Rola zajęć muzycznych w usprawnianiu zaburzonych funkcji percepcyjno - motorycznych

Terapeutyczne znaczenie muzyki znane jest od wieków. Już w starożytności powstały pierwsze teorie dotyczące estetycznych walorów muzyki i jej możliwości wychowawczych. Obecnie muzykoterapia znajduje szerokie zastosowanie w leczeniu dzieci i dorosłych. Oddziałuje się na pacjentów za pomocą ruchu tanecznego (choreoterapia), śpiewu (śpiewoterapia), słuchania muzyki i jej tworzenie na różnych instrumentach. Muzyka ma działanie uspokajające, rekompensujące - daje dzieciom możliwość uzyskania sukcesu. Dzięki niej można również usunąć wiele defektów w rozwoju dziecka, które często są przyczyną niepowodzeń szkolnych.

Dzieci z zaburzoną percepcją słuchową, wzrokową, orientacją przestrzenną, motoryką napotykają na duże kłopoty w nauce. Zaburzenia w procesie analizy i syntezy słuchowej powodują specyficzne trudności w nauce czytania i pisania. Dzieci przekręcają wyrazy, część odczytują, część zgadują, opuszczają głoski lub sylaby, mylą wyrazy zbliżone artykulacyjnie. Czytanie jest nierytmiczne, zaburzona jest intonacja i akcent zdaniowy. Zaburzeniom percepcji słuchowej towarzyszy zwykle słaba pamięć słuchowa, dlatego dzieci z trudem uczą się tabliczki mnożenia, wierszy i wszelkich ciągów słownych, mają ubogi język, często nie rozumieją poleceń słownych. Niewyrównane w porę zaburzenie percepcji słuchowej i mowy wpływają także na opóźnienie rozwoju myślenia słowno - pojęciowego, przejawiające się trudnościami w rozumowaniu, wnioskowaniu i uogólnianiu na materiale werbalnym. Nie można przecenić olbrzymiej roli zajęć muzycznych w rozwijaniu sprawności analizatora słuchowego. Mimo, że nie istnieje bezpośrednie przenoszeniu umiejętności wyćwiczonych na podstawie dźwięków przyrody i muzyki na dźwięki mowy (czynności te stosowane są przez inne okolice kory mózgowej), to ćwiczenia muzyczno-rytmiczne rozwijają pewne dyspozycje przydatne w kształceniu słuchu fonematycznego oraz czytaniu i pisaniu. Dzieci zdobywają: umiejętność koncentrowania się na bodźcu słuchowym, rozróżniania dźwięków, przenoszenia następstwa czasowego dźwięków na następstwo przestrzenne przedmiotów i liter (orientacja czasowo-przestrzenna). Usprawniają także orientację kierunkową, koordynację słuchowo - wzrokowo - ruchową, pamięć słuchową.

Ćwiczeniu wrażliwości słuchowej służą następujące zadania:

1. wysłuchiwanie i różnicowanie dźwięków dochodzących z najbliższego otoczenia i ich lokalizacji (szmery, szelesty, stuknięcia, odgłosy kroków, pojazdów itp.);
2. różnicowanie i rozpoznawanie głosów przyrody (zwierząt, ptaków, szum deszczu - nagranie magnetofonowe, płyty);
3. rozpoznawanie odgłosów wydawanych przez upadające lub uderzające o siebie przedmioty oraz przesypywanych substancji (piasek, kasza, groch);
4. rozpoznawanie i różnicowanie dźwięków wydawanych przez instrumenty perkusyjne oraz lokalizacja tych dźwięków (skąd dźwięk dochodzi);
5. różnicowanie wysokości, natężenia i barwy dźwięków.

Analizę słuchową, orientację czasowo - przestrzenną, koordynację słuchowo - wzrokowo - ruchową można usprawniać przez wiele ćwiczeń rytmicznych, np.:

1. odtwarzanie struktur rytmicznych - dzieci powtarzają wysłuchany rytm za pomocą klaskania, tupania, kląskania, uderzania w instrument perkusyjny;
2. odtwarzanie przestrzenne układów rytmicznych - zapisywanie rytmu za pomocą klocków, kartoników lub innych przedmiotów z zachowaniem właściwych odstępów, w kierunku od lewej do prawej,
3. odtwarzanie rytmiczne układów przestrzennych - odczytanie zapisanego za pomocą klocków rytmu i wykonanie go na instrumentach perkusyjnych,
4. rozpoznawanie układów przestrzennych lub rytmicznych - zgadywanie, który spośród kilku układów został wystukany, lub który spośród kilku wystukanych odpowiada układowi na planszy,
5. zabawy ruchowe ze śpiewem, klaskanie lub wygrywaniem rytmu melodii na instrumentach perkusyjnych.

Niezbędnym warunkiem opanowania umiejętności odróżniania i kreślenia liter jest prawidłowe odróżnianie kierunków i właściwe stosowanie ich w praktyce.
Symptomami zaburzeń orientacji kierunkowej jest m.in. mylenie liter i cyfr o podobnym kształcie, a innym ułożeniu w przestrzeni, odwracanie kształtów liter i cyfr, przestawianie kolejności liter i cyfr, pismo lustrzane.

Informacje o kierunkach w przestrzeni czerpie dziecko z wewnętrznych kinestetycznych odczuć własnych ruchów. Dopiero potem następuje kontrola wzrokowa i uczenie określania ich wzrokiem. Aby dziecko prawidłowo różnicowało kierunki, musimy mu uświadomić schemat własnego ciała. Uzyskać to można przez wiele ćwiczeń i zabaw przy muzyce:
1. kreślenie w powietrzu okręgów, linii falistych, spirali, linii prostych w rytm muzyki, prawą ręką, lewą ręką, obydwiema naraz,
2. rysowanie różnych figur w różnych płaszczyznach różnymi częściami ciała, np. rysowanie stopą po podłodze, łokciem po ścianie, głową "po suficie" itp.,
3. marsz po sali; na umówiony sygnał stykają się ze sobą te same części ciała, np. kolano do kolana, łokieć do łokcia, prawa ręka do lewego ramienia,
4. podnoszenie do góry na umówiony sygnał prawej lub lewej ręki, np. jedno uderzenie w bębenek - lewa ręka, dwa uderzenia w bębenek - prawa ręka. W miarę zdobywania sprawności przez dzieci utrudniamy ćwiczenie zmieniając tempo i kombinacje rytmiczne.

Istnieje wiele zabaw ze śpiewem, w których dzieci muszą wykazać się znajomością schematu własnego ciała. Każdy najprostszy układ taneczny zmusza dziecko do prawidłowego różnicowania kierunku i rozwija w nim poczucie przestrzeni. Ruch przy muzyce jest dla dziecka czymś naturalnym. Dzieci chętnie uczestniczą we wszystkich tego typu ćwiczeniach, a przy okazji zdobywają podczas zabawy sprawności niezbędne w nauce czytania i pisania.

Ruch przy muzyce to także jedna z form usprawniania funkcji motorycznych. Często w szkole spotyka się dzieci z fragmentarycznie obniżoną sprawnością ruchową. Od prawidłowej współpracy analizatora ruchu, dotyku i wzroku zależna jest również czynność pisania.

Objawami zaburzeń rozwoju kinestetyczno - ruchowego jest:
1. obniżenie precyzji i szybkości ruchów docelowych. Dzieci piszą wolno i brzydko. Litery są nierówne wykraczają lub nie dochodzą do linii
2. współruchy - dodatkowe ruchy, niepotrzebne przy wykonywaniu danej czynności - ruchy tułowia, nóg, języka
3. wadliwa regulacja napięcia mięśniowego powodująca, że dziecko zbyt mocna lub zbyt słabo naciska pióro czy ołówek, w konsekwencji czego powstają nierówne linie, łuki i kąty liter.

Ćwiczeniu motoryki dużej służą wszystkie zabawy muzyczno - ruchowe. Dzieci z niezgrabnością ruchową mają trudności z uchwyceniem i powtórzeniem rytmu. Zaburzony jest u nich nawet naturalny rytm zawarty w ruchach podczas wykonywania codziennych czynności. Dzięki systematycznym ćwiczeniom na zajęciach rytmicznych mogą w dużym stopniu pokonać swoje trudności.

Ćwiczeniu precyzyjnych ruchów dłoni, niezbędnych przy pisaniu, sprzyja gra na wszelkich instrumentach. Dzieci grając, uczą się stopniowo precyzji ruchów. Od jakości uderzenia w instrument perkusyjny zależy jakość powstającego dźwięku. Dziecko musi świadomie kontrolować napięcie mięśni. Uderza i jednocześnie słyszy efekt tego uderzenia. Gra na flecie wymaga dobrej koordynacji ruchów palców i właściwego napięcia drobnych mięśni dłoni. Wydobywające się z instrumentu dźwięki zachęcają dziecko do dalszych ćwiczeń. Jeżeli uda mu się opanować prostą melodyjkę, możemy być pewni, że ponownie sięgnie po instrument

Doskonałym przykładem zastosowania muzyki w rehabilitacji zaburzeń rozwoju psychomotorycznego dziecka jest metoda Bon Depart, którą w Polsce opracowała prof. M. Bogdanowicz. Znajduje ona zastosowanie w pracy z dziećmi opóźnionymi w rozwoju psychomotorycznym, źle zlateralizowanych, dysgraficznych, przejawiających zaburzenia charakterologiczne i emocjonalne. Jest to metoda słuchowo - wzrokowo - ruchowa, w której odgrywają rolę trzy elementy:

1. element słuchowy (piosenka)
2. element wzrokowy (wzory graficzne)
3. element motoryczny (wykonywanie ruchów w czasie odtwarzania wzorów graficznych, zharmonizowanych z rytmem piosenki).

Celem jej jest jednoczesne usprawnianie analizatorów słuchowego, wzrokowego, kinestetyczno - ruchowego, a także kształcenie lateralizacji, orientacji w schemacie ciała i przestrzeni.

Zajęcia prowadzone tą metodą przebiegają zawsze według stałego schematu, w którym można wyróżnić trzy etapy:

1. zajęcia wprowadzające,
2. zajęcia właściwe,
3. zakończenie zajęć.

Muzyka przewija się przez wszystkie trzy części. Dzieci bardzo lubią tę formę prowadzenia zajęć, gdyż występuje na nich dużo śpiewu i ruchu. Z powodzeniem można w ten sposób wprowadzić wszystkie tzw. "trudne litery", z których zapamiętaniem uczniowie mają duże kłopoty.

Okres przebywania dziecka w przedszkolu i niższych klasach szkoły to czas największej emocjonalnej i poznawczej chłonności. Natomiast muzyczna zabawa, śpiew, gra na instrumentach i taniec to naturalna skłonność dziecka w tym okresie. Wykorzystujmy więc w pełni możliwości, jakie niosą ze sobą zajęcia muzyczne w pracy z dzieckiem o zaburzonych funkcjach percepcyjno - motorycznych, mających przecież kluczowy wpływ na prawidłowe funkcjonowanie dziecka w szkole.

Bibliografia:
1. I. Czajkowska, K Herda - "Zajęcia korekcyjno - kompensacyjne w szkole"
2. E. Lipska, M. Przychodzińska - "Muzyka w nauczaniu początkowym"
3. M. Przychodzińska - "Dziecko i muzyka"

mgr Nina Szamow
ZKPiG nr 17 Gdańsk

Terapeutyczne znaczenie muzyki w metodzie Bon Depart

Doskonałym przykładem zastosowania muzyki w rehabilitacji zaburzeń rozwoju psychomotorycznego dziecka jest metoda Bon Depart, którą w Polsce opracowała prof. M. Bogdanowicz. Znajduje ona zastosowanie w pracy z dziećmi opóźnionymi w rozwoju psychomotorycznym, źle zlateralizowanych, dysgraficznych, przejawiających zaburzenia charakterologiczne i emocjonalne. Jest to metoda słuchowo - wzrokowo - ruchowa, w której odgrywają rolę trzy elementy:

1. element słuchowy (piosenka)
2. element wzrokowy (wzory graficzne)
3. element motoryczny (wykonywanie ruchów w czasie odtwarzania wzorów graficznych, zharmonizowanych z rytmem piosenki).

Celem jej jest jednoczesne usprawnianie analizatorów słuchowego, wzrokowego, kinestetyczno - ruchowego, a także kształcenie lateralizacji, orientacji w schemacie ciała i przestrzeni.
Zajęcia prowadzone tą metodą przebiegają zawsze według stałego schematu, w którym można wyróżnić trzy etapy:

1. zajęcia wprowadzające,
2. zajęcia właściwe,
3. zakończenie zajęć. Muzyka przewija się przez wszystkie trzy części.

Zajęcia wprowadzające rozpoczynają się ćwiczeniami orientacyjno - porządkowymi, np. marsz przy muzyce, muzyczne powitanie, musztra. Dzieci słuchają piosenki, rozmawiają na temat jej treści.

Podczas zajęć właściwych prowadzi się ćwiczenia ruchowe, nawiązujące do treści piosenki oraz ćwiczenia ruchowo - słuchowe. Są to ćwiczenia pięści, dłoni i palców na wałeczkach z piaskiem. Dzieci, śpiewając piosenkę, wystukują jej rytm w różny sposób: pięścią, wewnętrzną stroną dłoni, zewnętrzną, brzegiem dłoni, palcami, ręką dominującą, obiema rękami równolegle, od strony lewej do prawej itp. Po tych ćwiczeniach przechodzi się do ćwiczeń ruchów całego ciała powiązanych ze śpiewaną jednocześnie piosenką.

Ćwiczenia ruchowo - słuchowe mają wszechstronne znaczenie w rehabilitacji zaburzonych funkcji psychomotorycznych. Kształcą gnozję palców, precyzję i elastyczność ruchów, koordynację ruchów obu rąk, usprawniają więc funkcjonowanie analizatora kinestetyczno - ruchowego. Rozwijają koordynację słuchowo - ruchową, orientację w schemacie ciała i przestrzeni.

Największe znaczenie w metodzie dobrego startu mają ćwiczenia ruchowo-słuchowo-wzrokowe. Polegają one na odtwarzaniu ruchem wzorów graficznych liter w rytm jednocześnie śpiewanej piosenki. Dzieci odtwarzają wzór litery różnymi technikami:

1. w powietrzu ręką (odwzorowanie z planszy, następnie z pamięci)
2. na powierzchni stołu lub podłogi palcem
3. na tackach z piaskiem lub kaszą
4. na dużych arkuszach papieru węglem, kredą
5. na kartce papieru z bloku rysunkowego pędzlem, ołówkiem
6. w liniaturze zeszytu ołówkiem, mazakiem, długopisem.

Ćwiczenia te kształcą funkcje psychomotoryczne w sposób najbardziej wszechstronny. Wzory graficzne przyswajane są polisensorycznie.

W pierwszej fazie ćwiczeń obrazy wzrokowe są wzmacniane doznaniami dotykowymi i kinestetyczno-ruchowymi. Rozwijają percepcję wzrokową przez analizowanie elementów wzoru i syntetyzowanie ich w czasie odtwarzania. Kształcą koordynację wzrokowo-ruchową - odtwarzanie wzorów za pomocą ruchów. Usprawniają motorykę kończyn, precyzję i koordynację ruchów. Kształcą orientację przestrzenną ze względu na konieczność reprodukowania wzorów zorientowanych przestrzennie. Rozwijają współdziałanie wszystkich analizatorów, a więc kształcą integrację percepcyjno-motoryczną.

Dzieci bardzo lubią tę formę prowadzenia zajęć, gdyż występuje na nich dużo śpiewu i ruchu. Z powodzeniem można w ten sposób wprowadzić wszystkie tzw. "trudne litery", z których zapamiętaniem uczniowie mają duże kłopoty.

Zaburzenia w zachowaniu a muzyka

W każdym zespole klasowym znajdą się dzieci nieumiejące dostosować się do obowiązujących norm zachowania, impulsywne, nadpobudliwe psychoruchowo, czasem błaznujące lub agresywne.

Przyczyny takich zachowań bywają bardzo różne i muszą być rozpatrywane indywidualnie. Dzieci mogą w ten sposób przejawiać niepewność, nieśmiałość, lęk, chęć bycia zauważonym, przeciążenie zbyt trudnym zadaniem. Nauczyciel natomiast stoi przed problemem utrzymania dyscypliny i porządku na lekcji.

Szczególną pomocą w takich przypadkach może okazać się muzyka i ruch, które są nie tylko bliskie emocjonalnie dzieciom, zaspokajają ich naturalne skłonności ale również działają na nie porządkująco. Weźmy pod uwagę chociażby wspólny śpiew, dzięki któremu można szybciej i łatwiej zaprowadzić wśród dzieci porządek i skupić ich uwagę niż wydając polecenia słowne. Śpiew, pozwalający na przeżycie wspólnoty, stanowi dużą pomoc w pracy z dziećmi z zaburzeniami zachowania.

Podobnie ruch, który jest powiązany z muzyką. Tutaj dziecko ma możliwość kontrolowanego rozładowania popędów (np. bieganie po sali), a z drugiej strony wymaga się niego by świadomie reagowało na umówione sygnały dźwiękowe (przerwanie aktywności, zmiana jej charakteru lub zgromadzenie się wszystkich w umówionym miejscu). W ten sposób umiejętność koncentracji i swobodna aktywność jest równoprawnie wpleciona w jedno ćwiczenie.

Wspólne granie na instrumentach wymaga również pewnego rodzaju dyscypliny, która jest chętnie respektowana przez większość dzieci. Dziecko nabywa umiejętność rozładowania napięcia powstałego w wyniku rozwoju rytmicznych lub dynamicznych aspektów zabawy. Dzieci przeżywają naprzemiennie napięcie i rozładowanie napięcia, które świadomie będą kształtować, jeśli podporządkują się regułom zabawy obowiązującym wszystkich jej uczestników.

Przed wspólnym muzykowaniem stawiane są następujące wymagania - trzeba umieć:

1. słuchać
2. czekać
3. włączać się we właściwym momencie
4. wyłączać się
5. wyrażać swoje refleksje i uczucia
6. podporządkować się zmieniającej się sytuacji.

Często podczas takich zajęć muzycznych doskonale sprawują się dzieci, które w innej sytuacji nie są zdolne przystosować się do wymogów grupy. Jak się okazuje dzieciom z zaburzeniami w zachowaniu łatwiej jest najpierw tylko za pomocą form muzycznych wypróbować wyrażanie się i komunikowanie z innymi. Wiele zabaw rytmicznych stwarza im możliwość ćwiczeń percepcji w sferze umiejętności społecznych. I tak dla przykładu ćwiczeniem wrażliwości na potrzeby drugiego człowieka jest zabawa "W prowadzenie statku podczas mgły do portu". Dziecko sternik jest odpowiedzialne za to, by nie nastąpił żaden wypadek ani żadne zderzenie. Dzieci podczas zabaw muzycznych ćwiczą poczucie odpowiedzialności, przestrzeganie reguł gry, zaufanie, troskliwość, nawiązywanie kontaktów, zdolność uczenia się, wspólne działanie, a więc takich zachowań, które są pożądane w prawidłowych relacjach międzyludzkich.

Prawie wszystkie dzieci, które mają wybiórcze zaburzenie funkcji mózgowych stale doświadczają niepowodzeń i w efekcie rozwija się u nich niskie poczucie własnej wartości. Często są to dzieci zahamowane, nieśmiałe, unikające zabaw w grupie, stojące na uboczu. Przejawiają one postawy lękowe, wycofują się z podejmowania zadań, nie wierzą we własne siły. Są bardzo wrażliwe na oceny dorosłych i rówieśników. Dzięki zajęciom muzycznym udaje się często nawiązać kontakt z takimi dziećmi, zachęcić je do uczestnictwa w zabawie, uwierzyć we własne siły. Wiele zabaw rytmicznych ma na celu zwiększenie pewności siebie, zaufanie do innych, podniesienie poziomu samoświadomości, samodzielności i umiejętności przystosowania się do grupy, a także uczy niezależnego i odpowiedzialnego postępowanie w obrębie społeczności, do której przynależy. Nauczyciel na zajęciach muzycznych ma wiele okazji do stworzenia dziecku sytuacji sprzyjających wzmocnieniu poczucia jego własnej wartości i wewnętrznej wolności. Aby ten cel osiągnąć konieczna jest bezwarunkowa akceptacja dziecka i ostrożne korygowanie go. Dziecko nie może być przeciążone zadaniami. Musi czuć się bezpieczne. Jeżeli proponowane zadania są tak proste, że dziecko wykonuje je bez lęku, służą one wzmocnieniu pewności siebie. Jeżeli dziecko nie czuje się na siłach przewodzić wszystkim dzieciom w zabawie, warto organizować ćwiczenia w grupach dwuosobowych, tak dobierając partnerów, aby również nieśmiałe dziecko przeżyło oczekiwany sukces.

W podobny sposób można wzmacniać świadomość samego siebie i poczucie własnej wartości, dając dzieciom zadanie, w których każde z nich jest odpowiedzialne za prawidłowo wykonane ćwiczenie. Doświadczenie, że coś zależy ode mnie, jestem ważny, spełnię swoje zadanie, jest dla niepewnych siebie dzieci często nieznanym na co dzień przeżyciem.

Wychowanie rytmiczno - muzyczne stawia sobie zadania by przez muzykę i ruch wspierać człowieka we wszechstronnym rozwoju i wychowywać go. Ze względu na swoja atrakcyjność stwarza duże możliwości pomocy dzieciom z zaburzeniami zachowania, jest szansą na wyrównywanie deficytów rozwojowych, będących częstą przyczyną niepowodzeń szkolnych. Świadomy nauczyciel może w swojej pracy wykorzystywać w pełni bogactwo terapeutycznych, wychowawczych, kompensacyjnych i stymulacyjnych możliwości, jakie daje nauczanie muzyki. Muzyka powinna więc w nauczaniu zintegrowanym zajmować ważne miejsce na każdej jednostce lekcyjnej.

Bibliografia

1. Irena Czajkowska, Kazimierz Herda "Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w szkole"
2. Anna Dasiewicz-Tobiasz, Anna Kępska "Rytmika w klasach I - III"
3. Renate Klöppel, Sabine Vliex "Rytmika w wychowaniu i terapii"
4. Kinga Lewandowska "Muzykoterapia dziecięca"
5. Ewa Lipska, Maria Przychodzińska "Muzyka w nauczaniu początkowym"
6. Maria Przychodzińska "Słuchanie muzyki w klasach I - III"
7. Maria Przychodzińska "Dziecko i muzyka"

Opracowanie: Nina Szamow

Wyświetleń: 1579