Czynniki wywołujące lęk i jego wpływ na funkcjonowanie ucznia w młodszym wieku szkolnym

Pisząc o czynnikach wywołujących lęk można wyodrębnić dwa kierunki poszukiwań: pierwszy koncentruje się na roli czynników środowiskowych, drugi kładzie nacisk na uwarunkowania genetyczno - temperamentalne.

W związku z tematem tej pracy zatrzymam się na omówieniu pierwszej z wymienionych kategorii przyczyn powstania lęków, ze szczególnym uwzględnieniem środowiska rodzinnego i szkolnego.

Środowisko rodzinne.
"Rodzina jako naturalna grupa społeczna jest najlepszym środowiskiem wychowawczym, dzięki możliwości zapewnienia dziecku indywidualnej opieki i realizacji potrzeb bezpieczeństwa. Stanowi warunek zaspokojenia podstawowych potrzeb psychicznych dziecka, a więc kontaktu społecznego, szacunku i samorealizacji."

W literaturze poświęconej roli rodziny w kształtowaniu się lęku, zwraca się uwagę na:
- charakterystyczne cechy osobowościowe rodziców,
- swoiste sposoby oddziaływania wychowawczego rodziców wobec dzieci oraz określone postawy wychowawcze

Wyodrębnia się sześć typów matek i trzy typy osobowości ojców, będących przyczyną negatywnego funkcjonowania emocjonalnego dziecka. Są to matki: autokratyczne, pedantyczne, lękliwe, niezrównoważone, nie kochające, nieszczęśliwe, ojcowie zaś: "nieobecni", rygorystyczni, groźni. Sądzę, że warto zatrzymać się na ich charakterystykach.

Matka autokratyczna wymaga od dziecka bezwzględnego posłuszeństwa, podporządkowania się, narzuca mu swą wolę, bezustannie nim stresuje. Hamuje aktywność i samodzielność dziecka.

Matka pedantyczna jest drobiazgowa, nieustępliwa, korygująca, narzucająca dziecku zbyt wysokie wymagania.

Matka lękliwa jest nadmiernie skrupulatna i opiekuńcza. Nie docenia możliwości dziecka.

Matka niezrównoważona - inaczej nerwowa, najczęściej przemęczona pracą, nie znajdująca czasu dla siebie i rodziny, co wiąże się z jej wybuchowością, zmiennością i drażliwością.

Matka nie kochająca - nie troszczy się o dziecko, pozbywa się pod byle pretekstem odsyłając do krewnych, często je bije lub upokarza. Nie poświęca czasu na zabawę i pomoc w nauce.

Matka nieszczęśliwa - to na ogół kobieta rozczarowana pożyciem małżeńskim. Niekiedy przelewa wszystkie uczucia na dziecko stając się nadmiernie opiekuńcza.

Analizując poszczególne typy osobowości matek, należy pamiętać, że niektóre z nich mogą występować równocześnie, np. matka autokratyczna bywa jednocześnie nie kochająca lub agresywna. Matka sterująca dzieckiem działa niezależnie od innych składników równocześnie. Jej ujemny wpływ na dziecko może tylko z trudem kompensowany.
Sterujący wpływ ojca bywa często neutralizowany. Ma to miejsce szczególne wtedy, gdy obok ojca występuje dobra i mądra matka. Jeśli takiej zabraknie, ojciec może spowodować nerwicowe zachowanie dziecka. Wśród typów ojców, którym przypisuje się rolę lękotwórczą najczęściej wymienia się:

Ojca "nieobecnego" - jego autorytet sprowadzony jest do minimum. Jako osoba mało stanowcza, bierna, chwiejna afektywnie, nie może wykorzystać odpowiedniego klimatu wychowawczego w domu. Może to być spowodowane brakiem bliższego zainteresowania sprawami dziecka lub dominującą rolą matki.

Natomiast ojca rygorystycznego charakteryzuje nadmierne egzekwowanie wymagań w stosunku do dziecka, bez uwzględnienia jego możliwości.

U ojców "groźnych" neuropsychiatrzy, wykrywa się niekiedy tajną wrogość i nienawiść do własnych dzieci. W wielu przypadkach z taką postacią spotykamy się w rodzinie alkoholików.

Z typami osobowości matek i ojców wiążą się postawy rodzicielskie. Wśród nich wyróżnia się postawy właściwe wychowawczo, takie jak: akceptacja, współdziałanie, uznawanie swobody i aktywności oraz poszanowanie praw dziecka. Do postaw niewłaściwych zaliczają się natomiast: odtrącenie, unikanie kontaktu z dzieckiem, nadmierne ochranianie, nadmierne wymaganie. Te ostatnie postawy rodzicielskie, są powodem wielu zaburzeń rozwoju dziecka. I tak odtrącenie rodzi agresję, nieposłuszeństwo, kłamstwo, lękliwość. W przypadku nadmiernego ochraniania każde drobne niepowodzenie dziecka jest wyolbrzymiane, wywołując lęk o przyszłość dziecka i tym samym powoduje sprawowanie nad nim wzmożonej kontroli. Takie postępowanie rodziców opóźnia osiągnięcie przez dziecko dojrzałości emocjonalnej.

Nadmierne wymagania sprzyjają kształtowaniu się u dzieci takich cech jak: brak wiary we własne siły i zdolność koncentracji, podatność na frustrację, lękliwość. Dla dziecka, które nie może uzyskać tak wysokich wyników, jakich wymaga otoczenie, prawie każde działanie kończy się niepowodzeniem, pogłębionym jeszcze przez negatywną ocenę.

Postawy rodzicielskie warunkują styl wychowania w rodzinie. Wpływają na kształtowanie się więzi uczuciowej między jej członkami, od której zależy ogólna atmosfera życia rodzinnego.

Na podstawie badań nad dynamiką nerwic wyróżnia się następujące rodzaje lękotwórczej atmosfery rodzinnej:
- napiętą - którą cechuje wzajemna nieufność, niedomówienia, poczucie zagrożenia;
- hałaśliwą - w rodzinach, w których stale dochodzi do kłótni i awantur;
- depresyjną - gdy dominuje smutek, przygnębienie, rezygnacja;
- obojętną - przy braku więzi uczuciowej rodziców z dzieckiem.
Przejmowanie lękowych zaburzeń od rodziców dokonuje się pod wpływem takich mechanizmów społecznych uczenia się, jak naśladownictwo, identyfikację, modelowanie. Na współzależność między lękiem dzieci i rodziców wskazywano już od dawna twierdzono, że "niepokój rodzi niepokój" czyli matki z wysokim poziomem lęku mają także lękliwe dzieci oraz lęk u dzieci może być spowodowany zaobserwowaniem, że rodzice doznają lęku w określonych sytuacjach. Lęk u dzieci i rodziców wywołują zbliżone kategorie bodźców. Będą do nich należeć sytuację związane z niebezpieczeństwem chorób, operacji i utratę zdrowia.

Współzależność między lękiem dzieci, a lękiem rodziców oraz między lękiem, a postawami wychowawczymi w rodzinie wskazują na ogromną rolę rodziny i każdego z rodziców w genezie i rozwoju lęku, a także w opanowaniu i sposobów radzenia sobie z tą emocją w życiu.

Środowisko szkolne.

Szkoła jest specyficznym miejscem pracy, zarówno dla nauczycieli jak również uczniów. Nakładanie się wielu czynników powoduje, że często jest ona stresogenna i lękotwórcza.

Lęk przed szkołą występuję już w momencie przekroczenia progu klasy pierwszej u dzieci 6 - 7 letnich. Podjęcie nauki w szkole jest ważnym etapem w procesie stopniowego odrywania się rodziców, usamodzielnienia i uniezależnienia. Trzeba bowiem spędzać długie godziny z dala od nich wśród obcych dzieci i pod kierunkiem obcej osoby dorosłej.

Jedną z przyczyn rodzących lęk u uczniów są wymagania (często typu intelektualnego) przekraczające możliwości dziecka. Dla uczniów tych zdobywanie nowej wiedzy wiąże się z trudnościami. Każdy sprawdzian, wezwanie do odpowiedzi, klasówka wywołuje uczucie niepewności. Rodzice i nauczyciele nie rozumieją przyczyn trudności dzieci, oskarżają je o kłamstwo i karzą za oceny niedostateczne.

Wśród sytuacji szkolnych najbardziej stresujących i lękogennych są te wynikające z realizacji nauczyciel - uczeń. W tych sytuacjach nie rzadko dominuje także kwestia oceny. Wiąże się ona z odpowiedzią, sprawdzianami, antycypacją tych sytuacji itp. W wielu szkołach oceny nie pełną funkcji informacji zwrotnej. Są jedynie nagrodą lub karą. Prowadzą do stałego porównania z innymi, co przyczynia się bądź do agresji, bądź do obniżenia własnej wartości. To z kolei obniża poziom nauki. Powszechnie znana jest prawda, iż przez nauczycieli lubiani są ci uczniowie, którzy uzyskują najlepsze w swoich klasach wyniki w nauce. Uczniowie z objawami lękowymi, większości przypadków nie są obdarzeni sympatią nauczycieli, odnosząc się do nich często negatywnie.

Ważnym problemem dla uczniów z objawami lękowymi jest pozycja w klasie. Dzieci takie przeżywają kontakty interpersonalne z rówieśnikami jako zagrożenie. Treścią przeżywanych lęków jest obawa przed dezaprobatą ze strony rówieśników, odrzucenie i tym samym obniżenie ich statusu społecznego w zespole klasowym. Uczniowie obawiają się ze strony kolegów śmiechu i ironicznych uwag podczas odpowiedzi, rywalizacji o stopnie itp.

Zajmując się syndromem lęku możemy wyróżnić, podobnie jak w środowisku rodzinnym następujące rodzaje atmosfery traumatyzującej:
- atmosfera napięta, którą cechuje poczucie zagrożenia i wzajemnej nieufności pomiędzy członkami zespołu;
- atmosferę hałaśliwą w klasie, gdzie bardzo często dochodzi do kłótni, konfliktów, scen itp.
- atmosferę depresyjną, gdzie w klasie panuje nastrój niezadowolenia, smutek i przygnębienie;
- atmosferę nadmiaru emocji i problemów - gdy uczniowie są zbytnio absorbowani sprawami "pozauczniowskimi", np. wizytacjami władz oświatowych, konkursami, lub gdy panuję zbyt przesadna rywalizacja i współzawodnictwo.

Istotnym źródłem lęku wiążącym się ze środowiskiem szkolnym, lecz przebiegającym poza klasą są rodzice, ich oczekiwania i wymagania odnośnie osiągnięć w nauce dzieci. Otrzymanie gorszej oceny niż oczekiwali tego rodzice wiąże się z różnego rodzaju sankcjami: są to kary cielesne lub zakazy typu zabranianie oglądanie programu telewizyjnego, zabaw z kolegami itp.

O złym traktowaniu dzieci przez nauczyciela dowiadujemy się z wielu źródeł. Niewłaściwe podejście nauczyciela do uczniów, brak opanowania, brak atmosfery przyjaźni i ciepła, gnębienie, rola sędziego i kata są warunkami sprzyjającymi powstawaniu lęku.

Inną przyczyną zachowań lękowych przed szkołą jest wadliwa struktura jej pracy. Należy odwołać się do podstawowej wiedzy z zakresu higieny pracy umysłowej ucznia i zwrócić uwagę na fakt, że najlepsze efekty w nauce uzyskują dzieci na lekcjach środkowych i w środkowych dniach tygodnia - tzn. we wtorki środy i czwartki. Uczniowie rozpoczynający naukę po południu osiągają gorsze wyniki w nauce, szybko nużą się lekcją, są przemęczeni.

Reasumując, należy podkreślić, że szkoła stwarza wiele trudnych, konfliktowych sytuacji. Przeciążenie nauką, wadliwe ocenianie, zbyt czasochłonne prace domowe, zła postawa nauczycieli, niewłaściwa atmosfera życia w klasie - oto czynniki, które mogą prowadzić do powstawania lęków i frustracji. Często w pogoni za efektami dydaktycznymi nikną z pola widzenia potrzeby dziecka i jego prawo do radości.

Pisząc o zależności między lękiem a uczeniem się, możemy stwierdzić, że nadmiar lęku jest objawem prawie powszechnym, a jego występowanie świadczy o nieprzystosowaniu i jest często przyczyną niepowodzeń szkolnych.

Obecne badania prowadzone nad lękliwością dzieci szkolnych i wpływem postaw lękowych na ich zachowanie się wobec zadań różnego typu przeprowadziło wielu uczonych. Na ich podstawie wysunął następujące wnioski:
1. Dzieci wykazujące duży poziom lękliwości osiągnęły gorsze wyniki w nauce niż dzieci o niskim stopniu lękliwości.
2. W badaniu eksperymentalnym dzieci mniej lękliwe uczyły się więcej i szybciej niż dzieci wykazujące wysoki stopień lękliwości. Zaznaczyło się to bardziej u chłopców niż u dziewczynek.
3. Dzieci uzyskujące wysokie wyniki w skali lęku przejawiły większe zakłócenia czynności rozwiązywania problemów od dzieci z niższym wynikiem w tejże skali.

Zachowania lękowe mogą zakłócić stosunek badanych dzieci zarówno do rówieśników jak i do nauczycieli na terenie szkoły.

Istnieje także niewątpliwie fakt przenoszenia się zaburzeń emocjonalnych powstałych w życiu rodzinnym (w tym lęku) na zachowanie się i funkcjonowanie ucznia w szkole. Istnieją dwie specjalnie ważne - społeczne i wychowawcze dziedziny życia szkolnego, a mianowicie współżycie z rówieśnikami oraz wychowawcami. Stosunek badanych do kolegów na terenie szkoły, układa się w dwóch akceptacjach:
- kontakt z kolegami odbywa się w oparciu o własną inicjatywę ucznia
- nawiązanie kontaktu jest uzależnione od inicjatywy i interwencji innych osób, przede wszystkim wychowawców.

Lęk obniża możliwość skutecznego działania. Stanowi jeden z głównych powodów bierności ucznia i jest uzasadnieniem tego, że nie może on - bo nie ma do tego dość odwagi - podjąć odpowiednio bliskich kontaktów z otoczeniem i rówieśnikami. Lęk wyraża się odmiennie u różnych osób.
Dobrze te różnice ilustrują wypowiedzi uczniów:
"... Trzęsę się, jest mi zimno"
"... Serce mi mocno bije, kłamię..."
"... Uciekam, gubię myśli, drżę"

Broniąc się przed lękiem uczeń stosuje mniej lub bardziej świadome techniki, formy obronne zwane też mechanizmami obronnymi. Można wymienić bardzo wiele sposobów obrony przed lękiem, stosowane w zależności od treści doznanego lęku, mniej często ze względu na ich skuteczność. Przyjmując jako postawę podziału to ostatnie kryterium, stosuje się podział mechanizmu obronnego na:
- racjonalne, zwane też realistycznymi, wówczas gdy jednostka nastawiona jest na zlikwidowanie źródła lęku realizując osiągnięcie określonego celu pomimo lęku
- nieracjonalne bądź nierealistyczne, polegające na skierowaniu aktywności nie na osiągnięciu celu, ale na zredukowaniu lęku

J. Ranschburg podejmuje problematykę obronną przed lękiem w aspekcie rozwojowym. Wyróżnia on następujące, według kolejności pojawienia się, techniki walki z tą przykrą emocją: ucieczkę, racjonalizację, projekcje.

Podstawowym a najbardziej prymitywnym, zdaniem autora, Sposobem obrony przed lękiem jest ucieczka przed obiektem, której najczęściej towarzyszy: płacz, drżenie, przytulanie się do matki itp.

Dużą pomocą dla dziecka jest podejmowanie takiego działania wychowawczego, w wyniku którego zracjonalizowałoby ono strach. Bowiem wraz z rozwojem inteligencji dziecko, jak twierdzi J. Ranschburg stopniowo poznaje pozorność niektórych groźnych sytuacji i podkreślając to broni się przed ogarniającą go obawą.

Natomiast projekcja pojawia się stosunkowo najpóźniej z punktu widzenia rozwojowego dziecka. Polega na przemieszczaniu lęku z konkretnego obiektu na jakiś symbol. Zdaniem autora, u podłoża projekcji leżą najczęściej złe stosunki między dzieckiem i rodzicem, zwłaszcza matką.

Wielu autorów, zwraca uwagę na nieco Inną formę obrony przed lękiem, a mianowicie podejmowanie czynności mające na celu odwrócenie uwagi od źródła zagrożenia np. czekając na egzamin uczeń zaczyna liczyć guziki na ubraniu, przyglądać się innym osobom itp.

W literaturze przedmiotu znajdujemy także dane świadczące o zróżnicowaniu form obronnych przed lękiem w zależności od płci. Okazuje się, że dziewczęta wcześniej wykorzystują "autoplastyczne" formy obrony: ucieczkę w fantazję, marzenia; chłopcy natomiast "autoplastyczne" przybierające formę jawnej wrogości.

Należy wspomnieć jeszcze formy obronne, stosowane przez uczniów wówczas, gdy stawiają oni sobie nierealistyczne, wysokie cele. Wiedząc z góry o niemożności sprostania im, podejmują niewielkie wysiłki by je zrealizować. Ponadto lęk przed sukcesem, występujący na tle obawy przed przewyższeniem rodziców. Uczniowie przewyższeni tym rodzajem lęku pomniejszają zdolności nawet wtedy, gdy są one bardzo znaczne, próbując w ten sposób radzić sobie z doznanym lękiem.

Oceniając rozmaite formy obrony przed lękiem zauważamy, że są to techniki manipulujące własnym organizmem, osobowością i sytuacja otoczenia, których stosowanie daje oparcie psychiczne. Różnorodne formy obrony przed lękiem pomagają uzyskać poprawne samopoczucia, jednakże nie zastępują dążenia do celów i wartości życia.
 

Opracowanie: Agnieszka Pietrzak

Wyświetleń: 8257