koordynacja wzrokowa, słuchowa i ruchowa. Odpowiedni trening słabych elementów wchodzących w skład układu strukturalnego i funkcjonalnego stanowiący fizjologiczne podłoże czytania i pisania może wyrównać istniejące deficyty.

Indywidualna praca z dzieckiem dyslektycznym powinna opierać się na równolegle stosowanych rodzajach ćwiczeń: usprawniających zaburzony rozwój psychoruchowy dziecka oraz usprawniających zaburzone czytanie i pisanie.

W skład ćwiczeń ogólnie usprawniających mogą wchodzić różne rodzaje zajęć:
? słuchowe ćwiczenia w zakresie analizy, syntezy, różnicowania oraz ćwiczenia w prawidłowej artykulacji,
? wzrokowe ćwiczenia w zakresie analizy, syntezy i różnicowania oraz ćwiczenia w prawidłowej artykulacji,
? wzrokowe ćwiczenia w zakresie analizy, syntezy i różnicowania oraz ćwiczenia pamięci wzrokowej,
? usprawnianie motoryczne i manualne,
? ćwiczenia koordynacji wzrokowo-ruchowej,
? ćwiczenia dotyczące orientacji w schemacie ciała,
? ćwiczenia usprawniające koncentrację uwagi.

Ćwiczenia słuchowe są bardzo ważne w pracy z dziećmi dyslektycznymi i wymagają stosowania ich bez włączania przez dłuższy czas materiału literowego. Na ogół dzieci z zaburzeniami percepcji słuchowej mają ogromne trudności z syntezą głosek. Ćwiczenia słuchowe poprzedzające czytanie są doskonałym przygotowaniem do syntezy na materiale literowym.

Z własnego doświadczenia wiem, że bardzo trudna jest praca z dzieckiem z zaburzonym analizatorem słuchowym. Bardzo pomocna i skuteczna jest tu "metoda 18 struktur wyrazowych". Daje ona pozytywne rezultaty. Prezentowana metoda opiera się na analizie sylabowo-głoskowej wyrazów w powiązaniu z ich budową literową. Posługuje się materiałem słownym wprowadzając pewne uproszczenia, aby w ten sposób ułatwić i pomóc dziecku przezwyciężyć jego specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu. Celem metody jest nauczyć automatycznego nazywania kształtów fonogramów (kombinacji liter) oraz rozwijać zdolność umieszczania ich w słowie w odpowiedniej kolejności.

W ćwiczeniach znajdują się wyrazy, które uczą płynnego odczytywania układów znaków graficznych, jakimi są litery. Wyróżnianie sylaby stanowi podstawę proponowanej metody, tak samo ważną przy czytaniu jak i pisaniu.

W proponowanej metodzie kształcenie umiejętności czytania i pisania opiera się również na jednoczesnym uaktywnianiu analizatorów: wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno-ruchowego. Nie tylko działają one jednocześnie, ale i współdziałają, ściśle współpracując.

Tak więc przy opracowywaniu program zajęć reedukacyjnych dla potrzeb konkretnego dziecka należy uwzględnić oddziaływanie na funkcje najbardziej zaburzone, ale nie można pominąć żadnej z nich i trzeba pamiętać o konieczności ich współdziałania.

Dostatecznie szybkie stwierdzenie przyczyn niepowodzeń szkolnych może stanowić realną szansę skutecznej pomocy dzieciom. Zajęcia reedukacyjne powinny odbywać się stale w tym samym gabinecie, dobrze wyposażonym w różnorodne pomoce wspomagające nauczanie metodą wielozmysłową. Powinny być prowadzone indywidualnie z każdym dzieckiem lub w wyjątkowych wypadkach w dwu- lub trzyosobowych zespołach, kilka razy w tygodniu. Wszelkie oddziaływania terapeutyczne mają szansę powodzenia jedynie wtedy, gdy będą stosowane systematycznie.

Nauczyciel, który chce pomóc dziecku pokonać trudności szkolne powinien:
- zapoznać się z literaturą fachową, w tym Polskiego Towarzystwa Dysleksji,
- prowadzić systematyczną obserwację dziecka,
- jak najszybciej zdiagnozować dziecko,
- wnikliwie analizować czynności i zachowania ucznia,
- do każdego ucznia podchodzić w sposób indywidualny,
- uściślić współpracę z rodzicami dziecka, psychologiem i poradnią psychologiczno-pedagogiczną.


BIBLIOGRAFIA

1. Bogdanowicz H.: "Integracja percepcyjno-motoryczna a specjalne trudności w czytaniu u dzieci". Zeszyty naukowe, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1987.
2. Bogdanowicz H.: "Trudności w pisaniu u dzieci". Skrypt uczelniany, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 1984.
3. Kujawa E., Kuszyna H.: "Reedukacja dzieci z trudnością w czytaniu i pisaniu metodą 18 struktur wyrazowych". WS i P, Warszawa 1994.
4. Kujawa E., Kuszyna H.: "Zeszyty ćwiczeń metodą 18 struktur wyrazowych w pracy z dziećmi z trudnościami w czytaniu i pisaniu".
5. Pietrzak-Stępkowska Z., Poręba K.: "Materiały do ćwiczeń graficznych kształtujących proces analizy i syntezy wzrokowej, słuchowej oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej". Fabryka Pomocy Naukowych w Warszawie.
6. Rocławski B.: "Poradnik fonetyczny dla nauczycieli". WS i P, Warszawa 1981.
7. Spionek H.: "Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka". PWN, Warszawa 1965.
8. Szurmiak M.: "Podstawy reedukacji uczniów z trudnościami w czytaniu i pisaniu". WS i P, Warszawa 1987.
9. Welchman M.: "Dysleksja odpowiedzi na pytania". Polskie Towarzystwo Dysleksji, Zeszyt nr 1, Gdańsk 1991.

Opracowanie: Bożena Szulc

Wyświetleń: 2266