Dziecko agresywne - przyczyny i możliwości pomocy

Agresja jest zachowaniem coraz częściej występującym u dzieci, nawet tych najmłodszych. Stanowi ona istotny problem dla nauczyciela, który nie zawsze wie, jak pomóc dziecku, a tym samym usprawnić i ułatwić sobie pracę.

Najczęściej występującymi formami agresji u małych dzieci jest agresja werbalna: przezywanie, skarżenie, arogancki odzywanie się do dorosłych lub rówieśników, czynienie złośliwych uwag pod adresem innych osób, w celu zrobienia im przykrości. Przeciwieństwem agresji werbalnej jest agresja niewerbalna, która występuje pod dwiema postaciami: agresji fizycznej i agresji niefizycznej.

Agresja fizyczna to bezpośrednie zadawanie bólu innej osobie. W momencie wybuchu złości dziecko rzuca się z pięściami, bije inne dzieci, niekiedy gryzie, kopie lub drapie. Atak jednak nie jest zawsze skierowany na tę osobę, która wywołała zachowanie agresywne. Ta forma agresji nazywa się agresją z przeniesieniem, jest ona bowiem przeniesiona z osoby, która ją wywołała, na inną osobę, zwykle mniej zagrażającą.

Agresja niefizyczna to zachowanie polegające na przedrzeźnianiu, robieniu min, pokazywaniu języka innemu dziecku, w celu zrobienia mu przykrości, zranieniu go. Ta forma agresji występuje w zachowaniu ludzi dorosłych, ale najczęściej można ją zaobserwować wśród dzieci. W reakcji na tego rodzaju bodźce dochodzi do konfliktów. W związku z tym, że u dzieci komunikacja ze światem odbywa się poprzez sygnały niewerbalne, te zachowania agresywne mówią dziecku bardzo dużo o stosunku do niego osoby, z którą było w kontakcie. Brak zrozumienia przez osobę dorosłą istoty konfliktu między dziećmi prowadzi do niesprawiedliwego traktowania dziecka jawnie, które odpowiedziało na niewerbalne i niefizyczne formy agresji. Dlatego nauczyciel nie powinien ingerować w konflikty dziecięce, jeśli oczywiście nie przybierają one szczególnie dramatycznych form, ponieważ dzieci lepiej wiedzą, kto naprawdę zawinił i bardziej sprawiedliwie osądzają. Reakcja osoby dorosłej w takiej sytuacji pociąga za sobą inne konsekwencje, że można manipulować, wywierać wpływ na dorosłych i spowodować, że to oni ukażą tego, kto jedynie bronił się odpowiadając na niewerbalną formę agresji. Sytuacje takie, z wychowawczego punktu widzenia, nie poprawiają relacji między dziećmi, przyczyniają się natomiast do wzrostu konfliktów. Dziecko, które zostało ukarane, wymierzy karę innemu dziecku, którego zachowanie stanowiło prawdziwe źródło konfliktu. Z doświadczeń mogę stwierdzić, że dzieci kłócą się o wiele częściej w obecności dorosłych, natomiast, są same ich relacje są leprze. Opisane wyżej zachowanie jest przykładem agresji instrumentalnej, której istota polega na tym, że dziecko wybiera taki sposób zachowania, który może mu przynieść jakąś korzyść. Dorośli bardzo często popełniają nieświadomie błąd polegający na tym, że chcąc złagodzić konflikt ustępują dziecku i pozwalają mu realizować cel, jaki chciał osiągnąć. Taka postawa dorosłych wpływa na utrwalanie się zachowania agresywnego dziecka.

Innym typem zachowania jest tzw. agresja naśladowcza. Jest ona wynikiem dostosowania własnego zachowania do zaobserwowanych wzorców: rodziców, starszego rodzeństwa, kolegów, nauczycieli. Oznacza to bowiem, że jeśli rodzice w domu zachowują się agresywnie, a pamiętajmy, że krzyk, uderzenie, obraźliwe przezwisko jest zachowaniem agresywnym, które dziecko obserwując zapamiętuje a następnie dokładnie w ten sam sposób przenosi je w stosunku do dorosłych lub rówieśników.

Najczęstszym źródłem zachowań agresywnych jest lęk. Lęk natomiast jest to uczucie napięcia emocjonalnego, bezradności, niepokoju związanego z utratą poczucia bezpieczeństwa w kontakcie z najbliższymi osobami. Przyczyną lęku może być zmiana zachowania rodzica w stosunku do dziecka, np.: po narodzinach drugiego dziecka, naśmiewanie się w obecności dziecka z jego negatywnych osiągnięć w szkole. Dziecko z poczuciem odrzucenia chcąc zwrócić na siebie uwagę osoby dorosłej zachowuje się niewłaściwie, agresywnie. Prezentuje takie zachowania po to, aby wyrazić swoją potrzebę zainteresowania się jego osobą. Stopniowo taki sposób zachowania utrwala się, ale jego podłożem jest lęk przed porzuceniem, potrzeba bycia i zainteresowania się jego osobą. Zachowanie dzieci agresywnych są najczęściej skutkiem kilku powiązanych ze sobą czynników, wołaniem dziecka o pomoc w sytuacji, w której samo nie jest sobie stanie poradzić.

Sposobem walki z agresją u małych dzieci jest znalezienie źródła będącego przyczyną zachowań agresywnych. Szukając skutecznych metod wyciszania agresji należy pamiętać o następujących problemach:
- rodzice i wychowawcy muszą być świadomi tego, że każde ich zachowanie jest dla dziecka wzorem, które ono naśladuje i w związku z tym muszą bardziej kontrolować własne relacje,
- chcąc wzmocnić określone zachowanie dziecka, powinniśmy je dostrzec i mówić o nim, jeśli zaś pragniemy określone zachowanie wykluczyć, nie należy koncentrować się na nim,
- lepiej zwrócić dziecku uwagę w sposób bezpośredni, że nie podoba nam się jego zachowanie i odwrócić uwagę dziecka, niż własnym zachowaniem agresywnym wzmocnić jego reakcje; prawidłowość ta przynosi oczekiwane skutki tylko wówczas, gdy dziecko częściej słyszy od nas pochwały niż nagany. Należy wychwycić każdą, nawet najdrobniejszą sytuację, w której dziecko jest grzeczne, zachowuje się pozytywnie i natychmiast głośno wyrazić pochwałę, aprobatę i zadowolenie. Każde dziecko chce być zauważane i pozytywnie oceniane. Jeśli zobaczy, że jego próby właściwego zachowania są dostrzeżone i znajdują uznanie, będzie je powtarzać po to, aby zasłużyć na pozytywną ocenę dorosłych.

Główną przyczyną agresywnych zachowań starszych dzieci jest potrzeba bycia wartościowym człowiekiem, akceptowanym społecznie, przynależnym do grupy, chęć osiągnięcia przewagi nad innymi, przynajmniej raz w życiu bycia lepszym, ładniejszym, szybszym. W pracy z tymi dziećmi można wykorzystać zabawy i ćwiczenia interakcyjne, które są jednym ze środków przezwyciężania ich. Mogą one służyć wyrażaniu złości i wrogości, pozwalają na przynoszącą ulgę regresję, prowadzą paradoksalnie do solidarności i zaufania w grupie, uwrażliwiają na społeczne definicje agresywnego zachowania. Zabawom interakcyjnym można przypisać szczególe cele:
- dostrzeganie i wyrażanie agresywnych odczuć,
- rozpoznawanie elementów wyzwalających w nas złość i agresję,
- lepsze zrozumienie siebie i innych,
- budowanie poczucia wartości samego siebie i silnej tożsamości,
- nawiązywanie nieagresywnych kontaktów,
- pokojowe rozwiązywanie konfliktów.
 

Opracowanie: Alina Chodnik
Zespół Szkolno-Przedszkolny w Stawiskach
13.04.2004

Wyświetleń: 1464