Kara i nagroda jako instrument wychowania

Kierowanie procesem wychowania jest zadaniem trudnym. Niełatwo jest utrzymać więź emocjonalną z dzieckiem i jednocześnie konsekwentnie wymagać odpowiedniego postępowania zgodnego z normami współżycia w rodzinie i społeczeństwie.

Wśród wielu metod oddziaływania wychowawczego ważną rolę w uczeniu dziecka postępowania zgodnego z oczekiwaniami rodziców spełnia nagroda i kara.

Z psychologicznego punktu widzenia nagrodą jest wszystko to, co sprawia dziecku przyjemność, budzi zadowolenie, zaspokaja jego potrzeby. Nie ulega wątpliwości, że największą nagrodą jest doznanie miłości ze strony rodziców. Okazywanie dziecku miłości ma istotne znaczenie w prawidłowym rozwoju jego psychiki. Sprawia, że czuje się ono pewniejsze siebie, aktywniejsze. Dzieci kochane lepiej się rozwijają i szybciej się uczą.

Karą natomiast jest to, co sprawia przykrość budzi niezadowolenie. Największą karą dla dziecka jest poczucie odtrącenia przez rodziców. Efektywność nagradzania i karania zależy od stosunku uczuciowego między dzieckiem a rodzicami.

Kara jest metodą, która nie uczy nowych zachowań, nie daje nic w zamian, dlatego jej wartość jest znacznie ograniczona. Skuteczność nagrody polega na tym, że kojarzy się z określonym zachowaniem i zachęca do powtarzania go. Dziecko należy nagradzać, jeśli tylko na to zasłuży i dostrzegać jego wysiłek i dobre chęci.

Wśród najważniejszych rodzajów nagród stosowanych w wychowaniu rodzinnym należy wyróżnić:
- okazywanie dziecku uczucia miłości i radości
- uznanie słowne
- przyznawanie przywilejów
- korzyści materialne

Nagradzając dziecko rodzice powinni stosować pewne zasady. Nagroda powinna:
- zaspakajać potrzeby i pragnienia dziecka
- następować bezpośrednio po konkretnym uczynku
- być urozmaicona
- pełnić funkcję mobilizującą.

Nagroda powinna być znacznie częściej stosowana niż kara. W wychowaniu nie można eliminować kary. Stosowanie kary ma miejsce wtedy gdy zawodzą inne środki oddziaływania i jeżeli dziecko przechodzi do porządku dziennego na popełnionym czynem.

Kary, które można stosować wobec nieposłuszeństwa dziecka:
- dezaprobata wyrażona słownie lub w sposób niewerbalny (gest, mimika)
- ograniczenie praw dziecka i opóźnienie spełnienia jego pragnień, potrzeb
- odosobnienie (stosowane wyjątkowo rzadko i tylko u starszych dzieci).

Należy unikać zawstydzania i ośmieszania, gdyż metody te przyczyniają się do kształtowania negatywnego obrazu własnej osoby i prowadzą do obniżenia poczucia wartości.

Karając dziecko należy stosować pewne zasady:
- Nie karać zbyt ostro za błahe lub jednorazowe przewinienia.
- Kara powinna być wymierzona bezpośrednio po ujawnieniu przewinienia.
- Karać tylko wtedy, gdy dziecko jest świadome popełnionego czynu.
- Stosować kary naturalne np. popsułeś - napraw.
- Nie wolno karać bez wysłuchania wyjaśnień i usprawiedliwień.
- Kara nie może poniżać, godzić w godność osobistą i ambicje dziecka.
- Stosować kary adekwatne do przewinienia (z punktu widzenia potrzeb i wrażliwości dziecka).
- Pamiętać, że zbyt częste i surowe kary pobudzają dziecko do kłamstw.
- Dziecko karane nie powinno wątpić w dobre intencje i miłość rodziców.

Nawet stosowanie wymienionych zasad może okazać się nieskuteczne, jeśli zabraknie konsekwencji w ich stosowaniu lub będą blokowane naturalne potrzeby dziecka np. ruchu. Nie przyniesie spodziewanych rezultatów karanie np. zachowań agresywnych, gdy dziecko nie ma dobrych wzorców, a rodzice sami są niecierpliwi i agresywni.

Bywa, że przy6czyny negatywnych zachowań dziecka są znacznie głębsze np. zły stan zdrowia. Konieczna jest wówczas pomoc specjalistyczna i odpowiednia terapia.

W rodzinach stosowane są często kary fizyczne. Bici, czyli używanie przemocy fizycznej wobec dziecka jest środkiem antywychowawczym, poniżającym jego godność, mogącym wywołać niepożądane zmiany w osobowości. W myśl zasady "agresja rodzi agresję" bite dziecko może być okrutne wobec słabszych, a jednocześnie ma żal i pretensję do osoby karzącej. Nie myśli o swoim niewłaściwym zachowaniu a o krzywdzie, której według niego doznało. Bite dzieci kłamią i oszukują. Są z nimi duże problemy np. w szkole, gdyż stają się one niewrażliwe na łagodne środki dyscyplinujące. Na ogół dziecko bite sprawia trudności wychowawcze przede wszystkim tym, którzy nie stosują tej kary.

Oceniając znaczenie nagród i kar w wychowaniu Stanisław Mika ustalił kilka reguł praktycznego postępowania:
- silne nagradzanie słabe kary
- karanie (jeśli jest konieczne) łączyć z nagradzaniem
- akceptacja przez dziecko osoby nagradzającej i karzącej, jak również i samych norm

Stosując w wychowaniu system nagród i kar należy pamiętać o stosowaniu ważnej zasady wychowawczej - indywidualizacji, która uwzględnia wrażliwość i delikatną psychikę dziecka. Jest to szczególnie ważne przy wymierzaniu dziecku kary.
Danuta Próchno

Bibliografia:
T. Kosman - "Kara i nagroda jako instrument wychowania w rodzinie"
K. Konarzewski - "Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych."
S. Mika - "Skuteczność kar w wychowaniu"
 

Opracowanie: Danuta Próchno

Wyświetleń: 1535