Treść i forma dzieła sztuki

W każdym dziele plastycznym dadzą się wydzielić cztery warstwy tworzące owe dzieło:
- tworzywo dzieła,
- forma,
- treść,
- wyraz, ekspresja dzieła.

W trzech pierwszych warstwach, mimo że istnieją one obiektywnie, stale jakby obecny jest twórca dzieła natomiast w ostatniej ważne są relacje między dziełem i odbiorcą.

Na tworzywo dzieła plastycznego składa się: materiał, spoiwo, narzędzia. Tworzywo, zwłaszcza w dziełach współczesnych może być bardzo różnorodne. Oprócz dawniej używanych materiałów i narzędzi doszły nowe. Oprócz dawniej stosownych sposobów w posługiwaniu się materiałami i narzędziami wymyśla się dziś całkiem inne, niejednokrotnie zaskakujące, dziwne. Artyści nie gardzą gotowymi produktami przemysłowymi, tworzywami syntetycznymi, surowcami a nawet przedmiotami codziennego użytku [ naczynia, koronki, tkaniny meble, lalki, buty, gwoździe, itp. ] i tworami przyrody [ owoce, zasuszone kwiaty, korzenie, piasek, kamyki, itp. ]. To samo dotyczy narzędzi i spoiw używanych przy konstrukcji powstających dziś dzieł plastycznych. Tradycje techniki zastępowane są technikami indywidualnie wymyślanymi, np.: collage, frottage, montaż.

Mimo, że sprawy te należą do techniki i technologii plastyki, do warsztatu artystycznej produkcji, to w rezultacie mają decydujący wpływ na formę, treść i wyraz, a tym samym na wartości artystyczne i estetyczne dzieła sztuki. Nie mogą więc być pomijane przy analizie dzieła i podczas własnych prób artystycznego działania.

Forma - organicznie związana jest z treścią, jest fundamentem i siłą nośną treści. Formę rozumieć można rozmaicie, przeciwstawiając ją treści i utożsamiając nieomal z treścią. Nie wdając się w bardziej subtelne rozwiązania na ten temat trzeba powtórzyć za W. Kandinskym, że forma jest tylko zewnętrznym wyrazem wewnętrznych treści dzieła 1). Każdemu, zewnętrzne, zmysłowo dostępne są: linie, plamy, płaszczyzny, bryły, kolory, rytmy, faktury, itp. - podstawowe elementy formy. Każdy bez większego trudu dostrzeże w dziele pewne figury, układy tych elementów, miejsca bardziej i mniej nimi wypełnione.

Wspomniane składniki występują zarówno w dziełach sprzed wieków jak i w dziełach współczesnych, w plastycznej dziecięcej produkcji, w pracach plastycznych prymitywów, a nawet w budowie tworów przyrody i techniki przemysłowej. Występują w sztuce tak zwanej czystej: w rzeźbach, obrazach realistycznych i abstrakcyjnych, jak i w sztuce użytkowej, stosowanej. Decydują o formie dzieła, o jego konstrukcji oraz dostarczają swoistych wartości i satysfakcji zmysłowych oglądającemu. Stąd ich ogromne znaczenie. Znajomość tych elementów stanowić może pewien ważny klucz do rozumienia konstruowania i wartościowania wytworów plastycznych.
W warstwie formy dadzą się wyodrębnić, mniej lub bardziej złożone i uchwytne, następujące składniki:
- a) pojedyncze elementy układów: linie, punkty, plamy, smugi, bryły, kolory światła, cienie itp.
- b) układy czyli organizacja dzieła - związki i zależności wzajemne pomiędzy pojedynczymi elementami
- c) typy kompozycji.

Przytoczę w związku z tym kilka bardziej szczegółowych przykładów.
a. Elementy formy to inaczej podstawowy alfabet języka plastyki, plastyczne środki konstrukcji dzieła i wyrazu. Same linie kryją w sobie wiele możliwości: określają granice płaszczyzn i brył, decydują o kształtach zaznaczonych w dziele, oddzielają światło od cienia, przesądzają o rytmie, statyce, dynamice, równowadze i przestrzeni dzieła. Linie występują samodzielnie lub w bardziej skomplikowanych zespołach. Pojedyncze linie: proste, poziome, ukośne, spiralne, krzywe, ciągłe, przerywane, cienkie i zdecydowane, jednorodne dadzą się wydzielić w każdym obrazie, rysunku i grafice. Poszczególne linie i ich zespoły wywołują w widzu różne przeżycia, nastroje i skojarzenia. Mogą sprawiać wrażenie bardziej lirycznych, delikatnych, to znów syntetycznych, skąpych lub rozgadanych. Jako elementy konstrukcji odgrywają rolę zasadniczą, zwłaszcza w dziełach graficznych i w ornamentach. Z linii można zbudować dzieło plastyczne o niepowtarzalnych walorach ekspresyjnych np. obrazy i grafiki H. Hartunga. W różnych epokach obserwuje się niejednokrotnie dominację linii np. w klasycznej sztuce greckiej (rysunki na amforach), czy w bliższej czasowo secesji.

Plamy płaszczyzny jako elementarne składniki formy uzupełniają i wzbogacają poprzedni element. Często jest nawet tak, że treść to zaledwie pretekst i okazja do pokazania samych elementów i wartości. Owo szukanie jest widoczne w malarstwie, kiedy porównuje się obrazy z epoki renesansu z obrazami choćby impresjonistów, kubistów czy surrealistów. Raz kształty upodobniają się do rzeczywistych, innym razem chodzi o ich wielostronne widzenie lub o ich nieprawdopodobne zestawy. Stąd portret w obrazie P. Picassa ma zarówno profil jak i en face, fazy ruchu głowy i zmieniony wyraz twarzy, a w obrazie S. Dali zamiast liści na drzewie wiszą zegary.

Kolor jako element formy nie występuje sam. Towarzyszy mu faktura, plama i podłoże. Poszczególne kolory zawierają w sobie odpowiednią symbolikę, wywołują określone wrażenia, mogą występować w grupie kolorów ciepłych, zimnych, złamanych czy czystych. Można jednak powiedzieć, iż najczęściej kolor występuje w grupie kolorów kontrastowych lub podobnych. Należy również powiedzieć, że kolor występuje razem z elementem światła i cienia. Światło warunkuje istnienie koloru, widzenie linii, kształtów, jest elementem integralnym formy, wewnętrzną wartością obrazu, rzeźby, budowli. Obrazy zawsze posiadają miejsca jaśniejsze i ciemniejsze. Rola świateł i cieni polega rozmieszczeniu ciężarów i zaznaczeniu rytmów oraz na nadaniu wewnętrznego blasku dziełu. Światło rozpatrywane może być jako światłocień przedmiotów w obrazie, jako cień rzucony przez przedmioty trójwymiarowe, jako przestrzeń wywołaną jasnymi i ciemnymi plamami, i wreszcie jako źródło czy źródła światła. W dziełach współczesnych światło bardzo często odgrywa dominującą rolę. Pojawiają się takie, które zbudowane są tylko ze świateł.

b. Szczególne składniki formy plastycznej nie występują samodzielnie, a łączone są w zespoły, układy, związki. Owe elementy tworzą zależne wzajemnie konstrukcje i wartości. Pojedyncze linie, plamy, kolory, kształty wzajemnie się przenikają, uzupełniają i oddziaływają na siebie.

Kreski, płaszczyzny, kolory i bryły mogą występować w wielu układach, których jest lub może być nieograniczona ilość. Trzeba jednak wydzielić pewne zasady: rytmu, kontrastu, proporcji, symetrii, ruchu, przestrzeni, dominanty itp. Wyraźny szeregowy rytm układu w jednym dziele plastycznym niepodobny jest do rytmu o kilku szeregach w innym. Kontrast kresek i plam odmienny jest od kontrastu samych brył.

Kontrast dotyczy linii i płaszczyzn, świateł i faktur, skupienia i rozproszenia, wielkości i rytmu. Rytm pionów przeciwstawia się rytmowi wertykalnemu, a rytm prosty rytmowi złożonemu. W jednym układzie wysuwa się na plan pierwszy rytm, w innym znów płaszczyzny.

Określając pewne zasady i wykorzystując je oraz ich przeciwieństwa można uzyskać nieskończone szeregi układów i kombinacji. Duży wpływ na to ma ciągle zmieniający się, kreacyjny sposób widzenia świata przez artystów. Przykładem może być sposób pokazywania perspektywy, zmieniający się na przestrzeni wieków. Ewolucję układów i zależności w dziełach plastycznych możemy też obserwować na przykładzie proporcji, kontrastów, rozwiązań fakturalnych.

c. Kompozycja, to układ elementów dzieła plastycznego. Typy kompozycji: - kompozycja płaska lub przestrzenna; - rytmiczna; - realistyczna lub
abstrakcyjna; - statyczna lub dynamiczna; -zamknięta lub otwarta; - symetryczna lub asymetryczna; - zwarta lub rozproszona; - geometryczna lub organiczna; - dekoracyjna lub z akcentem na sens, temat literacki, treść.

Do kompozycji płaskich zaliczamy wszystkie rysunki, malowidła, grafiki, ryty na płaszczyźnie, które w dosłownym tego znaczeniu są płaskie, brak jest tzw. trzeciego wymiaru- głębi. Mamy tylko dwa: wysokość i szerokość.

Kompozycja statyczna to taka w której obserwujemy przewagę pionów i poziomów. W kompozycji dynamicznej zastosowano wiele różnych kierunków, zwłaszcza skosów. Kompozycja rytmiczna, to powtarzanie się elementów dzieła plastycznego w jednakowych odstępach. Czasami wydaje się nam, że artysta układał swoją kompozycję z ogromną swobodą, że jej elementy są luźno powiązane. Można je dowolnie zmieniać i nie wpłynie to w sposób znaczący na daną kompozycję. Taki układ elementów to kompozycja otwarta. Przeciwieństwem swobodnego traktowania elementów kompozycji jest taki ich układ, który możemy zmieniać tylko w określony sposób. Kompozycja tego typu jest zazwyczaj ograniczona liniami albo ujęta w kształt figury geometrycznej. To kompozycja zamknięta. Mówiąc o kompozycji geometrycznej mamy na myśli występujące w dziele formy dające się dość ściśle zaszeregować: kwadraty, koła, trójkąty, itp. Z nich dzieło zostaje zbudowane, one dominują w kompozycji obrazu, rzeźby. Kompozycja organiczna unika takich matematycznych figur, posługuje się kształtami zbliżonymi do organicznych (np. budowla - kościół Sagrada Familia w Barcelonie; obrazy - J. Miró)

Podsumowując możemy stwierdzić, że o formie decyduje określona jej prawidłowość i struktura, zespół stosunków między elementami pewnej całości oraz pewien porządek tych składników.

Treść - "gramatykę" plastyki czyli formę możemy rozpatrywać teoretycznie osobno, ale kiedy chcemy posłużyć się konkretnym przykładem obrazu czy rzeźby nie możemy uwolnić się od treści. Treść i forma to jak się okazuje integralne dwa elementy nie mogące istnieć bez siebie. Czym więc jest treść? Treść da się sprowadzić do "portretów" przedmiotów i postaci, do swoistego opisu zewnętrznego. Tak rozumianą nazywamy treścią odtwórczą lub mimetyczną. Wzorem dla takiej treści dzieła jest rzeczywistość. Postacie, przedmioty, kwiaty, domy są podobne do naturalnych. W tego rodzaju dziełach treść występuje pod postacią przedstawionych, pokazanych przedmiotów, zdarzeń, akcji, fabuły. Można ją bez większego kłopotu opowiedzieć słowami, opisać i stąd nazywana jest treścią literacką. Przykładem mogą być np. dzieła A, Gierymskiego, J. Chełmońskiego, itp. które posiadają także formę.

Treść odwołująca się do naturalnego wyglądu przedmiotów to swego rodzaju warstwa ikoniczna obrazu, występująca w tzw. typie dzieł przedstawionych, figuratywnych. Literacki temat jest tu mniej lub bardziej zaakcentowany, wyraźny, łatwo czytelny. Mimo, że temat to nie to samo, co treść, to jednak należy w jakiejś mierze do warstwy znaczeniowej. Portrety z obrazów np.Rembrandta czy H. Rodakowskiego to ten sam temat, ale ich treść i forma są odmienne. Zmieniał się sposób widzenia świata i ludzi, zmieniała się tematyka i treść. Treść mitologiczna np. zastępowana jest przez treść historyczną. Monumentalizacja bohaterów występuje na zmianę z treścią życia obyczajowego, codziennego.

Do treści, która jest przez formę oznaczona, zaliczyć trzeba cały sens dzieł, tzw. symbolicznych, symbolikę symbole, znaki. W niektórych dziełach realistycznych bardzo często artyści wplatają warstwę symboliczną w treść zwyczajną np. łasica w obrazie Leonarda da Vinci.

Podobnego rodzaju treść odnajdujemy w średniowiecznych alegoriach, w dziełach surrealistów, w ich urojeniach i wieloznacznej symbolice. W dziełach współczesnych artyści jakby na nowo odkrywają znaczenie przedmiotów nadając im inny sens niż posiadały, np. M. Duchamp i jego "Fontanna" Przedmioty zestawione na zasadzie przypadku, wyrwane ze swojego naturalnego otoczenia i kontekstu nabierają innych znaczeń, sugerują wieloznaczną treść.

Symbol - umowny odpowiednik pojęcia, odsyłający do czegoś innego posiada co najmniej dwa znaczenia: potoczne i aluzyjne, wieloznaczne, domyślne. Treść symboliczna wymaga wiedzy, wysiłku myślowego i wyobraźni. Symbol polega na przenośni, metaforze i liczy na skojarzenia oraz uzupełnienia ze strony odbiorcy.

Podobną do symbolu funkcję pełni znak. Znak może być umową dość jednoznaczna, ścisłą, jak np. znaki drogowe, skróty, znaki graficzne form, itp.

Ale może być też czymś bardziej wieloznacznym (okrągły kontur z promieniami - znak słońca, a przenośnie wyrażona radość za pomocą tego znaku - symbolu)

Znaki więc - w ich szerokim rozumieniu - mogą działać jako takie lub coś odtwarzać, przedstawiać sobą, symbolizować, do czegoś pobudzać, stwarzać nastrój.

Dzieła semantyczne czyli figuratywne zawierają w sobie treść oznaczoną znakami. Znaki i symbole przedstawiają i pobudzają pojęciowo - wyobrażeniowe skojarzenia. Natomiast obrazy i rzeźby asemantyczne, tzw. abstrakcyjne pobudzają, ale chyba nie przedstawiają. To prowadzi nas do pytania: czy dzieła abstrakcyjne posiadają treść? Intuicyjnie wyczuwamy, że posiadają.

Jest to jednak inna treść, nie odtwórcza, nie symboliczna, ale taka, która powstaje w procesie interpretacji dzieła, w procesie dowolnych i indywidualnych skojarzeń. Owa treść zależy od nas. Dzieło pełni rolę stymulatora, wciąga widza w ogólny swój nastrój.

Treść ujmowana jako to, co wyrażone, łączy się ściśle z temperamentem i charakterem twórcy, z jego wyobraźnia, namiętnościami. Wynika z jego osobowości, niepokojów, przeżyć, upodobania itp. Treść ta wyrażona jest bądź świadomie, bądź mimo woli, podświadomie.

Podsumowując - treść może wystąpić pod różnymi postaciami: uproszczona, schematyczna, jednoznaczna, symboliczna. Mogą być również treści historyczne, społeczno - obyczajowe, ogólnoludzkie, ponadczasowe, związane z kultem i zmitologizowane. Są one związane z wąskim gronem odbiorców często są ważne tylko dla samego twórcy. Pod względem treści zresztą nie ma dzieł "gotowych", zakończonych raz na zawsze. Ich sens jest wciąż na nowa penetrowany i kreowany. Wydaje się więc, że cała wielowarstwowa treść związana jest przede wszystkim ze sferą pojęć, wyobrażeń, sądów, a forma - z jakością, które działają na zmysły.

Przypisy:
1) W. Kandinsky "Język form i kolorów" w: Artyści o sztuce. Kraków 1963, s. 271.

Opracowanie: Beata Narolska

Wyświetleń: 10696