"Jak radzić sobie z nadpobudliwością dziecka?" - problem widziany z dwóch pozycji: nauczyciela i rodzica

"Wiercipięta, żywe srebro - porusza się wyłącznie biegiem, na niczym nie może się skupić, nic nie odkłada na miejsce i nie jest łatwym towarzyszem zabaw" - ta krótka charakterystyka może dotyczyć zarówno dziecka ruchliwego i nieco roztrzepanego jak i nadpobudliwego. Termin "nadpobudliwość psychoruchowa" zrobił ostatnio wielką karierę, często także niestety bywa nadużywany przez wychowawców w szkole i przedszkolu. Dlatego warto odpowiedzieć na kilka podstawowych pytań dotyczących tego zjawiska.

Nadpobudliwość ujawnia się zazwyczaj przed piątym rokiem życia, czasami wcześniej, nie później jednak niż do siódmego roku życia. Jak ją rozpoznać, na co należy zwracać uwagę? Oto charakterystyka dziecka nadpobudliwego:

DZIECKO NADPOBUDLIWE
Brak koncentracji	Impulsywność	Nadmierna ruchliwość	Kłopoty w relacjach z dziećmi
- słucha nieuważnie, - nie jest w stanie skupić się na szczegółach, - łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych zdarzeń, - nie pamięta, co miało zrobić, - jest mało spostrzegawcze, - często buja w obłokach, - w środku zdania zapomina o czym mówiło,	- wyrywa się z odpowiedzią zanim zostanie zadane pytanie, - często przerywa innym, - podejmuje pochopne decyzje, - wydaje się agresywne, bo często nie potrafi powstrzymać się od natychmiastowego zaspakajania potrzeb, - łatwo, bez zastanowienia akceptuje cudze pomysły,	- nie jest w stanie usiedzieć w miejscu, - ma często nerwowe ruchy rąk lub nóg, - nie umie spokojnie bawić się ani odpoczywać, - często jest nadmiernie hałaśliwe, gadatliwe, - robi rzeczy bardzo ryzykowne, nie umiejąc przewidzieć konsekwencji, - ma kłopoty z wieczornym zaśnięciem,	- ma zazwyczaj nie najlepszą pozycję w grupie, często jest samotne, - nie umie przegrywać, - musi koncentrować na sobie uwagę, - jest niepewne i nieśmiałe, ma złe zdanie na własny temat, - nie umie czekać na swoją kolej,

Nadmierna pobudliwość współczesnych dzieci bywa określana różnymi nazwami: hiperaktywność, zespół hiperkinetyczny wieku dziecięcego, nadpobudliwość psychoruchowa lub ADHD (skrót angielskiej nazwy Attention Deficit Hyperactivity Disorder), czyli: zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi. Wśród lekarzy nie ma zgody ani co do przyczyn powstawania nadpobudliwości, ani tego, gdzie przebiega granica, od której należy już mówić o chorobie. Zwracają uwagę, że większość dzieci określanych mianem nadpobudliwych wymaga terapii psychologicznej i konsekwentnego wychowania, uwzględniającego specyficzne trudności dziecka. Leczenie farmakologiczne stosuje się tylko w najcięższych przypadkach, także termin ADHD można odnosić jedynie do skrajnych przypadków nadpobudliwości psychoruchowej i dlatego przypisywanie takiej etykietki dzieciom, u których objawy są mało nasilone lub świadczą jedynie o istnieniu indywidualnych różnic w rozwoju, jest niewskazane. Według Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego klasyczne ADHD objawia się przynajmniej sześcioma z wymienionych poniżej kryteriów. Objawy powinny wystąpić przed 7 rokiem życia, trwać co najmniej 6 miesięcy i występować w każdej sytuacji, zarówno w domu, wśród bliskich, jak i w grupie rówieśniczej - w przedszkolu lub szkole:

Zaburzenia uwagi:
- nie zwraca uwagi na szczegóły; podejmując jakieś działanie popełnia dużo błędów,
- ma trudności w skupieniu uwagi,
- nie słucha, gdy się do niego mówi,
- nie potrafi wykonywać dłużej jednej czynności lub już rozpoczętej doprowadzić do końca,
- nie potrafi zaplanować wykonania zadania,
- unika czynności wymagających skupienia uwagi lub dłuższego zastanowienia,
- ciągle gubi przedmioty niezbędne w szkole lub w domu,
- jest roztargnione,
- zapomina o wykonywaniu prostych czynności dnia codziennego.

Nadmierna aktywność:
- jest ciągle zniecierpliwione, nie może sobie znaleźć miejsca,
- nie potrafi usiedzieć w jednym miejscu,
- biega wokoło, wspina się na różne przedmioty,
- nie potrafi spokojnie siedzieć i bawić się,
- bez przerwy się wierci,
- jest nadmiernie gadatliwe,
- przerywa rozmowę innych, wtrąca się bez potrzeby do rozmowy,
- nie potrafi czekać na swoją kolej,
- często przeszkadza innym.

Badania dowodzą, że nadpobudliwość jest uwarunkowana genetycznie -prawdopodobieństwo narodzin nadpobudliwego dziecka, jeśli któryś z rodziców był dzieckiem nadpobudliwym wynosi aż 50 %. Kilka lat temu sądzono, że jedną z przyczyn zaburzeń koncentracji i koordynacji jest nieodpowiednia dieta, m.in. słodycze i konserwanty. Nie udowodniono jednak bezpośredniego wpływu kofeiny na nadpobudliwość. Do niedawna popularne były też teorie obarczające rodziców odpowiedzialnością za zaburzenia zachowania u dzieci. Wielu rodziców wychowuje swoje dzieci w dużej swobodzie - nie owija ich ściśle pieluszką w niemowlęctwie, rzadko przytula i nosi na rękach, w późniejszym okresie nie wytycza nieprzekraczalnych granic, daje swobodę w relacjach dziecka z innymi, zwłaszcza dorosłymi. Konsekwencją takiego modelu wychowania jest wzrost liczby dzieci nadaktywnych, narażonych na ciągłe poszukiwanie i sprawdzanie, mających problemy ze skupieniem uwagi - nie znaczy to jednak, że są one chore. Wiadomo już dzisiaj, że zaburzone relacje w rodzinie mogą jedynie nasilać objawy nadpobudliwości, ale ich nie wywołują.

Obecnie przeważa pogląd, że mózg dziecka nadpobudliwego ruchowo funkcjonuje inaczej niż dziecka zdrowego. Zaburzone są w nim procesy analizy i syntezy, które porządkują bodźce dopływające z otaczającego świata. Zaburzeniom w funkcjonowaniu struktur mózgowych odpowiedzialnych za kontrolę ruchu, impulsywność i koncentrację uwagi towarzyszy nieprawidłowe wydzielanie neuroprzekaźników - substancji chemicznych przenoszących bodźce z jednej komórki nerwowej do drugiej (np. dopamina, noradrenalina, serotonina).

Rodzice i nauczyciele dziecka nadpobudliwego muszą wiedzieć, że ich postępowanie może złagodzić reakcje dziecka, ale ich nie wyeliminuje. Ono zawsze będzie nadwrażliwe, podatne na działanie licznych bodźców, ale z wiekiem skala reakcji się zmniejsza. Już w okresie dojrzewania daje się zauważyć znaczna poprawa zachowania dzieci, szczególnie tych, które wraz z rodzicami poddane były terapii. Polega ona między innymi na uświadomieniu zarówno dorosłym, jak i samemu dziecku, że nie ponosi winy za to, co się z nim dzieje. Takie dziecko powinno być także otoczone opieką w szkole.

Oto kilka sposobów, jakimi rodzice mogą pomóc swojemu nadpobudliwemu dziecku:
- wprowadzenie rutyny - stały rytm dnia, znana pora wstawania, posiłków, obowiązków i kładzenia się spać. Dzieciom nadpobudliwym rutyna daje poczucie bezpieczeństwa i stałości.
- ograniczanie bodźców - ponieważ dziecko nadpobudliwe łatwo się rozprasza staraj się, by w domu panował spokój. Unikaj puszczania głośnej muzyki, zapraszania wielu gości naraz, ogranicz przesiadywanie przed komputerem i telewizorem. Dopilnuj, by dziecko oglądało w telewizji tylko spokojne programy. Dbaj o to, aby dziecko mogło się skupić na jednej czynności. Unikaj dawania mu kilku zabawek jednocześnie.
- wypowiadanie, konkretnych, rzeczowych komunikatów - staraj się, aby to co mówisz było jak najbardziej konkretne. Zamiast "ale z ciebie niezdara" powiedz "trzymaj kubek za ucho". Nie dawaj dziecku zbyt dużo możliwości wyboru. Poproś dziecko, by powtarzało instrukcje, abyś miał pewność, że je rozumie.
- planowanie - dzieci nadpobudliwe wytrąca z równowagi wszystko, co jest nagłe i zaskakujące.
- cierpliwość - awantury i kary tylko wzmagają napięcie i pogłębiają trudności dziecka. Staraj się je chwalić i zachęcać do tego co mu się udaje, ignoruj nieszkodliwe wygłupy.
- miejsce do pracy - dziecko nadpobudliwe powinno mieć jasne, uporządkowane miejsce do pracy z małą ilością przedmiotów dookoła.
- elastyczność - nadmierny rygoryzm często daje skutki odwrotne do zamierzonych i dlatego należy odstąpić od wcześniej ustalonych reguł.
- odpoczynek - zwracaj uwagę, by dziecko odpoczywało, gdy poczuje się zmęczone. Odpoczynek może polegać na wysłuchaniu spokojnej bajki lub na ciepłej, relaksującej kąpieli.
- nie obwiniaj się - spróbuj sobie wybaczyć impulsywność i reakcje agresywne. Po prostu przeproś dziecko i działaj dalej.

Dziecko, któremu z powodu ADHD trudno jest osiągać postępy w nauce i nawiązywać prawidłowe relacje z rówieśnikami powinno być otoczone w szkole szczególną opieką. Niedawno uważano, że dzieci nadpobudliwe stanowią 20 % całej populacji - obecnie ryzyko wystąpienia ADHD ocenia się na ok. 5-10 %. Przypuszcza się, że w Polsce jest około 400 tysięcy takich dzieci. Nauczyciel powinien umieć rozpoznać ucznia z nadpobudliwością oraz skutecznie mu pomóc. Jeżeli dziecko w wieku 6 - 12 lat nie potrafi: usiedzieć w ławce, przepisać prawidłowo z tablicy, w całości wykonać polecenia nauczyciela, przeszkadza w prowadzeniu lekcji: wyrywa się do odpowiedzi, wierci się, chodzi po klasie, w czasie przerw biega po korytarzu potrącając inne dzieci, popada w konflikty z rówieśnikami i nauczycielami - a to wyzwala w nim agresję, reaguje zbyt mocno pod wpływem impulsu, przez co może być niebezpieczny nie tylko dla siebie, ale też dla innych dzieci, możemy podejrzewać, że jest nadpobudliwe. Dzieci nadpobudliwe są oceniane przez nauczycieli jako "gorsze", "bardzo niegrzeczne" - takie, których najlepiej pozbyć się z klasy. Jeżeli trwają ciągle w tym przekonaniu, dziecko nie odnosi żadnych sukcesów, traci wiarę we własne siły, zaczyna zachowywać się zgodnie z przypisaną mu rolą i w końcu przestaje mieć motywację, by cokolwiek zmienić.

Jak skutecznie mogą im pomóc nauczyciele i wychowawcy? Wiele sposobów wymienionych powyżej można zastosować także w praktyce szkolnej: jasne formułowanie komunikatów, ograniczanie bodźców, planowanie czy cierpliwość ze strony nauczyciela. Leczyć nadpobudliwość w szkole można także stosując ćwiczenia koncentracji uwagi i pamięci, najlepiej w formie zabawy lub poprzez reedukację, jeśli pojawią się problemy w czytaniu i pisaniu. Dziecko nadpobudliwe należy zachęcać do rysowania, malowania palcami, pędzlem i kredkami, lepienia z plasteliny, układania klocków itp. W trakcie czytania najlepiej krótkich bajek i wierszyków należy angażować uwagę dziecka pytaniami i pokazywaniem obrazków. Bardzo ważne jest wybieranie takich zabaw, w których dziecko odnosi sukcesy. Oto kilka przykładów zabaw pomocnych w pracy z dzieckiem nadpobudliwym:
- jeśli chcesz, żeby dziecko oduczyło się przerywania rozmowy - ustal specjalny kod, który będzie oznaczał "nie przerywaj",
- namawiaj by pisało na kartce, o czym chce z tobą porozmawiać, gdy przestaniesz być zajęta,
- zabawa "Co by było gdyby..." ćwiczy wyobrażanie sobie rozmaitych możliwości i przewidywania konsekwencji zdarzeń,
- kiedy mówisz do dziecka staraj się, by patrzyło ci w oczy,
- zamiast mówić, żeby przestało coś robić, staraj się mu podsunąć, co mogłoby zacząć robić np. "spójrz do zeszytu", "usiądź na krześle".

Jeśli zauważymy oznaki znużenia grą, zabawą lub ćwiczeniami powinna nastąpić przerwa na ćwiczenia ruchowe. Udział dziecka nadpobudliwego w dodatkowych zajęciach sportowych lub ruchowych jest także bardzo ważną formą pracy z dzieckiem nadpobudliwym. Pomocne w wielu przypadkach okazuje się także regularne słuchanie spokojnej muzyki, taniec w jej rytmie lub nauka gry na jakimś instrumencie. Zwiększaniu poczucia własnej wartości dziecka oraz odpowiedzialności służy też zajmowanie się pod opieką rodziców lub nauczyciela zwierzętami domowymi. Zalecane jest posiadanie łagodnego zwierzęcia np. starego, oswojonego kota lub złotej rybki w akwarium.

Dzieciom nadpobudliwym pomaga również Metoda Dennisona - amerykańskiego pedagoga. Uważa on, że wiele problemów wynika ze złego współdziałania obu półkul mózgowych i braku równowagi między nimi. Mózg nie jest narządem symetrycznym i każda półkula ma inne zadania. Aby dziecko mogło w pełni rozwinąć cały swój potencjał, musi mieć okazję do ćwiczenia, eksperymentowania, korzystania ze swoich obu nóg, obu rąk i właśnie obu półkul.

Wykorzystane materiały:
E. Daraszkiewicz, J. Kieniewicz-Górska, Nadpobudliwość psychoruchowa - zmora dzieci i rodziców, "Twoje dziecko" 6/2001, s. 7 - 10
J. Dąbrowska, Dziecko nadpobudliwe, "Dziecko" 2/2000, s.42 - 45
Rodzinna encyklopedia zdrowia, Warszawa 1999, s. 203 - 204
Rodzice i szkoła, nr 1, 2003
A. Tyszka, Metoda Dennisona, "Dziecko" 4/2000, s. 48 - 49
T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci,
 

Opracowanie: Małgorzata Olsińska,

Wyświetleń: 2797