Rola obrazu w zapamiętywaniu / przez dziecko /

Człowiek jest aktywnym podmiotem własnych działań odbierającym, przetwarzającym i przekazującym informację. Informacje podlegają opracowaniu i interpretacji na podstawie wcześniejszej wiedzy oraz są składnikiem zmagazywanego w pamięci doświadczenia, które może ujawnić się w różnych świadomie kontrolowanych sytuacjach.

Proces zapamiętywania przestał być już rozumiany jako tylko proces "kopiowania rzeczywistości", lecz według najnowszych prac psychologicznych stanowi złożony , rozwinięty w czasie proces rozpadający się na szereg etapów o odmiennej strukturze przetwarzania informacji różnej pojemności oraz informacji możliwych do zakodowania, oraz różną długością okresu przechowywania informacji w postaci śladu pamięciowego.

Proces zapamiętywania to wieloetapowe przetwarzanie informacji docierających do podmiotu (człowieka) różnymi kanałami sensorycznymi (zmysły, oko, ucho).

W I etapie pamięci sensorycznej przebywają bardzo krótko, rejestrowane są właściwości bodźców (wysokość, siła dźwięku, kształt, jasność obrazu).

W II etapie zapamiętywania pamięci krótkotrwałej informacje podlegają już zasadniczemu przetwarzaniu. Jest to pamięć operacyjna, informacje tu pozostają kilkadziesiąt sekund, a jeśli zajdzie potrzeba to mogą być ponownie wprowadzone do pamięci operacyjnej dzięki tzw. powtórkom wewnętrznym (informacje wizualne ulegają werbalizacji wewnętrznej).

Ostatnim, III etapem procesu zapamiętywania jest wprowadzenie informacji ważnych dla podmiotu do pamięci długotrwałej, a nieistotne ulegają zapomnieniu.

Skuteczność wszystkich procesów przetwarzania informacji u człowieka warunkuje sprawny ich przepływ między magazynami pamięci krótkotrwałej i długotrwałej. Człowiek koduje informacje przede wszystkim w postaci siatki hierarchicznych pojęć i werbalne przekazywanie treści powinno ułatwić ich przyswajanie. Dowiedziono, iż człowiek koduje treści zadania, a nie jego formę. Musi uświadomić sobie obrazowe analogie treści.

Wiedza informacji dociera do uczącego się przez kanał wzrokowy i słuchowy.

Informacje słuchowe wiążą się z rolą słowa w procesie uczenia się, a informacje wizualne z pozajęzykowymi formami komunikacji między nauczycielem a uczniem.

Dzięki wzrokowi do człowieka dociera aż 85 % informacji.

Dzięki słuchowi do człowieka dociera tylko 10 % informacji.
Wiedza o świecie kodowana jest w postaci dwóch odrębnych, ściśle powiązanych ze sobą systemów informacji:
- językowego
- obrazowego (bezpośredniego).

Informacje obrazowe (zmysłowe) odczytywane są przez analizator percepcyjny i umieszczone w pamięci obrazowej. Procesy myślowe mogą wyrażać się w formie obrazowej lub werbalnej (słownej).

Myślenie obrazowe - przejawia się w formie schematów myślowych wyobrażeń drogi , układów przestrzennych. W przypadku informacji obrazowej mowa musi być przełożona na kod ruchowy (działania motoryczne) lub kod językowy.

Kodowanie informacji obrazowej w pamięci długotrwałej łączy następstwo czasowe i powiązanie ich z osobą doznającą (uświadomienie sobie obrazów jako własnych doznań).

Skuteczność zapamiętywania może być bardzo niska gdy informacja przekazywana jest przez jeden kanał sensoryczny - językowy bądź obrazowy.

Informacja, którą przekazujemy tylko w formie obrazowej (np. rysunki schematu, zdjęć) wymaga także opracowania werbalnego - słownego, ponieważ przy odtwarzaniu musi być przełożona na kod werbalny. Przekładanie informacji obrazowych na informacje werbalne jest charakter styczne dla procesu uczenia się osób dorosłych.

Dzieci (słaby poziom funkcji językowych) przekładają informacje obrazowe na kody ruchowe. Tak więc w nauczaniu dzieci młodszych obowiązuje obrazowa forma przekazywania informacji. U dzieci starszych i dorosłych przekazywanie informacji obrazowych łącznie z werbalnymi może utrudniać proces zapamiętywania , gdyż przełożenie kodu obrazowego na werbalny jest dodatkowym zadaniem. Ważne jest aby odbiór informacji dwukanałowych był zsynchronizowany (opowieść o górach - wyobrażenie morza).

Najsilniejszy efekt obrazowo - słuchowy uzyskuje się wtedy gdy informacje obrazowe ilustrują informacje werbalne, a więc następują w wymiarze czasowym krótko - po nich wielkość efektu obrazowo - słownego słabnie ze wzrostem wieku uczącego się: im młodsze dzieci uczące się tym istotniejsze są informacje obrazowe, im starsze - informacje słowne.
Typ informacji ulega modyfikacji wraz z wiekiem dziecka i jego wzrostem.

Trzy główne koncepcje kodowania informacji:
Kodowanie - związane ze wszystkimi poziomami przetwarzania informacji.
Najpierw bodziec reprezentowany jest w systemie poznawczym w sposób pełny a później kodowane są jego cechy fizyczno - semantyczne - dzięki temu bodziec jest zidentyfikowany.
Ta identyfikacja następuje na podstawie naszych wcześniejszych doświadczeń - rozpoznajemy przedmioty i cele oraz interpretujemy te informacje na podstawie wcześniejszej wiedzy. W pamięci muszą być reprezentowane treści obrazowe jak i słowne (teoria podwójnego kodowania Paivio) - obrazy umysłowe jako konstrukcja teoretyczna. Oba systemy mogą pracować względnie niezależnie. Niezależne kody pamięciowo - werbalny i wyobrażeniowy sumują się i dają lepsze efekty pamięciowe . Paivio stwierdził, że obrazy są szybciej kodowane werbalnie niż słowa kodowane obrazowo.

Trzy poziomy przetwarzania informacji wg Paivio:
1. Poziom reprezentacji - ślad sensoryczny bodźca wzbudza odpowiednią reprezentację symboliczną z pamięci długotrwałej (obrazy, przedmioty) aktywizują imacjeny, a słowa logocjeny.
2. Poziom referencyjny - reprezentacje symboliczne wzbudzają odpowiednie reprezentacje w drugim systemie - przedmiot zostaje nazwany, słowo - wywołuje wyobrażenie.
3. Poziom asocjacyjny - bodźcom słownym odpowiadają łańcuchy werbalnych reakcji skojarzeniowych, bodźcom obrazowym - łańcuchy wyobrażeń.

Obrazy łatwe do nazwania uzyskują podwójną reprezentację pamięciową i są dobrze pamiętane.

Wyobrażenia tworzą układy figuralne o charakterze przestrzennym i synchronicznym , które integrują dużą ilość informacji, nie obciążając pamięci.

Teoria pojedynczego kodu:
Jednolity, pojedynczy kod pamięci długotrwałej obejmujący całą naszą wiedzę o świecie ma postać abstrakcyjnych, logicznych twierdzeń opisowych zorganizowanych w struktury sieci, które umożliwiają rozumienie i przetwarzanie informacji.
W tym ujęciu obraz i słowo reprezentowane są w pamięci w takim samym kodzie, z którego mogą być ponownie wprowadzone zarówno treści obrazowe jak i słowne. Podstawową jednostką reprezentacji tej koncepcji jest pojęcie lub sąd (koncepcja twierdzeniowa).
Na etapie zapamiętywania występuje selekcja informacji, organizowania ich i integrowania w struktury oraz interpretowania i uzupełniania na podstawie wcześniejszej wiedzy. Tak więc pamięć nie przechowuje kopii bodźców lecz produkty przeprowadzonych analiz. Podobnie jest z obrazami, które przechowywane są w pamięci w postaci abstrakcyjnych produktów analizy. Kodowanie przebiega w określonej kolejności:
- etap analiz sensorycznych
- etap analiz semantycznych

Obrazy zarówno odbierane z zewnątrz w postaci dzieł sztuki, ilustracji książkowych, filmów, plakatów jak i wewnętrzne są bardzo istotnym składnikiem ludzkiego doświadczenia. W procesach poznawczych obrazy są jednym z podstawowych sposobów reprezentacji świata. Za ich pomocą wielu ludzi wyraża swe myśli, swoje marzenia, swój stosunek do życia i do całego świata nas otaczającego. Obrazy uczestniczą także w procesach pamięciowych. Już jako małym dzieciom rodzice kupują książki, które w swej treści posiadają tylko obrazki. Na tej podstawie próbujemy dzieci nauczyć zapamiętywania jak wyglądają zwierzęta, ludzie, domy itp.

Procesy pamięciowe, w których uczestniczą obrazy możemy podzielić na dwa sposoby:
1 - stanowią materiał będący przedmiotem zapamiętywania.
2 - są mediatorem w zapamiętywaniu materiału słownego towarzysząc mu jako wyobraźnia.

Na poziomie pamięci sensorycznej słowa są rejestrowane w odmiennym typie pamięci - dla bodźców słuchowych jest to pamięć fonemiczna, dla bodźców wzrokowych pamięć werbalna. Jedna z dobrze znanych prawidłowości rozwoju pamięci i zapamiętywania dotyczy początkowej przewagi pamięci obrazowej nad słowną.

Już 4-miesięczne niemowlę potrafi rozpoznać obraz uprzednio oglądany. Z własnego doświadczenia wiemy, że nasze dzieci będące jeszcze niemowlakami bezbłędnie rozpoznają najbliższe im osoby. Dzieci, które jeszcze nie posługują się biegle mową lepiej pamiętają obrazy i czynności ruchowe. Jednak wraz z nabywaniem doświadczenia w sprawności językowej wzrasta skuteczność uczenia się werbalnego oraz rola słów w procesach pamięciowych.

Dwóch uczonych Entwisle i Huggins w 1973 roku badali w kilku eksperymentach dzieci w wieku 3-7 lat pokazując im serię slajdów, które przedstawiały krajobrazy i sceny. Niektóre dzieci 3,4-letnie potrafiły prawidłowo rozpoznać jako znane lub nowe 90 % slajdów. Dla porównania zastosowano w grupie 7-latków opisy słowne zamiast obrazów, i tu w wyniku badań tylko 25 % dzieci udzieliło odpowiedzi dobrych.

W innych badaniach przeprowadzonych w 1976 roku dzieci 6-9 letnie także lepiej rozpoznawały przedmioty niż ich nazwy.
Natomiast bardzo interesujące wyniki badań uzyskała Faraponowa, gdy w roku 1958 badając uczniów z klas II do VII oraz osoby dorosłe, doszła do wniosku, że gdy obrazy łatwe do nazwania, a słowa łatwe do wyobrażenia, to wszystkie poddane badaniom grupy wiekowe lepiej rozpoznawały obrazy. Gdy jednak poddano obrazy trudne do określenia słownego, a słowa trudne do zobrazowania, to efekty pamięciowe okazały się zależne od wieku. Tak więc dzieci z klas II lepiej rozpoznawały obrazy, natomiast z klas starszych oraz osoby dorosłe słowa.

Na podstawie tych wszystkich badań śmiało możemy stwierdzić, że rozpoznawanie i zapamiętywanie obrazów jest na tyle efektywne już u dzieci w wieku przedszkolnym . Jedynie w przypadku złożonych obrazów wymagających bardziej zaawansowanych form analizy odnotowano różnice rozwojowe. Dzieciom w klasach I na pierwszej lekcji języka polskiego pani pokazuje ilustracje z pierwszych stron książki ukazującą wspomnienia z wakacji. Na podstawie tego obrazka dzieci muszą opowiedzieć co na nim widzą. Jest to sposób bardzo efektywny, gdyż dzieci bardzo szybko potrafiły nazwać słowami to co widzą na ilustracji. Wobec tego w pierwszej fazie uczenia się instrukcja słowna opisująca dokładnie kolejność wykonywania określonych ruchów lub czynności ułatwia zapamiętywanie. Dziecko musi bowiem najpierw przełożyć sobie informacje obrazowe uzyskane w trakcie pokazu obrazowego. Badania wykazały, że dzieci o dużych zdolnościach wyobrażeniowych szybciej uczą się (nauczanie matematyki, geometrii, geografii , biologii).

Metafory obrazowe są jednym ze sposobów ułatwiającym wpływ obrazów na myślenie. W nauce modele metaforyczne odwołujące się do obiektów fizycznych wywierają wpływ na rozumienie problemów, formułowanie pytań badawczych i hipotez. Niektórzy badacze problemu obawiają się, iż obraz może zepchnąć myślenie na zbyt konkretne i szczegółowe tory.

Ten problem dotyczy jedynie dzieci, ale jest to zgodne z naturą niedojrzałej psychiki. U osób dorosłych wybór cech przy kategoryzacji przedmiotów zależny jest od szczegółowego celu, niż kodu w jakich podany jest materiał (informacja) . Niemniej jednak przy rozwiązywaniu problemów logicznych nie można poprzestać jedynie na kodzie obrazowym - nie pozwala na to jednak specyfika informacyjna, ani reguły transformacji poznawczych.

Obrazy w procesie pamięci stanowią materiał będący przedmiotem zapamiętywania, są mediatorem w zapamiętywaniu materiału słownego towarzysząc mu jako wyobraźnia lub ilustracja. Treści przyswajane przez człowieka zakodowane są w słowach lub obrazach. Obrazy są częściej zapamiętywane niż słowa nawet u dorosłych (tzw. efekt wyższości mnemicznej obrazu). Rozpoznawalność i trwałość pamiętania obrazów jest bardzo duża.

Na pamięć obrazów pozytywnie wpływa organizacja treści. Wraz z wiekiem wzrastają korzyści z zastosowania rysunków schematycznych. Okazuje się, że im większa szczegółowość obrazu to mniejsza jest rozpoznawalność reprodukcji. Na efekty pamięciowe materiału wpływa również podobieństwo pomiędzy poszczególnymi jego elementami. Jest to podobieństwo wizualne i semantyczne oraz fonemiczne nazw odpowiadających obrazom. To ostatnie wpływa na wyniki pamięciowe tylko wtedy gdy obrazy są przez osoby uczące się nazwane. Człowiek szczególnie dobrze rozpoznaje twarze - ułatwia to funkcjonowanie w środowisku, gorzej jeśli chodzi o adekwatne opisanie twarzy, sprawia to o wiele więcej kłopotów.

Każda z cech obrazu tylko wtedy wpływa na pamięć gdy zostaje uwzględniona w procesie przetwarzania informacji. Dzięki jednak słowom uzyskano zwiększenie zdolności i trwałości pamięci. Jedynie zaburzona i zniekształcona jest gdy słowa błędnie określają treść obrazu. Nie sposób więc wobec wielu badań kwestionować istnienie silnych powiązań pomiędzy obrazem a słowem. Nie zawsze jednak te powiązania następują automatycznie. Proste obrazy, znane przedmioty nie zawsze wzbudzają kody nazwowe, werbalizacja jest też dostosowana do warunków zadania. Im większy jest poziom przetwarzania tym rezultaty zapamiętywania są lepsze. Materiały konkretne łatwiej się zapamiętuje niż abstrakcyjne. Zdania konkretne są magazynowane w pamięci raczej w formie wyobrażeń niż słów, abstrakcyjne zaś są pamiętane dosłownie. Można zatem wysnuć wniosek, że wyobraźnia pośredniczy w zapamiętywaniu sensu zdań, obraz pełni funkcję organizującą, wiąże elementy materiału w większe całości.

Ważne w przekazywaniu i zapamiętywania wiedzy są ilustracje czyli komunikaty obrazowe towarzyszące przekazowi słownemu i związanemu z treścią. Rola ilustracji w procesie uczenia się jest bardzo ważna. Najpierw następuje proces komunikacji - nauczyciel przekazuje komunikat, uczeń widzi w nim informacje.

Uczenie następuje gdy uczeń zaczyna go przetwarzać w operacjach poznawczych - koduje w umyśle. Teraz te dwa procesy komunikacji i proces poznawczy nachodzą na siebie - jest to etap percepcji.

Następnie uczeń komunikuje nauczycielowi to co przyswoił. W ten sposób uczeń zdobywa wiadomości które dotyczą przedmiotów indywidualnych, zdarzeń i zbiorów zdarzeń i mają charakter opisowy, wyjaśniający lub wartościujący.

Ilustracja powinna być oszczędna (dla lepszej percepcji), jasna w szczegóły i przejrzysta, bez nadmiaru realizmu zawiłości rysunku. Ilustracja ma organizującą funkcję informacji. Taka organizacja należy do skutecznych strategii pamięciowych. poszukuje związku między elementami materiału, łączy elementy w grupy i porządkuje je. Zapamiętany więc materiał jest zwartą, uporządkowaną całością oraz wyznacza kierunek poszukiwania informacji, a wskazówkami informacyjnymi mogą być obrazy.

W pierwszych latach uczenia, gdy dziecko nabywa wiele nowych czynności poznawczych, rola obrazów w procesie poznania uczenia i zapamiętywania stopniowo się rozszerza. Obrazy włączone są w coraz to nowe operacje. Wzrasta zatem zasięg funkcjonowania obrazów w procesie poznawczym, z czasem wzrasta specyficzność ich zastosowania, oraz przestają być niezbędne. Ich rolę przejmuje kod słowny. Pozostają jednak obrazy, na których kod obrazowy utrzymuje dominującą rolę, wynikającą ze specyfiki informacyjnej, operacyjnej , anemicznej (pamięci). Z wiekiem zaznaczają się różnice indywidualne w posługiwaniu się obrazami wynikające ze zdolności i nawyków.

Wielu psychologów i pedagogów podkreśla wagę zasady poglądowości w dydaktyce, a za najbardziej efektywną funkcję obrazu uważają transformująca, dzięki której informacje trudne do zapamiętania zostają przekodowane na formę łatwiejszą do utrzymania pamięci.

Bibliografia:
1. M. Jagodzińska - "Obraz w procesie uczenia się" - W-wa 1991, WSiP
2. T. Żuk - "Obraz i słowo w zapamiętywaniu" - cykl NURT-środki dydaktyczne w pracy szkoły.
 

Opracowanie: mgr Wioletta Wzięch

Wyświetleń: 2745