Powiązania współczesnej sztuki (plastyki) z wychowaniem

Plastyka jest jedną z podstawowych form wypowiedzi i porozumiewania się za pomocą bezpośrednich lub pośrednich środków wyrazu. Stanowi najbardziej naturalną formę ekspresji i twórczych działań dzieci
i młodzieży. Daje okazję do tego rodzaju aktywności, która nie tylko sprzyja ogólnemu rozwojowi człowieka, ale jest dla niego wręcz niezbędna.

Proces rysowania, malowania czy konstruowania jest skomplikowanym aktem, w którym łącząc różne elementy swego doświadczenia stwarza się nową, sensowną całość.

Prawie każde dziecko cieszy możliwość wykazania aktywności twórczej. Zarówno dziecko przedszkolne, szóstoklasista czy też młodzieniec ze szkoły średniej widzą w plastyce coś co przynosi radość. Jednak z żalem należy stwierdzić, że nasz system szkolny zorganizowany jest w sposób, który stopniowo pozbawia większość dzieci i młodzieży okazji do wyrażania siebie w aktach twórczości plastycznej.

Współcześnie sztuka jest równocześnie próbą poznania i zinterpretowania rzeczywistości dzisiejszej w wielorakich aktach twórczych, w różnych rodzajach artystycznego tworzywa. Jako "projekcja" współczesnego człowieka próbuje ukazać jego obraz, analogicznie zresztą jak czyniła to sztuka wszystkich epok minionych, poszukując w zmieniającym się obliczu człowieka "wiecznej" prawdy i "wiecznej" mądrości[1].

Sztuka zatem staje się swoistym źródłem wiedzy o człowieku zarówno przez pryzmat jego obrazu, jaki rysuje, jak i przez pryzmat doświadczeń ludzkich, które pobudza [2]. Ujawnia napięcia, niepokoje, przeżycia odrębne i swoiste. Obok więc sztuki będącej obrazem człowieka, obok sztuki będącej "narzędziem" jego rozwoju i sublimacji, jest także sztuka "sposobem" otwierającym sekrety ludzkich doświadczeń i ich mechanizmy. Jest po prostu źródłem estetycznej samowiedzy człowieka [3].

W sensie ogólnym, ponaddziedzinowym posługujemy się terminem "sztuka" podkreślając, iż obejmuje ona wszystkie szczegółowe dyscypliny artystyczne, choć trudno wymienić ich liczbę. Na uwagę jednak zasługuje konieczność dwoistego myślenia o sztuce: równocześnie jako o zjawisku ogólnym, ponaddziedzinowym i jako o poszczególnych dziedzinach czy dyscyplinach. Ta dwoistość wiąże się z inną jeszcze dwoistością czy nawet troistością sztuki. Ponieważ sztuką może być zarówno czynność jak
i umiejętność i wytwór [4].

Wytwór określony jest mianem dzieła sztuki, działanie kojarzone jest z umiejętnością, talentem, potrzebą ekspresji, tożsame z twórczością. Trudno jednak jest problematykę tę zamknąć w powszechnie uznawanych sformułowaniach. Ewolucja sztuki wymaga stałej zmiany jej interpretacji.

Poprzez stulecia, stale i na nowo podejmowano próby określenia czym jest sztuka - jednak najgłębszy sens sztuki zadaje się wymykać wszelkim klasyfikacjom.

Herbert Read wielokrotnie próbował określić czym jest sztuka. Lecz osobiste zainteresowania skłaniają go raczej do analizowania sztuki w znaczeniu węższym, w którym sztuka jest próbą tworzenia form, które cieszą, które się podobają - które zaspokajają nasze poczucie piękna, a poczucie piękna zostaje zaspokojone wtedy, kiedy jesteśmy zdolni ocenić jedność lub harmonię związków formalnych zachodzących naszymi postrzeżeniami zmysłowymi[5].

Jean Dubeffet stwierdza natomiast, że "prawdziwa sztuka jest zawsze tam, gdzie się jej nie oczekuje. Tam gdzie nikt nie myśli o niej i nie wymawia jej imienia. Sztuka nienawidzi gdy rozpoznaje się ją i pozdrawia - nazywając po imieniu. Wtedy natychmiast ucieka. Sztuka uwielbia incognito. Gdy tylko ktoś ją pokaże palcem - usuwa się szybko w cień, pozostawiając na swym miejscu figuranta, który przyozdobiony jest laurem i ma na plecach wielką tabliczkę z napisem: SZTUKA" [6] .

W innym ujęciu sztuka jest sposobem myślenia symbolicznego, a jej elementy nie dają się przełożyć na myślenie rozumowe i potoczny język, wyrażają natomiast "ukryty świat podobieństw", są opowiadaniem
o tym, co "nieopowiadalne" [7].

Ernest Cassirea pisze iż "stopień intensyfikacji i oświetlenia, a nie stopień zamożności jest miarą doskonałości sztuki" [8].

Natomiast w definicji sformułowanej przez Władysława Tatarkiewicza: "Sztuka jest odtwarzaniem rzeczy bądź kontynuowaniem form, bądź wykonywaniem przeżyć - wytwór tego odtwarzania, wyrażania jest zdolny zachwycać, bądź wzruszać, bądź wstrząsać" [9].

Powracając do szerszego ujęcia, w aspekcie układów wychowawczych, sztuka posiada co najmniej dwa istotne znaczenia zmieniające swój sens w toku historii.

Z jednej strony znaczenie słowa sztuka ulegało nieustannym przemianom. W pewnych epokach obejmowało całokształt twórczych poczynań człowieka (łącznie z nauką, techniką, sztuką wojenną), w innych zaś wyłącznie tak zwane sztuki piękne.

Z drugiej strony możemy spojrzeć na problem sytuacji sztuki w życiu społecznym, dostrzec jak ta sytuacja ulegała przemianom, dzięki czemu sztuka była bądź "blisko życia" i codzienności, bądź oddalała się od tego życia, służąc swoim własnym, tylko artystycznym celom.

Pierwsze z wymienionych znaczeń bliższe jest tematyce estetycznej, w wymiarze wychowawczym: problemom kształtowania kultury estetycznej w jej zintegrowanym znaczeniu.

Drugi natomiast sposób widzenia wiąże się z historycznie zmienną sytuacją sztuki, która determinuje przecież praktykę wychowania estetycznego.

Wychowanie przez sztukę jest wychowaniem umysłowym, ponieważ sztuka jest swoistym poznawaniem świata - ukazuje ona nowe oblicza rzeczy i ludzi, umożliwia poznawanie rzeczywistości przez jej przetwarzanie i stwarzanie.

Umiejętności dostrzegania problemów, szukania na nie odpowiedzi, spostrzegania kształtu i porządku interioryzacji oraz restrukturalizacji i poszukiwania nowych związków - to sprawności, których nie można nauczyć się tylko w szkole. Dopiero akt tworzenia może dać nowe wiadomości, nowe odkrycia potrzebne w dalszym działaniu. Prawdopodobnie dlatego najlepszym przygotowaniem do tworzenia jest działanie.

Jednym z podstawowych składników aktu twórczego w sztuce jest stosunek między artystą a jego środowiskiem. Malowanie, rysowanie czy konstruowanie jest stałym procesem asymilacji i projekcji: przyswajanie za pomocą zmysłów ogromnej ilości informacji, dopasowanie ich do naszego psychicznego "ja" i nadawanie im nowych znaczeń wydaje się zaspakajać aktualne potrzeby estetyczne artysty.

Wychowanie młodzieży i ludzi dorosłych przez sztukę może tylko wówczas osiągnąć istotne rezultaty, gdy dane jest im doznać i przeżyć potęgę i wielkość sztuki, która "w krytycznych momentach chronić może przed zwątpieniem w wartość życia, w wartość istnienia[10]".

W związku z powyższym St. Ossowski sprecyzował następujące elementy wychowawczej roli sztuki[11]:
1. Oczyszczające działanie wzruszeń estetycznych.
2. Pogłębienie kultury współżycia poprzez kształtowanie różnorodnych a bezinteresownych więzi społecznych zarówno na terenie fikcji, jak i na gruncie stosunków między żywymi ludźmi.
3. Pogłębianie plastyczności umysłu i wrażliwości uczuciowej w związku z artystycznym zwielokrotnieniem rzeczywistości.
4. Podniecający wpływ obrazów rzeczywistości i pewnych wizji artystycznych związanych z tokiem spraw społecznych.
5. Kształtowanie postawy twórczej względem świata nie tylko u twórców dzieł sztuki, ale i u tych odbiorców, którzy wobec pewnych typów dzieł sztuki znajdują postawę czynną.

Jeżeli nie co innego jak właśnie "byt - określa świadomość", to tym samym świadomość każdego
z nas będzie tym bogatsza, im szerzej i głębiej odzwierciedlała będzie się rzeczywistość (w różnych jej dziedzinach i wartościach) w naszych wyobrażeniach i pojęciach, zainteresowaniach i dążeniach oraz przedsięwzięciach i czynach.

Ważnym elementem wychowania estetycznego i wychowania ogólnego jest wychowanie plastyczne (w szkolnym kształceniu zwane plastyką), które może współdziałać w rozwoju pełnej osobowości człowieka poprzez integrację procesów emocjonalnych, intelektualnych i manualnych, a także przygotować do życia w społeczeństwie.

Poszczególne przedmioty nauczania w szkole odpowiadają określonym wymaganiom pedagogicznym. Jedne polegają na opanowaniu umiejętności manipulowania, inne - na zdobywaniu wiadomości lub abstrakcyjnym myśleniu. Przedmiot "plastyka" - wychowujący przez sztukę, odpowiada wszystkim wymienionym wymaganiom ze względu na specjalne walory wychowawcze pozwalające na możliwość dotarcia do emocjonalnej sfery osobowości, intuicji, wyobraźni.

Wychowanie plastyczne odwołuje się do tych właściwości sztuki, które mają swoje źródło w wizualnych kontaktach człowieka ze światem. Dlatego pierwszoplanowym zadaniem jest tu rozwijanie "widzenia plastycznego" - (specyficznego widzenia o charakterze artystycznym), czyli dostrzegania światła, barw, kształtów, wzorów, faktury, przedmiotów, ale także jako tzw. elementów plastycznych, składających się na niezliczone możliwości tworzenia kompozycyjnych układów [12]. Widzenie plastyczne jest równocześnie umiejętnością kadrowania plastycznych układów z otoczenia, zestawianiem w myśli elementów w zorganizowaną całość.

Inna rola plastyki to kształcenie w zakresie "artystycznej świadomości" - która jest świadomością praw, jakimi kieruje się plastyka jako sztuka. Można ją nazwać refleksją wspierającą, pogłębiającą, odnawiającą zdolność plastycznego widzenia - zarówno w twórczości, jak i w odbiorze sztuki [13]. Bardzo potrzebne jest ugruntowanie przekonania, że formy sztuki zmieniają się wraz z przemianami zachodzącymi w świecie i że tylko umiejętność rozumienia sztuki "w ogóle" może dać podstawy do stałego z nią kontaktu.

Pozostała rola wychowania plastycznego to - "uczestnictwo w kulturze" - które w zakresie plastyki nie może być rozumiane wyłącznie jako pomnażanie dzieł sztuki, ani też dotyczyć wyłącznie oglądania wystaw plastycznych, ale jako "sposób życia w ludzkiej zbiorowości" [14].

Zatem we właściwie rozumianym powszechnym wychowaniu plastycznym trzeba znaleźć miejsce na spontaniczną twórczość plastyczną dziecka, która jest niezbędna w rozwoju twórczego stosunku do życia, ale równocześnie wprowadzać powoli w znajomość pojęciowej struktury sztuki. Trzeba również pamiętać, że w dalszym rozwoju wypowiedź plastyczna ucznia nie powinna służyć pomnażaniu amatorskich "dzieł sztuki" na wystawy, lecz wyrażaniu umiejętności dostrzegania w sztuce i wokół siebie artystycznych układów i ich tworzenia na co dzień.

Takim celom powinny służyć programy kształcenia i metody wprowadzania ich w życie. Treści kształcenia muszą obejmować zarówno teoretyczną wiedzę o sztuce, jak i praktyczną realizację w zajęciach. Wszystkie zajęcia natomiast powinny mieć charakter aktywny, w którym czynnik emocjonalny pozostaje głównym motorem wychowawczym.

Przypisy:
1. Zob. I.Wojnar, Perspektywy wychowawcze sztuki, Warszawa 1966, s.60
2. Por. T. Gołaszewski, Człowiek w zwierciadle sztuki, Warszawa 1976
3. Zob. I. Wojnar, Sztuka jako "podręcznik życia", Warszawa 1984, s.18
4. J. Ekel, Mały Słownik psychologiczny, Warszawa 1965, s. 170
5. H. Read, Sens sztuki, Warszawa 1982, s. 8
6. W: Osęka, Spojrzenie na sztukę, Warszawa, 1980, s. 7
7. H. Read, Wychowanie przez sztukę, Warszawa 1976, s. 3
8. E. Cassierer, Esej o człowieku kultury, w: H. Read, Wychowanie przez..., Warszawa 1976, s. 3
9. Za: J. Cudniański, Człowiek i sztuka, Warszawa 1984, s. 16
10. St. Ossowski, U podstaw estetyki w: I. Wojnar, Teoria wychowania estetycznego, Warszawa 1980, s. 234
11. St. Ossowski, U podstaw estetyki, w: I Wojnar, Teoria wychowania estetycznego, Warszawa 1980,
12. s. 230
13. I. Wojnar, Wychowanie estetyczne młodego pokolenia, Warszawa 1990, s. 101
14. Tamże s. 102
15. H. Hohensee - Ciszewska, ABC wiedzy o plastyce, Warszawa 1988, s. 112
 

Opracowanie: Barbara Brzeczek
Ognisko Artystyczne
w Nysie

Wyświetleń: 1799