Przyczyny powstawania trudności wychowawczych

Trudności natury wychowawczej nie powstają spontanicznie, ale podczas długiego procesu, w trakcie którego poszczególne ogniwa narastają stopniowo na tle określonych warunków. Warunki te mogą mieć charakter subiektywny, gdy tkwią w samym człowieku, w jego właściwościach umysłowych lub fizjologiczno-somatycznych. Mogą mieć również charakter obiektywny, gdy tkwią poza człowiekiem. Przyczyny trudności wychowawczych można ująć w dwie grupy czynników:
1) czynniki endogenne, a więc te które powodują uszkodzenie układu nerwowego, a w konsekwencji zaburzenia rozwoju i trudności wychowawcze. Czynniki te dzieli się na dalsze podgrupy w zależności od czasu ich zadziałania.
Trudności warunkowane czynnikami endogennymi powodującymi uszkodzenia układu nerwowego mogą mieć bardzo zróżnicowany charakter. Najczęściej powodują one niedorozwój umysłowy, nadpobudliwość nerwową, nadmierną ruchliwość lub zahamowanie i spowolnienie ruchowe. Zaburzenia te są zwykle uporczywe, ale nie zawsze nieodwracalne. Należy jednak pamiętać, że konieczna jest w tych warunkach interwencja lekarska.
2) Czynniki egzogenne, polegające na szkodliwym wpływie otoczenia i wadliwym oddziaływaniu wychowawczym. Składają się na nie:
- wady w funkcjonowaniu rodziny,
- niedociągnięcia i błędy wychowawcze,
- negatywny wpływ środowiska rówieśniczego.

Błędy w funkcjonowaniu rodziny mogą mieć różny stopień nasilenia, poczynając od sporadycznych niewłaściwych reakcji wobec dziecka, które jednak stają się istotną przyczyną trudności wychowawczych, zwłaszcza w zetknięciu z niekorzystnymi warunkami, a na zupełnym braku opieki i zaniedbaniu kończąc. Mówiąc o braku opieki, trzeba wziąć pod uwagę nie tylko zaniedbania związane z materialnym zabezpieczeniem dziecka, ale w równym stopniu braku w zakresie zaspokojenia jego potrzeb psychicznych. Rodzina powinna dawać dziecku poczucie bezpieczeństwa poprzez okazywanie mu, że jest chciane, kochane i potrzebne.

We współczesnych rodzinach procent dzieci pozbawionych opieki jest coraz większy, co sprawia, że coraz więcej dzieci ze swoimi problemami i trudnościami jest pozostawionych samym sobie.

Oprócz zaniedbania i braku zainteresowania dzieckiem wyróżnia się jeszcze inne negatywne zachowania rodziców, które można zgrupować w pewne typy, czy style wychowania.

Wychowanie autokratyczne, które polega na tym, że w swoich oddziaływaniach rodzice kierują się własnymi potrzebami i ambicjami, nie licząc się na ogół z potrzebami i możliwościami dziecka. Jest ono traktowane bezosobowo, stawia mu wysokie wymagania i rygorystycznie je egzekwuje głównie w oparciu o kary i zastraszenia. Dziecko nie mogąc sprostać wygórowanym wymaganiom, pozbawione swobody zaczyna szukać sposobów uniknięcia niekorzystnych warunków. W zależności od właściwości psychicznych dziecka pojawia się bądź bunt w postaci reakcji agresywnych, nieposłuszeństwo, bądź zachowanie umożliwiające ucieczkę, a więc kłamstwo, ucieczki z domu, wreszcie u dzieci ze słabym typem układu nerwowego, zaburzenia nerwicowe. Te negatywne reakcje w stopniu szczególnie nasilonym występują w okresie dorastania dzieci, które czują się dorosłe i niezależne. Rodzice autokratyczni nie doceniają tych zmian, nie respektują indywidualności, własnych celów i upodobań dorastających dzieci, doprowadzając do napięć i konfliktów. W wyniku tego zerwane lub ograniczone zostają więzi między rodzicami i dziećmi, rodzice tracą autorytet i możliwości wpływu na własne dzieci.

Przeciwieństwem do autokratycznej i nadmiernie wymagającej postawy rodziców jest styl nadmiernie chroniący. Ma on miejsce zwłaszcza wobec dzieci pierworodnych, jedynaków, bardzo długo oczekiwanych lub słabych i chorowitych we wczesnym dzieciństwie. Postawa ta przejawia się w nadmiernej troskliwości, wyręczaniu dziecka w czynnościach, które samo z powodzeniem może wykonać, w izolowaniu przed rówieśnikami w obawie przed złym wpływem, w podejmowaniu za dziecko decyzji, do których zdaniem rodziców nie jest zdolne. Taka atmosfera przesadnej troski sprzyja kształtowaniu niesamodzielności, bierności i lękliwości. Dziecko, które ograniczono w samodzielnym zdobywaniu doświadczeń jest niezaradne, ma gorsze kontakty z innymi dziećmi. Zadania, z którymi spotyka się w szkole, czy w zabawie w grupie rówieśniczej stają się niewykonalne, są przyczyną niepowodzeń, które doprowadzają do utraty wiary we własne siły i możliwości, kompleksu mniejszej wartości. Inne zachowania wynikające z takiej postawy rodzicielskiej może wywołać u dziecka zachowanie typu "rozpieszczone dziecko" - a więc nadmierną pewność siebie, poczucie większej wartości, niepowściągliwość, zuchwalstwo, zarozumiałość, awanturowanie się, tyranizowanie matki, nastawienie egoistyczne i wygórowane wymagania względem rodziców.

Trzecim stylem wychowania jest tzw. styl liberalny. Jest on bliski pozbawienia opieki, gdy dziecko jest zdane na siebie i wszystko mu wolno. Często wiąże się też z niekonsekwencją wychowawczą, gdy rodzice przypominają sobie o swoich obowiązkach i zaczynają nadrabiać wychowawcze zaległości stosuje nagle rygory i ograniczenia.

Ogólnie można stwierdzić, że nadmierna koncentracja na dziecku może powodować u niego reakcje określane jako nerwicowe, natomiast nadmierny dystans uczuciowy w stosunkach "rodzice-dziecko" sprzyja powstawaniu u dzieci cech psychopatycznych.

Niedociągnięcia i błędy wychowawcze szkoły są drugą grupą środowiskowych przyczyn trudności wychowawczych. Błędy wychowawcze nauczycieli można grupować analogicznie do niewłaściwych postaw rodzicielskich omawianych powyżej. Wychowawca może być autokratycznym, może w ogóle nie zajmować się uczniami i może być niekonsekwentny.

W domu dla prawidłowego funkcjonowania dziecka niezbędne jest zaspokojenie potrzeb uczuciowych. W szkole dziecko oczekuje zdobycia uznania i znaczenia. Funkcjonując w gronie rówieśników może się z nimi porównywać i ma szansę zdobycia pozycji i znaczenia w grupie. To, czy oczekiwania te zostaną zaspokojone, czy nie, zależy w znacznym stopniu od zachowania nauczyciela wobec uczniów. Stawianie nadmiernych wymagań powoduje, że jest ono przez nauczyciela krytykowane i poddawane negatywnej ocenie. W podobnej sytuacji znajduje się uczeń, którego kryteria ocen są niezgodne z kryteriami stawianymi przez nauczyciela.

Poczucie braku uznania i sukcesu sprawiają, że uczniowie zaczynają niechętnie odnosić się do szkoły i nauczyciela. Zaniedbują szkolne obowiązki, lekceważą polecenia i wymagania, agresywnie odnoszą się do nauczycieli, starając się w ten sposób zwrócić na siebie uwagę i zdobyć uznanie rówieśników.

Zachowania takie mają miejsce przede wszystkim wobec nauczycieli, którzy stawiając nadmierne wymagania, nie chcą, czy nie potrafią pomóc uczniom w ich spełnieniu, których wymagania stawiane uczniom są niezgodne z tym jakie wychowawca stawia sobie.

Uczniowie respektują nawet bardzo wysokie wymagania, o ile wiążą się one z konsekwencją, życzliwością oraz dużą wiedzą i umiejętnościami wychowawcy. W przeciwnym wypadku zawsze stają się one w większym lub w mniejszym stopniu przyczyną konfliktów między nauczycielami i uczniami. Z nadmiernymi wymaganiami idzie w parze karzący stosunek nauczyciela wobec ucznia. To z kolei powoduje reakcje agresywne ucznia, w związku z którymi nauczyciel stosuje dalsze sankcje. Tworzy to sytuację "błędnego koła", która sprzyja utrwaleniu negatywnych zachowań uczniów.

Błędne jest rozumienie sprawiedliwości jako jednakowego traktowania wszystkich uczniów. Stosowanie jednakowych wymagań wobec wszystkich sprawia, że wielu uczniów nie mogąc im sprostać ze względów psychicznych czy fizycznych, jest narażonych na odrzucenie przez rówieśników i negatywne oceny ze strony nauczycieli. Niedostrzeganie tego jest dużym niedopatrzeniem ze strony nauczyciela. Powoduje rozgoryczenie, poczucie krzywdy, niechęć wobec szkoły i utratę motywacji do podejmowania dalszych wysiłków, czy to w celu poprawy nauki, czy zachowania.

Innym przejawem nieliczenia się z indywidualnością uczniów są sposoby przeprowadzania lekcji. Zajęcia prowadzone stereotypowo, nie angażujące zainteresowań ani aktywności ucznia są nudne, prowokują uczniów do ich przełamania zwykle w formie zachowań niedozwolonych, prowadzą do zniechęcenia nauką i szkołą.

Trzecią kategorią zewnętrznych przyczyn trudności wychowawczych są negatywne wpływy środowiska rówieśniczego. Grupa rówieśnicza jest bardzo istotnym czynnikiem rozwoju, zwłaszcza społecznego dziecka. Uczestnictwo w życiu grupowym daje możliwość zaspokojenia potrzeb afiliatywnych, kontaktów społecznych, uznania i znaczenia. Z wiekiem w miarę rozluźniania się kontaktów z dorosłymi grupa staje się coraz ważniejsza i coraz bardziej potrzebna. Stąd dziecko chcąc przynależeć do grupy musi dostosować się do norm i zwyczajów jakie w niej panują. Zależność ta warunkuje wpływ grupy na jednostkę. Jest ona tym większa im bardziej dziecko jest wyizolowane i nie znajduje oparcia w innych grupach lub środowisku dorosłych. W takich warunkach najczęściej dochodzi do powstania trudności wychowawczych.

Dziecko bowiem szukając oparcia za wszelką cenę, jest gotowe przyłączyć się do każdej grupy, niezależnie od tego, jaka ona jest. Często są to grupy przestępcze i chuligańskie. Działalność ich jest poza kontrolą, a jednostka znajduje w nich to, czego nie dała jej ani rodzina, ani szkoła.

Przyczyny trudności wychowawczych tkwiących w środowisku szkolnym można dokładniej podzielić na:
1. przyczyny organizacyjne - obejmujące swym zasięgiem niedostatki systemu szkolnego, programów nauczania i podręczników. Wśród niedostatków organizacyjnych sprzyjających narastaniu trudności wychowawczych wymienia się przede wszystkim:
- nadmierne przeładowanie programu nauczania, któremu sprostać tylko mogą uczniowie najzdolniejsi lub osoby mogące liczyć na specjalną pomoc ze strony domowników, czy też wynajmujących korepetytorów;
- podręczniki pisane przez fachowców, lecz nie liczące się ze sposobem myślenia i uzdolnieniami uczniów, jak również ich zainteresowaniami i upodobaniami;
- zbyt liczne klasy i szkoły, do których uczęszcza ponad tysiąc uczniów, wskutek czego nie stanowią one zwartych społeczności, charakterystycznych dla szkół małych;
- dużą liczbę lekcji prowadzonych w warunkach klasowo-lekcyjnych, które nie uwzględniają w wystarczającym stopniu psychospołecznych potrzeb dzieci i młodzieży;
- znikoma liczba lekcji przeznaczonych na wychowanie fizyczne i zajęcia techniki;

2. przyczyny psychologiczno-społeczne - wśród których na szczególną uwagę zasługują: nieznajomość ucznia przez nauczyciela, zaniżone oczekiwania nauczyciela wobec ucznia i niska jego pozycja społeczna w klasie szkolnej;

3. przyczyny pedagogiczne - które stanowią bardzo groźną kategorię przyczyn, łączą się z przyczynami dydaktycznymi, a polegają przede wszystkim na tym, że zbyt mało uwagi przywiązuje się do wyrabiania w uczniach pozytywnej motywacji uczenia się. Znajduje to swój szczególny wyraz w przymuszaniu uczniów do nauki szkolnej za pomocą różnych sankcji, gróźb, nakazów i poleceń.

Następną grupą przyczyn trudności wychowawczych - obok przyczyn tkwiących w środowisku rodzinnym i szkolnym - są przyczyny biopsychiczne lub organiczne, nazywane również przyczynami tkwiącymi w uczniu. Zalicza się do nich: czynniki genetyczne, cechy związane z funkcjonowaniem systemu nerwowego, uwarunkowania endokrynologiczne, konstrukcję fizyczną, warunki klimatyczne i porę roku.

Jednak najczęściej przyczyny trudności wychowawczych tkwią w środowisku, które jest pod jakimś względem wypaczone - nie zaspokaja podstawowych potrzeb dziecka, stawia zbyt wysokie wymagania w stosunku do jego możliwości rozwojowych, dostarcza negatywnych wzorów postępowania czy temu podobne.

Bibliografia.
1. Konopnicki J., Niedostosowanie społeczne, Warszawa 1971.
2. Lipkowski O., Resocjalizacja, Warszawa 1976.
3. Łobocki M., Trudności wychowawcze w szkole, Warszawa 1989.
4. Maciejewska T., Trudności wychowawcze - ich przejawy i przyczyny, cz. II, Życie Szkoły, 1977, nr 1.
5. Pospiszyl K., Żabczyńska E., Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, Warszaw 1981.
6. Ziemska M., Rodzina i dziecko, Warszawa 1986.
 

Opracowanie: Ilona Bogiel

Wyświetleń: 4612