Trening twórczości ważnym zadaniem współczesnej szkoły

1. Rozważania nad pojęciem twórczości i jego zakresem

Twórczość jest pojęciem trudnym do zdefiniowania, mimo powszechnego posługiwania się nim zarówno w mowie potocznej, jak też w terminologii wielu dyscyplin naukowych. Pojęcie to posiada wiele desygnatów, mówimy na przykład o twórczym procesie, twórczym pomyśle (dziele), twórczym zadaniu, twórczej osobowości.

W psychologii przyjęto klasyczną definicję Steina głoszącą, że "twórczość jest procesem prowadzącym do powstania nowego wytworu, który jest akceptowany jako użyteczny lub do przyjęcia dla pewnej grupy osób w pewnym czasie".

Znaczy to, że ten sam wytwór (pomysł) może być twórczy lub nie, w zależności od tego, kto i kiedy dokonuje oceny jego nowości i wartości.
Jako cecha indywidualna twórczość to zdolność osoby do produkowania nowych i wartościowych wytworów.

Procesem twórczym nazywamy proces psychiczny prowadzący do wytworzenia nowej i wartościowej idei - może to być proces rozwiązywania problemu.

Zwolennicy podejścia elitarnego uważają, że o twórczości można mówić tylko w odniesieniu do wybitnych umysłów, zdolnych do tworzenia dzieł o bardzo dużej wartości i odpowiednio dużej dawce nowości. Ich dzieła wnoszą wiele istotnego do rozwoju kultury, nauki, sztuki lub wynalazczości.

Zwolennicy podejścia egalitarnego sądzą, że każdy człowiek jest twórczy, choć nie każdy w jednakowym stopniu. Twórczość w tym ujęciu jest cechą jak każda inna, na przykład inteligencja. Podobnie jak wolność czy poczucie bezpieczeństwa jest nieodłącznym atrybutem osoby ludzkiej. Innym czynnikiem przemawiającym za tym stwierdzeniem jest argument natury rozwojowej. Małe dziecko przejawia wiele zachowań oryginalnych, dostosowanych do okoliczności i trafnie rozwiązujących jakiś problem. Jego żywa aktywność intelektualna pokazuje, że nasz gatunek cechuje ciekawość poznawcza i skłonność do wyszukiwania problemów (zadań) oraz ich twórczego rozwiązywania. Wprawdzie wiele zachowań dziecka nie wnosi niczego istotnego do nauki czy kultury, jednak z punktu widzenia rozwoju intelektualnego stanowi osiągnięcie spełniające indywidualne kryteria nowości i wartości. Istnieje również twórczość dziecięca w znaczeniu zbliżonym do twórczości dojrzałej. Dziecko rysuje, maluje, lepi, układa wierszyki, i chociaż wytwory jego działalności nie są wystawiane w prawdziwych muzeach lub galeriach, to jednak stanowią ważną przesłankę rozwoju, i to nie tylko rozwoju dojrzałych zdolności twórczych, ale rozwoju w ogóle.

Jeśli przyjmiemy, że twórczość jest cechą powszechnie występującą, choć w niejednakowym nasileniu, możemy stosować rozmaite techniki rozwijania twórczości, wspomagania twórczego rozwoju, treningu umiejętności twórczych. Trening twórczości jest często wykorzystywany w różnych dziedzinach życia społecznego.

2. Składniki procesu twórczego oraz czynniki wpływające na jego przebieg

Podstawowym składnikiem procesu twórczego są procesy poznawcze, wśród których za najważniejszy uważa się myślenie. Można nawet spotkać się z zamiennym użyciem terminów "twórczość" i "myślenie twórcze". Wiemy jednak obecnie, że na przebieg procesu twórczego mogą mieć decydujący wpływ inne procesy poznawcze, takie jak uwaga, wyobraźnia, kategoryzowanie obiektów czy procesy pamięciowe.

Mimo, że bezpośrednim czynnikiem sprawczym, jeśli chodzi o tworzenie nowych pomysłów, są procesy poznawcze, czynniki emocjonalne i motywacyjne mogą proces twórczy uruchomić, wspomóc, ukierunkować, zakłócić, lub wręcz zablokować. Emocje nie tylko wpływają na przebieg procesu twórczego, ale też stanowią jego istotna część składową. Pełnią bowiem funkcje motywujące i pobudzające oraz sterują procesem twórczym.

Szczególny układ procesów poznawczych, emocji, motywacji i cech osobowości niewątpliwie decyduje o tym, czy człowiek podejmuje aktywność twórczą i z jakim skutkiem. Czynniki społeczne mogą jednak twórczości sprzyjać lub ją blokować, działając prawdopodobnie w interakcji z czynnikami natury psychologicznej. Twórczość z natury rzeczy odbywa się w kontekście społecznym (rodzina, szkoła, miejsce pracy, grupy nieformalne), ponieważ wartość jako konieczna cecha dzieła, jest rozpoznawana i uznawana w złożonym procesie oceny społecznej.

3. Twórczość w szkole

Nie sposób przecenić roli środowiska szkolnego w rozwoju talentu twórczego. Niestety, wpływ szkoły częściej bywa pod tym względem negatywny niż pozytywny. Szkoła nie sprzyja twórczości przede wszystkim dlatego, że ujednolica zachowanie i sposób myślenia ucznia. Jest miejscem, w którym dokonuje się niezbędny przekaz wiedzy, norm i wartości, ale też miejscem, które uczy konformizmu. Dziecko poznaje obowiązujące reguły zachowania, które często przekształcają się w obowiązujące reguły myślenia. Uczy się na przykład, że pytania zadaje nauczyciel, a od ucznia wymagana jest odpowiedź. W ten sposób odzwyczaja się od naturalnej dziecięcej skłonności do stawiania pytań. Od dawna wiadomo, że twórcze dzieci mają wśród nauczycieli opinię "niegrzecznych", sprawiających kłopoty lub niepodporządkowanych dyscyplinie szkolnej. Być może takie są w rzeczywistości, ponieważ podatność na rozproszenie uwagi, charakterystyczne dla osób twórczych, czyni je mniej zdolnymi do uważania na lekcji, a bardziej skłonnymi do aktywności, która niewiele ma wspólnego z tym, co według nauczyciela powinny robić w klasie. Te dzieci wymagają szczególnej uwagi pedagogów, wzmacniania ich niestereotypowych zachowań (albo po prostu niekarania za nie), stwarzania im dodatkowych możliwości rozwoju i ekspresji zdolności twórczych.

Szkoła nie sprzyja też twórczości ze względu na sposób przekazywania wiedzy oraz jej nadmiar.

Innowacje w zakresie programów nauczania, wprowadzenie specjalnych zajęć rozwijających myślenie twórcze, a przede wszystkim praca z nauczycielami są przedmiotem coraz liczniejszych prób przełamania niekorzystnego wpływu środowiska szkolnego na rozwój talentów twórczych.

Próba nauczania twórczości polega zazwyczaj na prowadzeniu zajęć, podczas których uczniowie poznają zasady twórczego myślenia, ćwiczą sprawności poznawcze, podstawowe techniki rozwiązywania problemów i skuteczne sposoby zmagania się z barierami utrudniającymi wypracowanie nowego i wartościowego pomysłu. Jeśli można uczyć biologii, matematyki lub języka ojczystego, trzeba też uczyć myślenia, zwłaszcza twórczego. Myślenie twórcze staje się więc przedmiotem nauczania, równie ważnym jak inne przedmioty.

4. Trening twórczości

W treningu twórczości stosuje się rozmaite techniki służące podwyższeniu twórczego potencjału uczestników. Słowo "trening" oznacza nabywanie wprawy, dlatego oddziaływania tego rodzaju polegają na praktycznym ćwiczeniu umiejętności niezbędnych w twórczym działaniu. Jest to swoista gimnastyka umysłowa, w której wiedza teoretyczna odgrywa stosunkowo niewielką rolę.

Istniejące techniki można podzielić na kilka grup, ze względu na to, co jest przedmiotem oddziaływania: zdolności poznawcze, motywacja, przezwyciężanie przeszkód lub sprawności społeczne.

Niezwykle istotne jest ćwiczenie i rozwijanie zdolności intelektualnych, biorących udział w myśleniu twórczym takich, jak rozumowanie dedukcyjne i indukcyjne, metaforyzowanie, dokonywanie skojarzeń, abstrahowanie, dokonywanie transformacji.

Rozumowanie dedukcyjne - to wyciąganie wniosków z danych przesłanek np. "Co by było gdyby, nie wynaleziono koła?". Wykorzystuje się w tym przypadku twórczą dedukcję do wyszukiwania odległych konsekwencji pewnego z góry założonego stanu rzeczy.

Rozumowanie indukcyjne - polega na wyciąganiu wniosków z niepełnego zbioru przesłanek, zawiera znaczny element zgadywania, domyślania się, jest bliskie intuicji. Głównym narzędziem rozumowania indukcyjnego jest analogia czyli związek między dwoma obiektami, oparty na podobieństwie ich wewnętrznej struktury, relacji, funkcji lub innych danych. Analogia to szukanie podobieństw między przedmiotami. Przykłady analogii: "dziecko jest jak słońce, ponieważ...", "uczony jest jak przestępca, ponieważ...".

Metaforyzowanie - jest bliskie analogii, polega na nadawaniu nowego znaczenia poprzez używanie przenośni np. "czuję się jak listek na wietrze", "czuję się jak chmura deszczowa". Wnosi nowe elementy do zrozumienia problemów, ułatwia wgląd w sytuację.

Dokonywanie skojarzeń - polega na łączeniu dowolnych elementów i dokonywaniu zaskakujących dysocjacji. Aby skojarzenia były twórcze muszą być odległe, nieprzewidywalne, zaskakujące i oryginalne, niemające ze sobą związku na pierwszy rzut oka, a więc zawierające jedną z najważniejszych cech twórczości - nowość. Przykłady skojarzeń: koń - księżyc /koń - pegaz - niebo -księżyc/. Skojarzenia mogą występować w postaci łańcuchów, gwiazdy, pająkogramu.

Abstrahowanie - polega na wyróżnianiu z obiektu tylko niektórych cech, a pomijaniu innych. Ułatwia przełamywanie stereotypów w postrzeganiu. Szczególnie ważna umiejętność redefiniowania pojęć (tworzenia nowych) np. butelka to powietrze otoczone szkłem. Abstrahowanie jest również tworzeniem listy atrybutów jakiegoś przedmiotu.

Dokonywanie transformacji - to zmiana wszystkich lub niektórych cech obiektu tak, aby jego końcowa postać różniła się istotnie od postaci wyjściowej - przekształcanie przedmiotów.

Poza tym w treningu twórczości stosuje się niektóre techniki twórczego myślenia albo ich wybrane elementy. Szczególnie często ćwiczy się umiejętność odraczania oceny i powstrzymywania się od krytyki, które hamują proces twórczy, stosując technikę "burzy mózgów" zaprojektowaną przez Osborna. Jest to popularna i bardzo często stosowana technika pobudzająca do twórczego myślenia, tworzenia nowych pomysłów. Jej ważną zasadą postępowania jest "ilość przechodzi w jakość", ponieważ najpierw myślimy w sposób tradycyjny, potem dopiero dochodzimy do oryginalnych rozwiązań.

Aby dziecko było twórcze i aktywnie uczestniczyło w proponowanych zajęciach, należy stworzyć mu warunki dobrej zabawy pozbawionej krytyki i oceny. Wtedy będzie czuło się bezpiecznie i swobodnie zaskakując nas swoją pomysłowością.

BIBLIOGRAFIA

Limont W., Synektyka a zdolności twórcze, Toruń 1994, UMK
Nęcka E., Psychologia twórczości, Gdańsk 2003, GWP
Nęcka E., Twórcze rozwiązywanie problemów, Kraków 1994, OW "IMPULS"
Dobrołowicz W., Psychodydaktyka kreatywności, Warszawa 1995, WSPS

 

Opracowanie: Jadwiga Jodłowska

Wyświetleń: 2092