Od Klemensa Janickiego do Zbigniewa Herberta czyli współczesna ewolucja gatunku

Scenariusz lekcji języka polskiego w liceum ogólnokształcącym

Brewiarz (IV) w intertekstualnym dialogu z Elegią VII jako przykład analizy porównawczej w klasie I LO.

CELE:
OGÓLNY
- rozbudzić potrzebę poszukiwania prawdy o człowieku poprzez kontakt z literaturą i wskazanie na obecność tradycji antyku grecko - judajskiego w literaturze renesansu i współczesności

SZCZEGÓŁOWE:
1.Wiadomości - uczeń wie i rozumie:
- Na czym polegają odwołania do tradycji biblijnej i spuścizny antyku grecko - rzymskiego
- W jaki sposób można odwołać się do poznanych wcześniej wierszy Zbigniewa Herberta ze względu na ideę nowego utworu
2.Umiejętności - uczeń potrafi:
- Odwołać się do znanych tradycji kultury i poprzez analizę tekstów ustalić cechy toposu "człowieka renesansu" w utworze Klemensa Janickiego i ślady tradycji biblijnej w Brewiarzu Zbigniewa Herberta
- Porównywać dwa teksty kultury i zbudować między nimi poziomy analogii, ale i wskazać elementy światopoglądowo opozycyjne, by rozpoznawać renesansową i współczesną wartość tradycji antycznej (rozumianej jako tradycja grecko - rzymska i judajska)
- Wyciągać wnioski interpretacyjne

METODY:
- pogadanka wprowadzająca
- praca z tekstem poprzez analizę i interpretację porównawczą
- elementy dyskusji

BIBLIOGRAFIA:
1. Poezja polska od średniowiecz do współczesności, Wydawnictwo Sara, Warszawa 2001
2. Barwy epok, WSiP, Warszawa 2002
3. Wł. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, PIW 1985

WSTĘP:
Nowa Matura wymaga innego niż dotychczas przygotowania do egzaminu. Szczególny nacisk kładzie na samodzielną analizę tekstów kultury, na poziomie rozszerzonym także na zbadanie umiejętności przeprowadzenia analizy porównawczej i wyciągania wniosków interpretacyjnych,

Przedstawiony scenariusz lekcji uwzględnia te edukacyjne wymogi, jednocześnie ma na celu uświadomienie trwałości i ciągłości tradycji śródziemnomorskiej.

Analiza przedstawionych tekstów literackich nie zawęża się "tylko" do rozumienia treści, ale prowokuje do poszukiwań odniesień, skoro, zgodnie ze współczesną metodologią, każda konwencja pozostawia ślad w poezji późniejszych epok i pokoleń. Postawa badawcza pozwala odkryć to zakotwiczenie w tradycji. Z takiego przekonania zrodził się pomysł równoległej lektury Elegii VII - O sobie samym do potomności Klemensa Janickiego i Brewiarza Zbigniewa Herberta.

Mam nadzieję, że tak przeprowadzona lekcja będzie zachętą do twórczych poszukiwań dla uczniów uzdolnionych humanistycznie.

Klemens Janicki Elegia VII - O sobie samym do potomności

... "Wysoko leży wieś nad żnińskim bagnem,
Od niejakiego Januszka nazwana;
Tamtędy ponoć jeździli do Gniezna
Nasi królowie do swych pruskich włości.
Tę glebę pługiem przewracał mój ojciec,
Człowiek szlachetny w swej ubogiej doli.
Gdy opłakiwał dzieci utracone
W srogiej zarazie, mnie urodzonego
Pośród żałoby ujrzał; był bezdzietny
Tylko przez dziesięć miesięcy. A światło
Zabłysło dla mnie w dniu czwartym po Idach
Listopadowych, w niedzielę, w południe, (...)

Zaledwie miałem pięć lat, na naukę
Byłem posłany, przed pierwsze Muz progi,
Ojciec mój bowiem tak mnie umiłował,
Że nie chciał, aby pośród ciężkiej pracy
Twardy pług ranił moje wątłe dłonie,
A upał spalał lica. Gdym początki
(Nic więcej tobie, Żninie, nie zawdzięczam!)
Otrzymał nauk od mistrzów niewprawnych,
Wtedy poszedłem do gimnazjum, które
Nad nurtem Warty prowadził Lubrański.
Tam zaś spotkałem kogoś, kto wspaniale
Wykładał wiedzę Latynów i Greków. (...)

Czytając wielbić zacząłem. O, niemal
Bogami stali się dla mnie poeci.
Do ich patrona, Apollona, ileż
Oblanych łzami zanosiłem błagań,
Aby mnie przyjął do swojego chóru (...)

Gdym po raz pierwszy czytał wiersz przed sala
Miałem szesnaście lat bez trzech miesięcy.
Tematem wiersza był Lubrański - jemu
Należne były moje pierwociny. (...)

Od owej chwili i mój mistrz mnie kochał.
Zakosztowawszy sławy, miłowanej
Już dawniej, tak ją uwielbiałem w duszy,
Że co dzień większe roiłem zamiary
I wszelkich do niej dróg poszukiwałem.
Lecz na tym szlaku stanęła przede mną
Ponura bieda, pętając mi nogi: (...)

Kiedy już miałem żegnać się z Muzami,
Z pomocą przyszedł los niespodziewany.
Biskupem Krzycki wówczas był, Febowi
Miły jak mało kto z ludzi. Przede mną
Otworzył bramę świetną swego dworu,
Pomyślność moim Muzom obiecując,
A obietnicy chybaby dotrzymał,
Gdyby przedwczesna śmierć go nie zabrała.
Po tej utracie, tak dla mnie bolesnej,
Do swego domu przygarnął mnie Kmita,
Który nie szczędząc kosztów, w kraj Latynów
Wysłał mnie. (...)
Pozazdrościła Fortuna: choremu
Kazała wrócić do ognisk ojczystych
Rychlej, niż chciałem i niż pragnął Kmita.
Cóż robić - wszyscyśmy pod władzą losu.
Umrę więc w domu; jedyna pociecha
W tym, że nie obca przykryje mnie ziemia.
Ty, co nad zmarłym płakać przyjacielem
Będziesz, Kromerze, albo ty, Rotundzie,
Jeśli na grobie legnie kamień, takie
Wielkimi wypisz literami słowa:
TU BEZ NADZIEI I TRWOGI SPOCZYWAM
PRAWDZIWIE ŻYWY. ŻEGNAJ ŻYCIE ZMARŁE! (...)

Przełożył Zygmunt Kubiak

Zbigniew Herbert Brewiarz (IV)

Panie
wiem że dni moje są policzone
zostało ich niewiele
Tyle żebym jeszcze zdążył zebrać piasek
którym przykryją mi twarz

nie zdążę już
zadośćuczynić skrzywdzonym
ani przeprosić tych wszystkich
którym wyrządziłem zło
dlatego smutna jest moja dusza

życie moje
powinno zatoczyć koło
zamknąć się jak dobrze skomponowana sonata
a teraz widzę dokładnie
na moment przed codą
porwane akordy
źle ustawione kolory i słowa
jazgot dysonans
języki chaosu

dlaczego
życie moje
nie było jak kręgi na wodzie
obudzonym w nieskończonych głębiach
początkiem który rośnie
układa się w słoje stopnie fałdy
u twoich nieodgadnionych kolan

Scenariusz lekcji

I. WPROWADZENIE:

W świadomości uczniów Jan Kochanowski jest jedynym prawdziwie renesansowym poetą reprezentującym wzorzec renesansowego twórcy i erudyty - poeta doctus. Wydaje się, że na stopniowe zapomnienie skazany jest najwybitniejszy twórca poezji nowołacińskiej - Klemens Janicki. Jego najważniejsze dzieło to Elegia VII - O sobie samym do potomności. Jak każdy renesansowy pisarz tworzył" pod ciśnieniem " tradycji antyku grecko - rzymskiego.

II. ROZWINIĘCIE:

1. Ślady tradycji antycznej w utworze Klemensa Janickiego - wskazanie na źródła zapożyczeń (Słownik mitów i tradycji kultury).

Lp.	Wyznaczniki znaczeń - Elegia VII Klemensa Janickiego	Źródła zapożyczeń z tradycji antycznej
1.	Tytuł Elegii VII - O sobie samym do potomności (elegia autobiograficzna)	Elegia V Owidiusza z tomu Tristia: Dowiedz się potomności, kim byłem ja, piewca lekkiej miłości, którego poezję czytasz.
2.	Treść utworu - autobiografia, oparta na porządku chronologicznym.	Schemat stosowany przez Swetoniusza, biografa cesarza Tytusa; chronologiczny porządek wywodzi się z antyku greckiego.
3.	Motywy mitologiczne i takie i z historii antycznej: - po Idach listopadowych - pierwsze Muz progi - wiedza Latynów - chór Apollona - Febowi miły - pozazdrościła Fortuna	Kultura starożytna Greków i Rzymian jako źródło tak zwanej" maskarady antycznej "a także zagadek erudycyjnych w renesansie; realia epoki upodabniają się do rzeczywistości w czasach Wergiliusza i Owidiusza.
4.	Inni bohaterowie utworu - opieka mecenasów: - biskup Lubrański - fundator gimnazjum poznańskiego - arcybiskup Andrzej Krzycki - wojewoda Kmita - opłacił podróż do Włoch	Inni bohaterowie utworu: Mecenas - arystokrata rzymski, doradca i przyjaciel Oktawiana Augusta, opiekun ludzi kultury, dobroczyńca Wergiliusza i Horacego, stąd: Jeśli znajdą się Mecenasowie, Nie zabraknie też, Mój Fakku, Wergiliuszów..." (Marcjalis)
5.	Autoepitafium: Jeśli na grobie legnie kamień, Takie wielkimi wypisz literami słowa.	Similia - bezpośrednie zapożyczenie autorów nowożytnych z antyku: tenerorum lusor amorum (Owidiusz)
6.	Janicki nie chce "umrzeć cały" - prawdziwi żywy. Żegnaj życie zmarłe	Horacy: non omnis moriar

Wniosek:
W Elegii VII Klemens Janicki kreuje swój wizerunek poety - humanisty. Naśladowanie Owidiusza, nawiązanie do Horacego stawia go w rzędzie najwybitniejszych twórców epoki, zwanych poeta - doctus.
Realizacja wyznaczników elegii jest wyraźnie podporządkowana konwencji, służy wartości utworu, który świadczy o erudycji renesansowego twórcy.
Elegia w perspektywie genealogicznej oznacza "grę" z tradycją poprzez odwołania, aluzje, zapożyczenia, parafrazy:

2. Wyznaczniki elegii na wybranych poziomach analogii utworu renesansowego i wiersza współczesnego:

Lp.	Elegia VII - O sobie samym do potomności	Brewiarz (IV)
1.	"Cóż robić - wszyscyśmy pod władzą losu. Umrę więc..."	"Panie wiem że dni moje policzone..."
2.	"...jedyna pociecha w tym, że nie obca przykryje mnie ziemia..."	"...żebym jeszcze zdążył zebrać piasek którym przykryją mi twarz..."
3.	"Ty co nad zmarłym płakać przyjacielem Będziesz, Kromerze..."	"nie zdążę już zadośćuczynić skrzywdzonym ani przeprosić..."
4.	"Przede mną (Krzycki) otworzył bramę świetną swego dworu, Pomyślność moim Muzom obiecując..."	"a teraz widzę dokładnie na moment przed codą porwane akordy źle zestawione kolory i słowa jazgot dysonans języki chaosu"
5.	"...prawdziwie żywy Żegnaj życie zmarłe...".	"smutna jest dusza moja..." "dlaczego życie moje nie było jak kręgi na wodzie..."

wartość znaczeniowa
 

stoicki spokój	chrześcijańska nadzieja (?)
tradycja pochówku "na ojczystej ziemi"	tradycja biblijna (z prochu...w proch)
autokracja poprzez konwencję "gratis personae"	wyznanie podmiotu pozbawione jest poczucia wartości
renesansowa pochwała własnych możliwości	poczucie klęski
sława poety "za grobem" - zwycięstwo człowieka renesansu	życie duszy "po życiu" - pokora współczesnego człowieka

 

elegia	brewiarz
poważny utwór liryczny	psalmy, hymny, styl pobożności
tradycja antyku grecko - rzymskiego	tradycja biblijna (od króla Dawida)

III. Podsumowanie (wniosek na koniec lekcji):
Świadomość nadchodzącej śmierci łączy dwa zestawione utwory, dzieli różnica kilku wieków. Obydwa są świadectwem trwałości tradycji antycznej. Klemens Janicki - renesansowy poeta - doctus w swej elegijnej autobiografii odzwierciedla ideały antyku, poprzez aluzje i parafrazy odwołuje się do spuścizny starożytnych Greków i Rzymian, twórców świadomych swego poetyckiego geniuszu i nieśmiertelności. Omawiane w pierwszej klasie utwory Zbigniewa Herberta wskazują także na umiłowanie tej tradycji. Jednak w ostatnich wierszach Herberta dochodzi silniej do głosu inne wielkie źródło kultury śródziemnomorskiej - tradycja biblijna, a wraz z nią pokora, poczucie winy i nieśmiała nadzieja na "życie po życiu" (?)

Opracowanie: Elżbieta Kącka

Wyświetleń: 4868