Postawy rodziców wobec dzieci

1. Dzieci i ich wychowanie w rodzinie
Rodzina stanowi najistotniejszy czynnik w rozwoju i kształtowaniu się osobowości człowieka. Uspołecznia i kształtuje postawę dziecka. Postawą prawidłowych stosunków w rodzinie jest równowaga i stabilność wzajemnych relacji między rodzicami, ich poczucia odpowiedzialności oraz więź emocjonalna miedzy wszystkimi członkami rodziny. Zwyczaje panujące w rodzinie wytwarzają się na podłożu warunków życiowych jej członków, wynikają z ich materialnych, emocjonalnych i intelektualnych potrzeb.

Rola rodziny jako naturalnego środowiska wychowawczego trwa aż do osiągnięcia przez dziecko samodzielności a czasem nawet dłużej. N.W. Ackerman - amerykański znawca życia rodzinnego wysuwa następujące funkcje rodziny w aspekcie wychowawczym:
- dostarczanie wyżywienia, dachu nad głową i innych niezbędnych warunków do utrzymania się przy życiu,
- dostarczanie możliwości społecznego współdziałania, jako fundamentu do wytworzenia i rozwoju poczucia więzi,
- zapewnienie niezbędnych warunków, pozwalających na kształtowanie osobowości personalnej, związanej z uznaniem i zrozumieniem tożsamości rodzinnej. Więź identyczności rodzinnej gwarantuje integrację i daje moc do przeciwstawienia się nowym, trudnym doświadczeniom życiowym,
- uformowanie się ról seksualnych adekwatnych do wieku poszczególnych członków i sytuacji rodzinnej, co przygotowuje do dojrzałości seksualnej w sensie psychicznym,
- wdrożenie do integracji w rolę społeczną i wyrobienie poczucia odpowiedzialności osobistej i społecznej,
- kultywowanie umiejętności uczenia się zadań życiowych (nie tylko przyswojenie sobie wiadomości lecz "uczenie się") i wytworzenie postawy, pozwalającej na przejawianie twórczości indywidualnej oraz inicjatywy społecznej.

Rodzina nie tylko umożliwia zaspokojenie potrzeb, ale również ich rozwój. Kształtuje te cechy i dyspozycje dziecka, które decydować będą o jego przyszłym życiu. I tak na przykład dziecko, które w domu rodzinnym potrafiło nawiązać kontakt z rodzicami, jest bardziej zdolne do obierania drugiego człowieka.

Wychowanie jest jakby kontynuacją procesu rodzenia. Psychoanalitycy są przekonani, że już w pierwszych miesiącach latach życia dziecka tworzy się zrąb przyszłej osobowości człowieka. Dziecko należy od pierwszych chwil swego życia do rodziny i właśnie dom rodzinny jest środowiskiem panującym nad dziecięcymi przeżyciami i doznaniami. Oddziaływanie rodziny na dziecko w najwcześniejszym okresie jego życia zostawią w psychice ślad, znamię, którego późniejsze wysiłki wychowawcze nie potrafią zatrzeć - mogą go tylko, korygować.

Badania stosunków rodzinnych dowodzą, że czynnikiem stale i decydująco oddziaływującym wychowawczo w rodzinie jest miłość rodzicielska, a zwłaszcza miłość matki. Właśnie jedną z podstawowych potrzeb dziecka - zapewniająca równowagę psychiczną - jest potrzeba życzliwości, ciepła i miłości. Zapewnienie bezpieczeństwa, ochrona od leków powoduje lepszy rozwój umysłowy, fizyczny i społeczny dziecka.

Ponadto dziecko potrzebuje też kontaktu z rodzicami, ich czujności i współdziałania (nie biernej obecności). Dziecko od urodzenia pragnie porozumienia z ojcem, matką i pragnienie to z wiekiem narasta. Zaspokojony kontakt z dorosłymi powoduje szybkie rozwijanie się mowy i funkcji poznawczych.

Następna potrzeba dziecka to: samourzeczywistnienie; wyraża się aktywnością w zakresie poznawania i działania. Ważna rola rodziców tutaj to dawanie dziecku rozumnej swobody i nieograniczanie jego samodzielnych poczynań. Jeżeli dorośli dobrze spełniają swą rolę dziecko jest bardzo aktywne i to sprzyja rozwojowi społecznemu.

Z potrzebą samourzeczywistnienia łączy się potrzeba szacunku dla rozwijającej się odrębnej jednostki, jej wysiłków i osiągnięć w miarę wieku rozwojowego. Chodzi o to, aby rodzice nie krytykowali wysiłków dziecka, nie poniżali go i nie naginali siłą do idealnego wzoru jaki sobie wymarzyli, nie licząc się z indywidualnymi uzdolnieniami i możliwościami dziecka. Zaspokajanie tej potrzeby prowadzi do wytworzenia u dziecka poczucia własnej wartości, wiary we własne siły, pewności siebie, poczucia, że jest się pożytecznym i potrzebnym na świecie.

Jednocześnie jedna z istotnych spraw w rozwoju dziecka to potrzeba wzoru. Jest to bardzo ważna sprawa, ponieważ dziecko naśladuje czynności i zachowanie osób z bliskiego otoczenia - właśnie rodziców. Rodzice są głównymi reprezentantami świata dorosłych, świata społeczności ludzkiej i dopiero stopniowo, nie tracąc z nimi kontaktu, dziecko wchodzi w coraz szersze kręgi społeczne. Dla rozwoju osobowości dziecka są potrzebni oboje rodziców, a nie tylko matka, czy ojciec. Dziecko musi mieć wzorzec mężczyzny i kobiety, ojca i matki, a jedno drugiego nie zastąpi.


Przedstawiono powyżej podstawowe potrzeby dziecka, których zaspokajanie zależy od postaw rodzicielskich. Uczucia rodziców, ich poczynania wychowawcze sprzyjają pozytywnemu rozwojowi psychicznemu dziecka lub hamują go. Zarówno zaspokajanie jak i niezaspokajanie potrzeb wpływa więc na sposób zachowania dziecka i kształtowanie jego osobowości. Zatem w dużym stopniu od postępowania rodziców względem dziecka (a także względem siebie nawzajem i względem innych ludzi) zależy jakim ono będzie człowiekiem.

Efektywność pełnienia roli rodzicielskiej wiąże się z osobistym stosunkiem do niej to znaczy z tym, czy matka i ojciec są przekonani o ważności swojej roli, czy mają poczucie, że nikt inny nie może ich w tej roli zastąpić i czy rodzice realizują cele rodziny jako całość, czy tylko osobiste plany oraz czy rodzina jest oparciem w realizacji zamierzeń?

Jeśli rodzice są świadomi swojej funkcji w rodzinie oraz z radością i miłością ją podejmują dzieci czują się dobrze i bezpiecznie, są ufne, otwarte na innych ludzi, są aktywne, wytrwałe w działaniu. W przeciwnym przypadku dzieci po prostu cierpią i w rodzinie i w innych grupach społecznych, bo ich zaburzenia rozwojowe są spowodowane domowym wychowaniem.

2. Typy postaw rodzicielskich według Marii Ziemskiej

Wielu badaczy i psychologów na przestrzeni lat podejmowało próby wyróżnienia poszczególnych typów postaw rodzicielskich.

Poniżej zostaną omówione w sposób bardziej dokładny podstawy rodziców wobec dzieci według Marii Ziemskiej.

Zdaniem Ziemskiej u podłoża niewłaściwych postaw rodzicielskich leży nadmierny dystans uczuciowy wobec dziecka, albo nadmierna koncentracja na nim. Przy czym wyraz "dystans" oznacza tu "odległość psychiczną" rodziców od dziecka. I tak zaburzenia kontaktu z dzieckiem przejawiają się w kilku formach. Przy nadmiernym dystansie - kontakt agresywny - "robienie z dzieckiem porządku" bez wnikania w jego potrzeby czy motywy jego zachowania (rodzice "przeciw dziecku") lub też - u n i k a n i e,  w y c o f y w a n i e  s i ę z kontaktu z dzieckiem (rodzice "przeciw dziecku" czy "obok"). Natomiast przy nadmiernej koncentracji uczuciowej - uporczywe i sztywne d ą ż e n i e  d o  k o r y g o w a n i a  zachowania dziecka (rodzice "nad dzieckiem") albo trzymanie dziecka przy sobie i o g r a n i c z a n i e  i n n y c h  k o n t a k t ó w  s p o ł e c z n y c h (rodzice "przy dziecku").

Powyższe formy kontaktu z dzieckiem wiążą się z takimi cechami zachowania rodziców jak do m i n a c j a i u l e g ł o ś ć.

Wymienione rodzaje zaburzeń kontaktu z dzieckiem wyznaczają główne typy nieprawidłowych postaw rodzicielskich. Są to postawy: o d t r ą c a j ą c a,  u n i k a j ą c a,  z b y t w y m a g a j ą c a  i  n a d m i e r n i e  c h r o n i ą c a.

Dominację, górowanie charakteryzuje twardość w zachowaniu rodziców, tendencja do ograniczeń i surowości. Rygory są narzucane dziecku lub wymuszane przez kary. Dla uległości zaś charakterystyczne są takie cechy postępowania rodziców jak miękkość, nieudolność, czy niezdolność do kierowania dzieckiem. Ich żądania są nieliczne i łagodne.

Przy nadmiernym dystansie kontakty rodziców z dzieckiem są powierzchowne. Rodzice nie okazują swoich uczuć dziecku albo nawet odtrącają je, zaniedbują. Kontakt z dzieckiem sprawia im przykrość, nie daje zadowolenia.

Przy nadmiernej koncentracji rodziców charakteryzuje nierozłączność uczuciowa, wszystkie sprawy obracają się wokół dziecka. Rodzice tacy są skłonni do zbyt długich i częstych kontaktów, nie zostawiając dziecku swobody.

Kształtowaniu się właściwego kontaktu z dzieckiem sprzyja zrównoważenie uczuciowe - swoboda bez przesadnej koncentracji i bez nadmiernego dystansu. Poza tym potrzebne jest podejście do dziecka oparte na pewnej autonomii wewnętrznej, w miarę stanowcze i stałe, konsekwentne, dające dziecku oparcie. Dziecko powinno być traktowane więc, jako odrębna wzrastająca jednostka, a rodzice powinni pozwolić na wzajemną wymianę uczuć - obdarzać nimi dziecko i przyjmować jego dowody uczuć. Tylko cechy powyżej wymienione stanowią podłoże powstawania prawidłowych postaw wobec dziecka. Do takich należą:

- akceptacja dziecka (przyjęcie go takim, jakie ono jest ze wszystkimi jego cechami, obdarowanie dziecka poczuciem bezpieczeństwa i zadowolenia z własnego istnienia).
- współdziałanie z dzieckiem (zainteresowanie i zaangażowanie rodziców w zabawę i pracę dziecka, a także zaangażowanie dziecka w sprawy domowe).
- dawanie dziecku swobody właściwej dla jego wieku (rodzice darzą dziecko zaufaniem i dają mu coraz szerszy zakres swobody i pozwalają na pracę, czy zabawę z dala ich)
- uznanie praw dziecka w rodzinie jako równych, bez przeceniania i niedoceniania jego roli. (wszelkie przejawy aktywności dziecka rodzice traktują ze swobodą, cierpliwością, gotowością tłumaczenia, wyjaśnień. Dyscyplinę opierają na wzajemnych ustaleniach dbają o atmosferę wzajemnej sympatii).

Właściwe i niewłaściwe postawy rodzicielskie Maria Ziemska przedstawia graficznie.

Lewa strona modelu obrazuje niewłaściwe postawy rodzicielskie, powstałe na podłożu nadmiernego dystansu uczuciowego wobec dziecka, a prawa - uformowane na podłożu nadmiernej koncentracji uczuciowej na nim.
Góra prezentuje postawy związane z dominacją, a dół - postawy związane z uległością rodziców.

Jeżeli rodziców cechuje nadmierny dystans, uczuciowy i dominacja mamy do czynienia z postawą odtrącającą dziecko. Rodzice, wtedy nie lubią dziecka, jest ono dla nich ciężarem, przeszkodą, której chętnie pozbyliby się. Dziecko ogranicza ich swobodę, a więc nie oszczędzają mu krytyki, dezaprobaty, mnożą żądania, stosują kary, zastraszanie, nie tolerują niedociągnięć, braku zdolności czy wad.

Postawa unikająca jest wtedy, gdy obserwujemy nadmierny dystans uczuciowy rodziców wobec dziecka. Obcowanie z dzieckiem nie sprawia im przyjemności, kontakt jest luźny - rodzice nie wiedzą co z dzieckiem robić. Nie dbają o dobro dziecka, o bezpieczeństwo. Są niekonsekwentni we wprowadzaniu wymagań wobec dziecka, nie angażują do w zajęcia i sprawy domowe.

Nadmierne skoncentrowanie się dziecku i uległość tworzy postawę nadmiernie chroniącą.

Rodzice uważają dziecko za wzór doskonałości, cechuje ich przesadna opiekuńczość, zbyt duża pobłażliwość, izolowanie dziecka od rówieśników i trzymanie go "pod kloszem". Rodzice tolerują zachcianki dziecka, panicznie boją się o jego bezpieczeństwo, o zdrowie, tolerują niewłaściwe wybryki i kaprysy. Jeżeli natomiast rodzice są nadmiernie skoncentrowani na dziecku, ale posiadają cechy dominacji mamy do czynienia z podstawą wymagającą, zmuszającą, korygującą. Przy tej podstawie dziecko jest naginane do wytworzonego przez rodziców wzoru dziecka. Rodzice nie liczą się z możliwościami dziecka, stawiają duże wymagania, narzucają autorytet, rządzą dzieckiem, nie pozwalają na samodzielność. Wypowiedzi rodziców o dziecku maja charakter oceniający i są utrapieniem dla dziecka (np. czterolatkowi zarzucają, że przekroczył linijkę przy rysowaniu).

GŁÓWNE TYPY POSTAW RODZICÓW A ZACHOWANIE ICH DZIECI

Każda z postaw rodzicielskich wpływa na kształtowanie się zachowania i pewnych cech osobowości dziecka. Określone postawy zaspokajają albo frustrują psychiczne i społeczne potrzeby dziecka co sprzyja różnym cechom zachowania. Zostaną przedstawione zbiorcze charakterystyki cech zachowania dziecka, które mogą odpowiadać każdej z głównych postaw rodzicielskich podanych przez Marię Ziemską. Charakterystyki są esencją pracy badawczej wielu psychologów (Baldwicz, Bakwin, Dinkler, Konner, Lafore, Levy, Lu, Porter, Sofman, Symonds).

Zebrała je i skonfrontowała z własnymi badaniami M. Ziemska.

Podstawa odtrącająca powoduje u dziecka agresywność, kłótliwość, nieposłuszeństwo, kłamstwo, a nawet kradzież.

Zostaje zahamowany rozwój uczuć wyższych i obserwuje się zachowanie aspołeczne. Taka postawa rodziców może również spowodować u dziecka zastraszanie, bezradność, trudność w przystosowaniu się, czasem nawet otyłość, pozory niedorozwoju, a także reakcje nerwicowe.

Kiedy rodzice unikają kontaktu z dzieckiem - postawa unikająca - może ono być niezdolne do nawiązywania trwałych więzi uczuciowych, skłonne do przechwałek, niezdolne do obiektywnych ocen, zmienne w sowich planach. Może też czuć się prześladowane, współczuć sobie, samo się pocieszać. Ponadto może być niezdolne do wytrwałości i koncentracji np. w nauce, nieufne, bojaźliwe, wchodzące w konflikt z otoczeniem (rodzice, szkoła), a nawet może przejawiać lżejsze objawy wykolejenia.

Nadmierny dystans uczuciowy wobec dziecka nie zaspokaja potrzeby życzliwości, uczuć, kontaktu z rodzicami powoduje chorobę sierocą, W konsekwencji w dziecku częściowo lub całkowicie zostaje zahamowany rozwój uczuć wyższych i niezdolność do trwałego przywiązania. Frustracja wywołana przez zaniedbanie czy odtrącanie powoduje gniew, agresję. W skrajności dystans uczuciowy prowadzi do zachowania aspołecznego, dzieci stają się socjopatyczne, ale nie nerwicowe.

Natomiast nadmierna koncentracja na dziecku powoduje raczej reakcje nerwicowe.

Jeśli rodzice nadmiernie ochraniają swoje dziecko to mogą spowodować u niego opóźnienie dojrzałości emocjonalnej (infantylizm), opóźnienie dojrzałości społecznej, zależność dziecka do matki, bierność, brak inicjatywy, ustępliwość. Ponadto postawa ta może spowodować zachowanie typu "rozpieszczone dziecko" - nadmierną pewność siebie, poczucie większej wartości, zuchwalstwo, zarozumialstwo, awanturniczość, tyranizowanie matki, egoistyczne i wymagające nastawienie.

Natomiast, gdy dziecko znajduje się samo bywa niepewne, niespokojne, i nieszczęśliwe.

Postawa nadmiernego wymagania, korygowania i krytyki sprzyja kształtowaniu się takich cech jak brak wiary we własne siły, niepewność, lękliwość, obsesję, przewrażliwienie, uległość, pobudliwość, brak zdolności do koncentracji. Często powstają trudności w szkole i w przystosowaniu społecznym. Ponadto dziecko może przejawiać słabe aspiracje, brak opanowania uczuciowego, podatność na frustracje.

Postawa akceptacji powoduje, że dziecko posiada zdolność do nawiązywania trwałej więzi emocjonalnej, do przywiązania, posiada zdolność wyrażania uczuć. Dziecko jest wesołe, miłe, usłużne, przyjacielskie, współczujące i odważne.

Postawa współdziałania powoduje, że dziecko jest ufne wobec rodziców, zadowolone z rezultatów własnej pracy, wytrwałe, zdolne do współdziałania, chętnie podejmuje zobowiązania, jest troskliwe o własność swoją i innych.

Zaufanie i swoboda rodziców powoduje u dziecka zdolność do współdziałania z rówieśnikami, pomysłowość, bystrość, łatwość przystosowania się do danej sytuacji, wiarę we własne siły. Dziecko też chętnie pokonuje przeszkody, przeprowadza do końca zaczętą pracę, spełnia trudne zadania.

Jeżeli rodzice uznają prawa dziecka, ono staje się lojalne, solidarne z rodziną, może podejmować czynności z własnej inicjatywy.

Oczywiście pożądana sytuacja w rodzinie jest taka, kiedy tendencje wychowawcze rodziców i innych domowników (babcia, dziadek) nie są rozbieżne. Ważne jest, aby została zachowana pewna konsekwencja i koalicja wychowawcza, oparta na wzajemnej akceptacji i szacunku rodziców do siebie. Wtedy odmienność typów postaw matki czy ojca nie wpływa ujemnie na dziecko, ale jest źródłem pozytywnych doznań emocjonalnych.

Bardzo szkodliwa dla zdrowia i osobowości dziecka jest sytuacja kiedy rodzice o rozbieżnych typach postaw mają tendencję działania w różnych kierunkach.
Należy pamiętać, że dziecko obserwuje i naśladuje rodziców. Każda niezgodność między rodzicami, szczególnie długotrwała powoduje u dziecka pewne "rozdarcie" wewnętrzne, niepewność. W przyszłości dziecko zakłada swoją rodzinę w oparciu o istniejące jeż społeczne wzory ról rodzinnych. Często od tego co "wyniesie" z domu zależy jego dorosłe życie we własnej już rodzinie.

LITERATURA:
1. Dembowski - "Więzi uczuciowe w rodzinie" Warszawa 1972, PWN
2. Słyszowa S.- "Dziecko rozpoczyna naukę. Wskazówki ułatwiające rodzicom...." Warszawa 1975, WSiP
3. Ziemska M. - "Postawy rodzicielskie" Warszawa 1973, PW "Wiedza Powszechna"
4. Szymański M. - "Środowiskowe uwarunkowania selekcji szkolnej" Warszawa 1973, WSiP
 

Opracowanie: Małgorzata Żywek

Wyświetleń: 1582