Rozwój dziecka w młodszym wieku szkolnym

Dziecko to największy skarb rodziców. który wnosi wiele radości i miłości do każdej rodziny. Samo również potrzebuje uśmiechu, łagodnej i czułej rozmowy, zabawy, pieszczot - po prostu miłości i bezwarunkowej akceptacji. To właśnie rodzice przede wszystkim powinni czuwać nad prawidłowym rozwojem i wychowaniem swoich pociech i to już od narodzin. Dopiero wtedy będzie można mówić o świadomym rodzicielstwie. Każde dziecko rozwija się inaczej - ma inne potrzeby, inne tempo rozwoju itp., ale przechodzi podobnie jak inne dzieci kolejne okresy rozwojowe. Jako pierwszy można wymienić wiek niemowlęcy, potem poniemowlęcy, przedszkolny, młodszy wiek szkolny i wiek dorastania.

Jednym z ważniejszych okresów w życiu człowieka jest młodszy wiek szkolny, który należy szerzej omówić, bowiem - "od 7 roku życia dziecko, nie przestając dalej należeć do rodziny, spełniającej wobec niego swoje funkcje wychowawczo-opiekuńcze, wkracza do zupełnie odmiennego środowiska szkolnego, które zacznie kształtować jego umysł i wywierać wielki wpływ na całą osobowość". W tym momencie szkoła staje się potężnym czynnikiem rozwoju dla dziecka. Należy zaznaczyć, iż aby mogło ono wstąpić do klasy pierwszej musi osiągnąć dojrzałość szkolną, traktowaną jako: "moment równowagi między wymaganiami szkoły a możliwościami rozwojowymi dziecka" (Tyborowska). Inaczej jest to osiągnięcie przez dzieci takiego poziomu rozwoju fizycznego, społecznego i psychicznego, który czyni je wrażliwymi i podatnymi na systematyczne nauczanie i wychowanie w klasie pierwszej szkoły podstawowej. Wrażliwość przejawia się w zainteresowaniu dziecka szkołą i wiadomościami oraz umiejętnościami, jakie może sobie tam przyswoić. Podatność polega na tym, że to czego dziecko się uczy, jest dla niego przystępne i zrozumiałe. Osiągnięcie dojrzałości szkolnej czyni z dziecka - ucznia klasy pierwszej. Na ogół postawy dzieci wstępujących do szkoły są w stosunku do niej i do zadań ucznia w pełni pozytywne. Chcąc omówić specyfikę rozwoju dziecka w wieku wczesnoszkolnym należy zatrzymać się nad definicją rozwoju. Rozwój dotyczy zmian jakościowych j ilościowych. Można go określić : ( "jako progresywną serię uporządkowanych i spójnych zmian, zmiany są ukierunkowane i zdążają raczej do przodu"). Rozwój często łączy się z pojęciem wzrostu (zmiany ilościowe) chociaż nie jest to - to samo. Rozwój pociąga za sobą zmiany, których celem jest samo realizacja, czyli rozwój możliwości dziedzicznych. Jest on również wynikiem interakcji dojrzewania i uczenia się. Można go przewidzieć, mimo że może być opóźniony lub przyspieszony, co zależy od środowiska prenatalnego i postnatalnego. Przebiega on od reakcji ogólnych do specyficznych, a tempo różnych sfer rozwoju jest zmienne. Różnice indywidualne w rozwoju są spowodowane częściowo warunkami środowiska.

W obrębie okresów rozwoju występują fazy równowagi i nierównowagi oraz zachowania normalne i problemowe. Z każdym okresem rozwoju związane są pewne społeczne oczekiwania, a każdy z nich nie jest jednakowo szczęśliwy. Obok pojęcia rozwoju trzeba wyjaśnić pojęcie wieku wczesnoszkolnego inaczej młodszego wieku szkolnego. Wiek ten obejmuje dzieci od 7 do 10 lat, inaczej dzieci od l do IV klasy. W tym okresie wyróżniamy dwie fazy. Fazę pierwszą obejmującą wiek od 7 do 8 lat charakteryzują złożone zjawiska związane z przekraczaniem przez dziecko progu szkoły, z adaptacją do środowiska szkolnego i jego wymagań do nauczycieli i rówieśników. Fazę drugą obejmującą lata od 9 do 10 charakteryzują wyraźne zmiany w sferze intelektualnej i całej osobowości dziecka. Rozwija się intensywnie mowa i myślenie. Wzrasta sprawność posługiwania się językiem, bogaci się mowa i zasób słownictwa. Następuje również wzrost aktywności społecznej i rozwój umiejętności współżycia i współpracy w zespole. Sprawy te będą omawiane jeszcze bardziej szczegółowo. Opisując specyfikę rozwoju dziecka ma się na myśli osobowość, zmienność rozwoju, charakterystyczne cechy tylko dla tego młodszego wieku szkolnego.

Rozważając temat podzielić należy rozwój dziecka w aspekcie:
- fizycznym (I.)
- psychicznym (II.) w młodszym wieku szkolnym.

l. W wyżej wspomnianym okresie zostaje prawie zakończony rozrost mózgu w sensie zwiększania się jego ciężaru. Mózg dziecka 9-letniego waży ok.1300g. W wieku szkolnym dokonuje się jednak dalszy, stały i długotrwały proces dojrzewania komórek mózgowych, co przejawia się w rozwoju różnorodnych funkcji mózgu. Mięśnie dzieci 7-letnich są jeszcze słabo rozwinięte. Ogólna ich masa stanowi 27,2% ciężaru dała, a u dorosłego człowieka 44,2%. Mięśnie duże rozwijają się wcześniej niż drobne. Dzieci w związku z dużą pobudliwością wykonują dużo zbytecznych i szybkich ruchów, niedostosowanych do tempa pracy. Prędzej też wykonują ruchy silne i zamaszyste, niż drobne i wymagające dokładności, precyzji. Należy zatem ćwiczyć mięśnie - co zwiększa ilość hemoglobiny, za pomocą której zachodzi utlenienie -zmniejszając podatność na zmęczenie i ulepszając koordynację ruchów. Układ kostny dziecka w młodszym wieku szkolnym zawiera jeszcze znaczną ilość tkanek chrzęstnych, co umożliwia dalsze wzrastanie organizmu, ale jednocześnie sprawia, że kościec jako całość jest miękki i plastyczny, dlatego wskutek nieprawidłowej postawy przy siedzeniu kościec i stawy łatwo ulegają deformacjom. Rozwój dziecka w tym okresie charakteryzuje też to, że różne części kośćca krzepną, rosną i zmniejszają się w różnej kolejności. W omawianym okresie trwa proces wyrastania dalszych stałych zębów. Uzębienie w końcu tego okresu staje się prawie pełne. Następuje również w tym czasie znaczne fizyczne wzmocnienie. Uwzględnienia wymaga fakt dużej indywidualnej zmienności procesów wzrastania i dojrzewania, która powoduje, że dzieci tego samego wieku różnią się wielkością dojrzałością biologiczną i sprawnością fizyczną. Rozwój i wzrost miewa u różnych jednostek różne tempo, rytm i rozmach. Źródłem tej zmienności są czynniki dziedziczne i środowiskowe. Młodszy wiek szkolny odznacza się przewagą wewnętrznego wzrastania i dojrzewania organizmu nad powiększaniem się wysokości ciała. Przyrost wysokości i ciężaru ciała w tym wieku odznacza się tym, że jest powolny i w zasadzie równomierny. Tylko na samym początku okresu ma miejsce tzw. skok "szkolny". W tym czasie zwiększa się też ruchliwość ogólna dzieci, ulepsza się praca układu oddechowego, wzrasta pojemność płuc i objętość klatki piersiowej. Serce rozwija się wolniej niż całe ciało, płuca także nie są jeszcze w pełni rozwinięte, ale analizatory funkcjonują już tak sprawnie jak u dorosłych.

Wielkie znaczenie dla rozwoju fizycznego ma odżywianie, bowiem zapotrzebowanie organizmu na kalorie jest w tym czasie duże. Normalny rozwój fizyczny, a także i psychiczny dziecka zależy od bardzo wielu złożonych czynników.

Główne z nich to:
- wrodzone możliwości wzrostu i typ reakcji na wpływy środowiskowe ma stan morfologiczny i czynnościowy wszystkich narządów uczestniczących w przemianie materii,
- wpływy środowiska zewnętrznego, które decyduje ostatecznie o tym, czy młody ustrój wykorzysta w sposób optymalny swoje wrodzone możliwości.

Ważnymi czynnikami tego środowiska są:
- racjonalne wychowanie fizyczne,
- świeże powietrze,
- właściwa higiena.

Duże znaczenie ma też psychiczne samopoczucie dziecka, społeczne i uczuciowe dostosowanie się do otoczenia, jak i rozwój motoryczny, którego cechy w młodszym wieku szkolnym wykazują "znaczną dynamikę rozwoju, jednakże poziom rozwoju poszczególnych cech u dzieci tego wieku jest mato zróżnicowany".
II. Omawiając specyfikę rozwoju dziecka w wieku od 7 do 11 lat należy zwrócić uwagę na rozwój psychiczny, na który składa się aktywność indywidualna, stosunki społeczne, formy działalności, życie uczuciowe, procesy poznawcze i wiele innych czynników. Rozwój psychiki, która jest odzwierciedleniem obiektywnej rzeczywistości, należy rozumieć "jako następujące okresowo, w rezultacie ilościowego wzrostu, zmiany jakościowe tj. jako przebudowę całej odzwierciedlającej działalności rosnącego człowieka, jej doskonalenie się i komplikowanie. Te nowe właściwości, nowe jakości decydują o przechodzeniu rozwoju przez kolejne, coraz wyższe etapy".

1. Jednym z czynników decydujących o rozwoju psychicznym dziecka jest aktywność. Ujmując ogólnie jest to wszelkie funkcjonowanie organizmu - zarówno fizjologiczne, jak odmiennych aspektów różnorodnych form aktywności posługujemy się osobnymi pojęciami -zachowanie się, czynność, reakcja, działanie czy działalność.
Pojęcia:
- zachowanie się używamy, gdy chcemy podkreślić podmiotowy, ogólny charakter w odróżnieniu od funkcji bardziej elementarnych,
- czynność to zachowanie się o ukierunkowanym i zorganizowanym przebiegu,
- reakcja to odpowiedź organizmu na działanie bodźca,
- działanie to czynności polegające na oddziaływaniu na przedmioty zewnętrzne i na celowym przetwarzaniu ich.

W młodszym wieku szkolnym aktywność dziecka podlega daleko idącemu przeorganizowaniu, co stanowi podstawę, a z drugiej strony rezultat uczenia się. W tym okresie wzrasta zdolność dzieci do podejmowania i wykonywania działań planowych. Oznacza to, iż coraz bardziej uświadamiają sobie zadania, jakie zostaną im powierzone, a zarazem stają się w większej mierze zdolne do aktywnej samokontroli i koncentracji na zadaniu w toku jego realizowania. Zmiany te obejmują również czynności poznawcze: spostrzeganie, zapamiętywanie i przypominanie sobie, rozumowanie i w ogóle myślenie. Rozwój zdolności kierowania procesami własnej aktywności odbywa się w znacznej mierze dzięki ćwiczeniom podczas nauki. Dzieci stają się w coraz wyższym stopniu zdolne do podejmowania obowiązków i wykonywania działań oraz działalności z poczucia obowiązku. Wiąże się to z wchodzeniem ucznia w społeczną rolę, która zawiera wymagania określonej obowiązkowej działalności polegającej na uczeniu się, wypełnianiu zadań i poleceń. Działania dziecka są coraz bardziej planowe i lepiej zorganizowane, a psychologiczna struktura czynności doskonali się. Następuje wzrost zdolności do wysiłku, wytrwałości w dążeniu do realizacji celów i umiejętności do przeciwstawiania się przeszkodom oraz ich pokonywania.

2. Szybkie zmiany rozwojowe następują w zakresie uspołecznienia zachowania się dzieci. Przejawia się to w przyswajaniu społecznych reguł postępowania i zmianie stosunku do tych reguł, w asymilacji społecznych form ekspresji i postępowania w wykonywaniu działań różnego typu; w przyswajaniu skali ocen moralnych i ich stosowaniu, w ocenie postępowania innych, a stopniowo także własnego; we wzroście zdolności odczuwania i rozumienia stanowiska innych ludzi i ich przeżyć oraz w rozwoju zdolności do zespołowego realizowania zadań. Zmienia się ponadto w młodszym wieku szkolnym osobowość dziecka. Widać to we wzroście jego wewnętrznego zróżnicowania potrzeb, postaw i oczekiwań kształtujących się pod wpływem doświadczeń w działaniu społecznego obcowania w rodzinie i w szkole. E. Huriock przez rozwój społeczny rozumie: " nabywanie umiejętności zachowania się zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami". Stawanie się osobą uspołecznioną opiera się na procesach:
- uczenia się zachowań społecznie aprobowanych,
- pełnienia ról społecznie aprobowanych,
- rozwoju postaw społecznych, które mimo, że niepowodzenie w którymkolwiek z
- poziomu uspołecznienia jednostki.

Do najistotniejszych warunków środowiskowych dla rozwoju społecznego jednostki należą:
- oddziaływanie nauczycieli,
- dom (postawy, przekonania, warunki, atmosfera) w klasie, szkole,
- obcowanie dziecka z rówieśnikami.

W kształtowaniu postaw społecznych i moralnych dużą rolę odgrywa rodzina, która daje poczucie bezpieczeństwa i oparcia uczuciowego. Dom przez atmosferę i układ stosunków jaki w nim panuje, wpływa poziom uspołecznienia ucznia. Co pozwala mu łatwiej, szybciej lub gorzej przystosować się do nowego środowiska. Stosunek dziecka do szkoły i nauczycieli w dużej mierze zależą od cech osobowości zaszczepionych jemu w domu. Należy zaznaczyć, iż autorytet rodziców z chwilą wkroczenia dziecka do szkoły zmienia się, ale nadal jest ogromny. Bez opieki rodziny, dziecko mogłoby załamać się. Do uspołecznienia ucznia przyczyniają się też nauczyciele i szkoła. Zapoznają bowiem wychowanków z kulturą kraju, społecznymi i moralnymi normami postępowania, z ideałami, kształtują też światopogląd, postawy i przekonania zgodnie z ideologią społeczną. Tak więc szkoła przygotowuje dzieci do życia w społeczeństwie. Na tym tle wyrasta nowy autorytet jakim jest nauczyciel. Dziecko w młodszym wieku szkolnym za wszelką cenę, bez odwołania stara się dostosować do wymagań nauczyciela. Często słyszy się, iż to co powiedział wychowawca jest święte, albo tak pani powiedziała i tak ma być.

Obok oddziaływań szkoły na rozwój społeczny dziecka wpływają formalne i nieformalne grupy rówieśnicze. Do tych pierwszych należą klasa szkolna, w której odbywa się kierowany proces wychowania społecznego. Nieformalne grupy rówieśnicze to bandy i gangi. Gangi - " grupy lokalne nie kontrolowane z zewnątrz i nie mające społecznie aprobowanego celu". Gangi pomagają dzieciom w wyrobieniu osobistej niezależności (chodzi o to, aby czerpały one radość z przyjaźni z rówieśnikami), uczą właściwych postaw społecznych, rozwijają skalę wartości oraz kształcą współżycie z rówieśnikami. Dla uczniów kl. III coraz ważniejsza staje się opinia społeczna, zaczynają się liczyć ze zdaniem innych, czy to w klasie czy to w gangach.

3. Omawiając formy działalności dziecka trzeba brać pod uwagę naukę, zabawę, twórczość artystyczną i pracę.

a) Podstawę stanowi nauka, gdy dziecko "zamienia się" w ucznia i przekracza próg szkoły. Uczenie się odbywa się w grupie równolatków. Obecność rówieśników może utrudniać indywidualną aktywność ucznia, ale może stanowić źródło wielorakiej stymulacji procesów uczenia się. Dziecko uczy się bowiem od kolegów - słuchając ich wypowiedzi, wymieniając z nimi uwagi na temat wypełnianych zadań, obserwując i naśladując sposób ich działania i wykonywania różnorodnych czynności. W nauce szkolnej ważne staje się spostrzeganie czasu. Chodzi o wymagania punktualności i terminowości wykonywania zadań i poleceń. W tym okresie udział pamięciowego uczenia się w nauce dzieci jest znaczny. Muszą one zapamiętywać różnorodny materiał, kształty liter, reguły ortograficzne, informacje itp.

Rozwój pamięci stowno-logicznej sprawia, że coraz lepiej zapamiętują uporządkowany logicznie materiał i treści abstrakcyjne. Przyswajają sobie także stopniowo umiejętności wiązania nowo poznawanego materiału z wiadomościami zdobytymi poprzednio. Ma to ogromne znaczenie zwłaszcza na matematyce i na języku polskim. Zasadniczym celem nauczania polonistycznego jest przyswojenie dzieciom umiejętności czytania i pisania, doskonalenie wypowiadania się i opanowanie elementarnej wiedzy o języku, koniecznej przy uczeniu się mowy pisanej. Opanowywanie matematyki wymaga specjalnych czynności ucznia związanych z wykonywaniem operacji na wielkościach i liczbach. Operacje te mogą być pełnione na przedmiotach konkretnych, zastępczych lub na symbolach. Uczenie się tego wiąże się z rozwojem pojęć i operacji matematycznych. Ważne jest też rozwiązywanie zadań, które przebiegają według schematu. Już od początku obserwuje się u uczniów zróżnicowany stosunek do nauki, zawierający w mniejszym lub większym stopniu uświadomione postawy wobec szkoły i działalności jaką jest uczenie się. System kar i nagród ma ogromne znaczenie w pobudzaniu motywacji do nauki. Należy jednak pamiętać, iż pochwały znacznie mocniej mobilizują ucznia niż nagany, czy niskie oceny. Sama postawa nauczyciela jako wzoru jest również bardzo ważna.

b) Obok tej podstawowej formy działalności dzieci w młodszym wieku szkolnym nadal ważna jest potrzeba aktywności o charakterze zabawowym. "Zabawa oznacza każdą czynność wykonywaną dla przyjemności, bez względu na końcowy jej rezultat. Przystępuje się do niej dobrowolnie, a nie pod wpływem siły zewnętrznej lub przymusu" (wg E. Hurtock). Zabawy stają się jednak coraz bardziej złożone i zaczynają mieć zespołowy charakter. Trwają znacznie dłużej niż w wieku przedszkolnym, bowiem dzieci realizują ten sam temat przez kilka dni. W tym okresie pojawiają się zabawy oparte na pewnych zasadach, przepisach - tzw. gry. Dążąc do zdobycia przewagi dziecko stara się walczyć - z zachowaniem wspólnych reguł - ze swoimi partnerami. Gra staje się grą " społeczną". Świadomość jej prawideł nie jest jeszcze pełna. Dopiero w wieku 11- 12 lat zmienia się to i dlatego dzieci uzgadniają nawet drobne szczegóły już przed rozpoczęciem gry. W młodszym wieku szkolnym uczestnicy zabaw wytyczają cele, planują czynności i sposób wykonania. Zmienia się w stosunku do przedszkola forma i treść zabaw. Najbardziej popularne są zabawy tematyczne, zabawy w role. Dzieci dobierają sobie tematykę z widowisk telewizyjnych, filmów czy lektur. Często stosują grę dramatyczną zwaną "dramatyzacją", czyli przedstawiają to co jest dla danej roli typowe. Duże znaczenie mają także zabawy konstrukcyjne, obejmujące budowanie różnorodnych złożonych konstrukcji z rozmaitego materiału. Dzieci tworzą namioty, szałasy, tamy na wodzie, bałwany ze śniegu - a obok tego rozmaite przedmioty -modele z gotowych lub półgotowych elementów konstrukcyjnych. Działania te wymagają ułożenia planu pracy i prowadzą do wyniku. Dziewczynki często szyją ubranka dla lalek lub układają konstrukcje z kamyczków. Ćwiczenia te umożliwiają uczniom doskonalenie koordynacji ruchów rąk.

c) Obok nauki i zabawy w życiu dziecka jest też miejsce na działalność artystyczno-techniczną, która obejmuje rysowanie, malowanie, modelowanie, majsterkowanie oraz różne formy artystycznej ekspresji. Na młodszy wiek szkolny przypada faza rysunku schematycznego, polegającego na tym "iż dziecko rysuje z wyobraźni, a w rysunku przedstawia syntezę rysunkową całokształtu danego przedmiotu z wybranych, wyobrażonych elementów" (wg Szumana). Rysunki zaczynają być coraz lepszym odbiciem rzeczywistości. Widać w nich planowość pracy i nastawienie na wynik. Następuje również zanik spontaniczności w rysowaniu między 9-12 rokiem życia. Dzieci używają kredek do zaznaczania konturu jak i do wypełniania różnymi kolorami. Inną formą działalności jest tworzenie trójwymiarowego przedmiotu przedstawiającego coś lub kogoś - czyli modelowanie w glinie, plastelinie lub w gipsie, co może mieć duże znaczenie wychowawcze i terapeutyczne. Do działalności o kierunku technicznym należy też majsterkowanie, które rodzi się z zabaw konstrukcyjnych.

Polega ono na konstruowaniu przedmiotów tub urządzeń przy użyciu narzędzi. Wymaga więc "orientacji w materiale i jego własnościach w budowie przedmiotu, jaki ma być wytworzony oraz w budowie i cechach użytkowych" (według M. Tyszkowej). Intensywny rozwój przypada od 7 roku życia. Dzieci mogą wykonywać pracę samodzielnie lub zespołowo i uruchamiać własne wytwory w ten sam sposób. Daje to możliwości współzawodnictwa i zwiększa motywację do działań konstrukcyjno-technicznych. Natomiast z form artystycznych najważniejsze są próby twórczości literackiej. Przejawia się ona w postaci wypracowań szkolnych i innych prac obejmujących prozę i poezję. H. Baczyńska wyróżnia 2 typy wypracowań: konkretno - wyobrażeniowy z wieloma podtypami i logiczny. Dzięki tej twórczości "dzieci osiągają wartościowe pod względem wychowawczym i artystycznym rezultaty". W tym wieku kształtują się też zainteresowania czytelnicze. Obok książek uczniowie czytają czasopisma dziecięce.

d) Ostatnią z podstawowych form działalności ucznia jest praca. W młodszym wieku szkolnym składa się ona z nauki szkolnej i z pomocy rodzinie. Pełnienie prac w szkole to np.:

obowiązki dyżurnego czy wykonywanie prac społecznie użytecznych i inne. Natomiast pomoc rodzinie wypływa z realnych potrzeb i trybu życia rodziny. Dziecko musi umieć wykonać wiele czynności samoobsługowych (np.: układanie swoich rzeczy, czyszczenie obuwia) czy czynności z zakresu gospodarstwa domowego (np.: zmywanie naczyń, nakrywanie do stołu, sprzątanie). Podejmowanie tych prac podnosi wartość dziecka we własnej ocenie i uczy je cenić trud innych ludzi.

4. Sfera emocjonalna - swoista dziedzina życia psychicznego w młodszym wieku szkolnym ulega przeobrażeniom. Powiększa się u ucznia w tym czasie krąg zdarzeń, zjawisk, przedmiotów, które wywołują u niego reakcje emocjonalne oraz różnicuje się charakter jego emocjonalnych doznań. Rozwijają się też uczucia poznawcze, kształtują się zainteresowania. Dzieci mogą wyrażać swój stosunek emocjonalny do treści i tematyki książek, w stosunku do lektur, do rzeczy - które pragną gromadzić. W klasie l i l! wyrażają swoje emocje jeszcze bardzo burzliwie, podobnie jak w przedszkolu, chociaż częściowo, zależnie od sytuacji potrafią nad nimi zapanować. Dziecko zdolne jest do przeżywania trwających dłużej stanów emocjonalnych lub nastrojów uczuciowych. Stany te mogą być pozytywne lub negatywne w zależności od zaspokojenia lub blokowania potrzeb. Na poziomie tego wieku poławiają się u dzieci uczucia wyższe - " jako trwały, określony i w znacznym stopniu uświadamiany przez dziecko stosunek emocjonalny do ludzi, przedmiotów tj. różnych stron otaczającej je rzeczywistości".

Rozwój uczuć wyższych ma związek z kształtowaniem się osobowości dziecka, która kształtuje się i zmienia w ścisłym związku z otaczającym światem. W młodszym wieku szkolnym następuje doskonalenie jej struktury. Dochodzi do zmian właściwości istniejących w dziecku i pojawiania się nowych. Zmienia się też rola i siła działania różnych czynników na procesy psychiczne i czynności. Ważnym czynnikiem osobowości jest temperament, który warunkuje zachowanie się dzieci w różnych sytuacjach. Jest ono zależne od poziomu energii życiowej i aktywności ucznia.

5. Na rozwój psychiczny dziecka w młodszym wieku szkolnym oprócz różnych form działalności, rozwoju społecznego, emocjonalnego i osobowości mają również wpływ i to w dużej mierze procesy poznawcze. Należą do nich:
- wrażenia, spostrzeżenia, obserwacje (a)
- uwaga, pamięć, uczenie się (b)
- mowa (c)
- myślenie (d)

Procesy poznawcze w tym okresie charakteryzuje dynamiczny rozwój w kierunku wyodrębniania się i usamodzielniania czynności umysłowych dziecka.

a) Wrażenia powstają gdy świat materialny oddziałuje na narządy zmysłowe człowieka. Rozwijają się szczególnie wrażenia wzrokowe i słuchowe np.: te pierwsze w wieku 10 lat wrażliwość zwiększają o 45% w stosunku do dzieci z klasy I. Wrażenia wchodzą w skład spostrzeżeń i rozwijają się wraz z nimi. Im więcej dziecko ćwiczy, doskonali zmysły, tym staje się wrażliwsze na wszelkie podniety z zewnątrz. Od 7 lat, a więc od momentu przekroczenia progu szkoły spostrzeganie staje się systematyczne i planowe. Rozwija się nie tylko spostrzeganie dziecka, ale i jego spostrzegawczość tj. zdolność wychwytywania najdrobniejszych szczegółów. Uczeń pracuje w szkole nad kierowaniem swoimi procesami spostrzegania. Uczy się nastawiać na cel i oddzielić od wrażeń ubocznych. Spostrzeganie łączy się z umiejętnością wyodrębniania poszczególnych cech przedmiotu i do uogólniania tych cech. Spostrzeżenia nabierają wtedy charakteru uogólnionego - dotyczy to również widzenia przez dziecko konturów, schematów. Należy zauważyć, iż w młodszym wieku szkolnym obserwacja wymaga określenia przedmiotu, celu i metody obserwacji. Spostrzeżenia powinna cechować dokładność i trwałość - co jest wielce pomocne przy nauce, przy poglądowym przyswajaniu wiadomości. Jeśli proces spostrzegania jest wybiórczy, skierowany na określony cel, jest aktywny i planowy wtedy mówimy o obserwacji. Proces ten kształci się stopniowo. Na wstępnym poziomie zadaje się pytania dotyczące elementów, a potem opisuje się je w ciągu. Następnie można ułożyć pian w postaci pytań, którym dziecko samo się posługuje. Trzeci etap to układanie planu przez ucznia tylko w umyśle. W spostrzeganiu pomagają rysunki - schematy i rysunki - ilustracje. Z procesami spostrzegania i obserwacji łączy się uwaga. Według S. Szumana jest to taki "stan i poziom aktywności nerwowej w korze mózgowej, który przygotowuje i podtrzymuje sprawną pracę organizmu w zakresie jego poznawczej orientacji i celowej działalności w świecie otaczającym".

b) Uwaga w młodszym wieku szkolnym staje się coraz bardziej zdolna do koncentracji, trwałości i przerzutności. Zwiększa się także jej pojemność. Na rozwój uwagi wpływa też własna aktywność dziecka. Cechą jaką jest podzielność uzyskuje się dopiero w młodości lub wieku dojrzałym. W klasach I-III chodzi zwłaszcza o wytworzenie - "nawyku uważania", który staje się cechą charakteru i ujawnia się podczas uczenia.

Z rozwojem funkcji psychicznych u dziecka wiąże się pamięć i uczenie. W obydwu procesach dużą rolę odgrywa motywacja, jej poziom i siła. Motywy skłaniają z jednej strony do wysiłku do pokonywania trudności, nadają właściwy tor działaniu dziecka, a z drugiej strony pozytywne wyniki potęgują motywację do dalszej nauki. Istnieje więc związek między motywami, a osiągnięciami szkolnymi. W klasach l i II uczniowie pracują dla oceny, dla pochwały, mają pozytywny stosunek do nauki, zaspokajają wymagania nauczyciela. Dopiero w kl. III i IV pojawia się zainteresowanie treścią przedmiotów, dziedzinami życia. Dzieci zaczynają zdawać sobie sprawę, iż nauka jest kluczem do poznania otaczającej ich rzeczywistości. Tak więc motywy nauki są różne w dwu fazach młodszego wieku rozwojowego. Pamięć składa się z procesów zapamiętywania i odtwarzania wiedzy. Z procesami tymi łączy się rozwój uwagi dowolnej i rozwój myślenia. To one wpływają na rozwój pamięci, na długotrwałe przechowywanie wiedzy, czy odtwarzanie na "żądanie" tego co umie. Dzieci w kl. l muszą nauczyć się sposobów sensownego uczenia się. Ważna będzie więc pamięć logiczna, a nie ta mechaniczna - nie należy odklepywać materiału mechanicznie - ale odtwarzać ze zrozumieniem. Młodszy wiek szkolny jest przełomem w rozwoju pamięci logicznej o charakterze abstrakcyjno-logicznym. W tym też okresie dokonuje się intensywny rozwój pamięci j jej wszelkich cech.

c) Do procesów poznawczych zaliczamy mowę rozumianą jako "formę języka, w której dla przekazania znaczeń używa się artykułowanych dźwięków lub stów" (wg E. Huriock). Mowa ma "charakter między osobniczy i jest utworzona przez system znaków" (wg Piageta).

Służy do społecznej komunikacji i z chwilą przybycia dziecka do szkoły rozszerza się jej rola symboliczna i związek z myśleniem. Zaczyna się również "uzewnętrzniać - skupiać na wyobrażeniach i myślach". Mowa dziecka w młodszym wieku szkolnym objawia się w formie ustnej i właśnie pojawiającej się w mowie pisanej. Oba rodzaje różnią się strukturą. Mowa ustna może zawierać skróty myślowe, myśli niedokończone - które jednak można "odczytać", cechuje ją też intonacja. Osoba mówiąca wypowiadając słowa ulega emocjom. Natomiast mowa pisana musi być ścisła, logiczna i do wyrażenia emocji używa się słów. W mowie ustnej dzieci 7-letnie prawidłowo posługują się fonemami, zróżnicowany natomiast Jest poziom wyrazistości. W klasach I-III uczniowie powinni mieć dobrze rozwinięty słuch fonematyczny i powinni nabyć umiejętność dokonywania analizy dźwiękowej. Najważniejszy jest dźwięk, który potem przedstawia się w postaci znaku.

Na klasę l przypada nauka pisania, a nie na doskonaleniu pisania. Przychodzące do szkoły dzieci powinny umieć czytać proste teksty, a w klasach l - III doskonalą czytanie i uczą się czytać cicho ze zrozumieniem począwszy od I klasy, a następnie II klasy, a zwłaszcza w III klasie. Do tej umiejętności potrzebna jest "sprawność funkcjonalna analizatorów - wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno-ruchowego". W młodszym wieku szkolnym zaczynają uczniowie zwracać uwagę na gramatyczną stronę języka, zaczynają patrzeć na słowo jak na przedmiot wiedzy.

Od l klasy dziecko uczy się - co ma mówić i jak ma mówić - a więc ważna jest strona logiczna i gramatyczna wypowiedzi pisemnej. Opanowując stronę gramatyczną i ortograficzną pisania należy przechodzić od odwzorowywania przez przepisywanie, pisanie z pamięci, pisanie ze słuchu do pisania samodzielnego. Aby wypracowanie dziecka ukazywało jego poziom inteligencji musi zawierać bogate słownictwo. Nad poszerzaniem i wzbogacaniem powinien czuwać uczeń i nauczyciel. Nawet w programie nauczania kl. I-III jest wiele tematów, wokół których gromadzimy, zbieramy słownictwo np.: jesień, zima, morze, opis przedmiotów itp. Uczniowie uczą się stosowania zdań złożonych w II i III klasie, ale wolą zdania pojedyncze i tak samo jest z równoważnikami zdań. M. Żebrowska stwierdza w oparciu o badania, iż w wieku 7-11 lat proces powstawania konstrukcji zdań złożonych jest powolny. Są one znacznie częściej używane w starszym wieku szkolnym.

d) Ostatnim ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój psychiczny dziecka w młodszym wieku szkolnym jest myślenie. Między 7 a 11 rokiem życia pojawia się myślenie pojęciowe, zwane abstrakcyjnym lub słowno-logicznym. "Myślenie takie opiera się już nie tylko na możliwości aktywizowania w wyobraźni wcześniejszych doświadczeń percepcyjnych, lecz przede wszystkim na pojęciach, to znaczy takiej formie reprezentacji, która odnosi się do ogólnych właściwości zbioru rzeczy, zjawisk czy sytuacji oraz cech i stosunków niedostępnych bezpośredniej percepcji" (wg A. Jurkowskiego). W tym okresie rozwojowym dominuje jednak kształtowanie się i organizowanie operacji konkretnych. Chociaż dzieci starają się zrozumieć nie tylko to co jest w rzeczywistości ale i to co jest prawdopodobne, czasami potencjalnie możliwe. Wdraża się uczniów do różnych sposobów nauki od tego co jest niejasne, niepełne, nieznane do wiedzy szczegółowej, głębszej, pełniejszej i odwrotnie. Rozwijają się więc procesy analizy i syntezy, które są wzajemnie powiązane. Trzeba zaznaczyć, iż najpierw ma miejsce synteza pierwotna -poznanie całościowe, potem analiza -podział na części i jeszcze raz synteza, ale tym razem wtórna, która polega na połączeniu wyodrębnionych elementów, części. Ta odwracalność operacji (umysłowych), myślowych jest ważniejszym osiągnięciem młodszego wieku szkolnego. Bardzo często jednak w kl. l i II analiza jest związana z konkretną sytuacją. W tym czasie doskonali się też abstrakcja i uogólnienie, kiedy uczniowie odchodzą od konkretu i dochodzą do cech wspólnych, istotnych dla całej klasy przedmiotów. Z tymi pojęciami wiąże się konkretyzacja i systematyzacja czyli sprecyzowanie uogólnionej wiedzy i połączenie w pewien system. Uczeń potrafi również wnioskować i wydawać sądy, które są bardzo trafne, jak na powyżej omówiony etap.

Po zapoznaniu się z rozwojem dziecka w młodszym wieku szkolnym można więc powiedzieć, że jest to jeden z ważniejszych okresów w życiu człowieka. Szczęśliwe, radosne dzieciństwo pozwala na harmonijny rozwój dziecka, a w przyszłości dorosłego człowieka. Aby dziecko było szczęśliwe i zdrowe muszą być spełnione jego potrzeby fizyczne, społeczne a głównie psychiczne. W okresie drugiego dzieciństwa dziecko zaczyna rozszerzać swoje środowisko, ponieważ staje się uczniem. Szkoła wprowadza je w nowe środowisko osobowe, nauczycieli i uczniów. Od tego momentu poddawane jest oddziaływaniu nie tylko rodziny, ale też i szkoły. W młodszym wieku szkolnym szczególnie powinna następować jednolitość działań domu rodzinnego i szkoły, a wtedy dziecko będzie szczęśliwe i spełnione.


Bibliografia
Żebrowska M.: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży.
Guz S.: Rozwój i kształtowanie osobowości dzieci w okresie wczesnoszkolnym.
Elias M. J.:, S. E. Tobias, B. S. Friedtander: Dziecko emocjonalnie inteligentne.
Szewczuk W. Psychologiczne podstawy zasad wychowania.

Opracowanie: licencjat Bożenna Bielska
mgr Danuta Sobocińska
nauczycielki nauczania zintegrowanego
z Zespołu Szkół nr 26 w Bydgoszczy

Wyświetleń: 5475