Gotowość dziecka do czytania i pisania

"Gotowość do czytania i pisania to taki stan w rozwoju dziecka, który jest rezultatem dojrzewania oraz dotychczasowego treningu wychowawczego przede wszystkim na terenie rodziny, który czyni go wrażliwym na znaki, ich istotę i znaczenie w procesie komunikowania się ludzi, a jednocześnie gotowym do odnoszenia korzyści ze wskazówek otoczenia dotyczących opanowania umiejętności czytania i pisania." [1]

Według A. Brzezińskiej stan gotowości można ująć w trzech aspektach:[2]
1. Gotowości psychomotorycznej, której istnienie jest warunkiem opanowania techniki czytania i pisania.
2. Gotowości słownikowo- pojęciowej, która wiąże się z zasobem doświadczenia psychologicznego i językowego.
3. Gotowości emocjonalno- motywacyjnej, której istotą jest odkrywanie istnienia mowy pisanej, zasad nią rządzących i rozumienia jej znaczenia w procesie porozumiewania się ludzi oraz przekazu doświadczenia kulturowego.

Wymienione aspekty są wzajemnie uzależnione i razem warunkują opanowanie umiejętności czytania i pisania. Jednakże zdaniem autorki aspekt emocjonalno- motywacyjny decyduje o nastawieniu dziecka wobec konieczności pokonywania trudności. Tak więc nauczanie i doskonalenie umiejętności czytania i pisania będzie obejmowało procesy psychomotoryczne (sprawność analizatorów), aparatu artykulacyjnego, manualnego), procesy poznawcze, oraz procesy emocjonalno- motywacyjne, warunkujące chęć nauczenia się czytania i pisania.[3]

W ocenie psychomotorycznej gotowości do czytania i pisania należy uwzględnić te umiejętności dziecka, które będą warunkować jego postępy w opanowaniu techniki czytania i pisania oraz współdecydować o poziomie motywacji w trakcie nauki.

Ukształtowanie się u dziecka wszystkich umiejętności, świadczących o wysokim poziomie jego gotowości do rozpoczęcia nauki czytania i pisania, będzie zachodziło dopiero wtedy, gdy zostaną spełnione pewne warunki do których zalicza się:
"- prawidłową wymowę,
- określoną lateralizację, wysoką sprawność ręki dominującej zarówno w zakresie szybkości, jak i precyzji ruchów,
- prawidłowy poziom percepcji wzrokowej oraz słuchowej,
- właściwą koordynację wzrokowo - słuchowo - ruchową,
- zdolność koncentracji uwagi na dłuższy czas,
- odpowiednią pojemność tzw. pamięci świeżej." [4]

Prawidłowa wymowa

Mówienie poprawne pod względem fonetycznym ma duże znaczenie w codziennym życiu i w przygotowaniu go do szkoły. Błędna wymowa pogarsza jego samopoczucie w zespole, utrudnia nawiązywanie kontaktów z rówieśnikami i z dorosłymi, powoduje nieśmiałość, a także jest poważną przyczyną niepowodzeń w nauce czytania i pisania.
Mowa jako akt w procesie porozumiewania językowego, słownego odgrywa poważną rolę w społecznych kontaktach człowieka z innymi ludźmi. Kontakty te są możliwe dzięki umiejętności mówienia i rozumienia tekstów słownych.

"Dzieci uczęszczające do przedszkola nie stanowią jednolitej pod względem rozwoju mowy grupy. Są wśród nich dzieci, które zaczęły mówić wcześnie, i wymowa ich od samego początku była prawidłowa; są dzieci które zaczęły mówić późno, a wymawiają wadliwie część a nawet wszystkie głoski." [5]

Zadaniem nauczycieli jest więc, obok prawidłowego kształtowania wymowy, zapobieganie tym wadom.

U 6- latków mowa powinna być opanowana. Zdarza się jednak, że dzieci 6- letnie nie opanowały prawidłowej wymowy głosek š, ž, č, dž, r, co utrudnia im naukę czytania w przedszkolu, a następnie pisania.

Zaburzona wymowa powoduje tworzenie się prawidłowych powiązań słuchowo- wzrokowych. Należy zadbać, aby dzieci przed przystąpieniem do nauki czytania wybrzmiewały wszystkie głoski w izolacji, w wyrazach i w mowie spontanicznej. Wczesne rozpoczęcie ćwiczeń ortofonicznych, na które składają się ćwiczenia oddechowe, fonetyczne - kształtujące słuch fonematyczny, usprawniające narządy mowy, artykulację, skutecznie zapobiega wadom wymowy.[6]

Dzięki odpowiedniemu ukierunkowaniu nauczyciele przedszkoli i młodszych klas szkół podstawowych mogą świadomie pracować nad mową swoich podopiecznych, gdyż zdają sobie sprawę, że "prawidłowe kształtowanie mowy jest fundamentem wychowania człowieka." [7]

Percepcja wzrokowa

Podstawowym zadaniem związanym z przygotowaniem do nauki czytania i pisania jest doskonalenie percepcji wzrokowej. Proces analizy i syntezy wzrokowej rozwijany jest w różnych sytuacjach, których dostarcza codzienna zabawa, zajęcia, prace samoobsługowe, np.: porządkowanie zabawek, materiałów przyrodniczych, określanie różnic i podobieństw między tymi przedmiotami.

Czynności czytania i pisania wymagają wysokiego rozwoju analizy i syntezy wzrokowej, które to operacje warunkują prawidłowe spostrzeganie liter.[8] Zdaniem M. Cackowskiej percepcja wzrokowa dzieci osiąga niezbędną dla czytania i pisania dojrzałość dopiero w wieku sześciu lat.[9]

Podstawową rolę w spostrzeganiu wzrokowym liter odgrywają operacje identyfikacji i różnicowania ich kształtów oraz położenia przestrzennego.

Początkowo orientacja przestrzenna jest ściśle związana z sytuowaniem przedmiotów względem własnego ciała. "Kiedy dziecko rozwinęło w sobie znajomość stron ciała i jest świadome prawej i lewej strony ciała, jest ono gotowe do rzutowania tych kierunków na zewnątrz." [10] W starszym wieku przedszkolnym dziecko może posłużyć się tą wiedzą w stosunku do obiektów znajdujących się w polu widzenia.

Wówczas w konstrukcjach i rysunkach dzieci pojawia się nowy porządek. Uwzględniają one różnice w odległościach, zachowują zasady równoległości, prostopadłości, bądź skośności elementów co świadczy o bardziej obiektywnym ujmowaniu przez nie przestrzeni. Wiążąc elementy w określone kształty dzieci coraz lepiej je różnicują, uświadamiają sobie ruchy prowadzące do powstania danych kształtów. "Ruch bodźca wzrokowego z zewnątrz ciała nabiera znaczenia przez połączenie go z wzorcem kinestetycznym, który stanowi podstawę interpretacji kierunkowej." [11]

Wstępny proces lateralizacji przekształca się w orientację kierunkową, która jest konieczną przesłanką gotowości dziecka do nauki czytania i pisania, a ujawniają ją dzieci sześcioletnie. Dopiero w tym wieku, można rozpocząć naukę czytania i pisania, gdyż dopiero teraz funkcja wzrokowo- przestrzenna osiąga poziom gwarantujący powodzenie dziecka w nauce czytania i pisania.[12]

Właściwe czytanie musi być poprzedzone zabawami konstrukcyjnymi, układankami, pracami z różnych materiałów. Konstruowanie i układanie dowolne i według wzoru, coraz bardziej złożone, komplikujące się, z uwzględnieniem kompozycji asymetrycznej i abstrakcyjnej sprzyja nie tylko doskonaleniu percepcji wzrokowej, ale ćwiczy również pamięć wzrokową. Podobną rolę pełnią łamigłówki, oglądanie i porównywanie ilustracji, historyjek obrazkowych, fotografii.[13]

Przy oglądaniu, podobnie jak w procesie czytania, dziecko koncentruje uwagę nie tylko na obrazie spostrzeganym, lecz powraca do tego co widziało, próbuje przewidzieć i wyobrazić sobie treść następnych obrazów. Rysunki dzieci o obniżonym poziomie funkcji wzrokowej charakteryzują się ubóstwem treści, małą ilością szczegółów, schematyzmem. Trudność sprawia dziecku wyobrażenie sobie wyglądu rysowanego przedmiotu lub sceny, ponieważ mało dokładnie i źle zapamiętuje spostrzeżone elementy. Braki w spostrzeganiu wzrokowym najlepiej można obserwować na rysunkach odwzorowujących model i układ figur geometrycznych, układ znaków literowych i cyfrowych.[14]

Przygotowując dziecko do czytania i pisania należy umożliwić mu kontakty z bogatym otoczeniem materialnym i kulturowym, rozwijać pamięć i wyobraźnię wzrokową. Dziecko bogate w doświadczenia wzrokowe i wzrokowo- słuchowe jest w stanie poradzić sobie z nowym i trudnym materiałem cyfrowo- literowym w sensie różnicowania, zapamiętywania i odtwarzania znaków w czytaniu i pisaniu.[15]

Percepcja słuchowa

Czynności czytania i pisania wymagają nie tylko prawidłowego spostrzegania liter, ale także umiejętności wyodrębniania i przyporządkowywania im właściwych dźwięków.[16]

Percepcja słuchowa mowy, zwana inaczej słuchem mownym, jest czynnością złożoną, angażuje bowiem 3 rodzaje słuchu: fizyczny, muzyczny i fonematyczny. Podstawą rozumienia mowy jest umiejętność prawidłowego słyszenia i różnicowania dźwięków mowy, czyli prawidłowa analiza i synteza słuchowa mowy. Warunkiem poprawnej realizacji wszystkich operacji jest pamięć słuchowa. Wszystko to wskazuje, że percepcja słuchowa mowy jest wysoce złożona. Wymaga nie tylko zdaniem M. Cackowskiej dojrzałości psychofizycznej, ale pewnej wiedzy, bowiem operacje analityczno- syntetyczne przy czytaniu i pisaniu muszą być realizowane w sposób świadomy.[17] Opanowanie tych umiejętności nie jest dla dziecka proste, bowiem nie rozwijają się one spontanicznie.

Niski poziom spostrzegawczości słuchowej ujawnia się już u młodszych dzieci przedszkolnych w nieprzyswajaniu treści wierszy, piosenek, w nieumiejętności powtarzania dłuższych zdań i rozumienia poleceń. Wynika to z gorszej pamięci słownej i analizy słuchowej tekstów słownych. Oddziaływanie nauczyciela w tych przypadkach powinno być skierowane na stymulowanie opóźnionej funkcji poprzez aktywizowanie funkcji dobrze rozwiniętych i włączenie ich do zabawy i działalności dziecka. Specyficznym dla nauki czytania i pisania rodzajem słuchu jest słuch fonematyczny, dotyczący różnicowania głosek, dokonywania analizy i syntezy w obrębie zdania i wyrazu.[18]

Doskonalenie percepcji słuchowej następuje przede wszystkim w toku sytuacji naturalnych: zabaw, rozmów, czynności podejmowanych przez dziecko przy różnych okazjach w toku przedszkolnego dnia. Ponadto prowadzone są zabawy polegające na spostrzeganiu, różnicowaniu i określaniu zjawisk akustycznych. Występuje to zwłaszcza na spacerach, wycieczkach, podczas zajęć umuzykalniających. W młodszym wieku przedszkolnym zajęcia te mają ważne znaczenie w rozwijaniu percepcji słuchowej. Nieodzowne są też zabawy i ćwiczenia oparte na materiale słownym. Liczne zabawy i ćwiczenia pomagają dziecku doskonalić słuch fonematyczny. Wiele uwagi trzeba poświęcić w procesie przygotowania do nauki czytania analizie i syntezie słuchowej wyrazów. Zwłaszcza synteza dostarcza wiele trudności, jest dla dziecka nieprzygotowanego procesem niezrozumiałym. Obok prawidłowej percepcji kształtów i dźwięków szczególnie ważne jest zdobycie przez dzieci umiejętności poprawnego mówienia zarówno pod względem dźwiękowym jak i gramatycznym.

Sprawność manualna

Obok funkcji, które zapewniają realizację czynności pisania i czytania, pisanie angażuje motorykę ręki. Dlatego nabycie przez dzieci zręczności i sprawności w posługiwaniu się rękami odgrywa szczególną rolę.

Sprawność ruchów ręki jest zależna od dynamiki procesów nerwowych oraz anatomicznej dojrzałości aparatu kostnego i mięśniowo- stawowego ręki oraz poziomu rozwoju koordynacji wzrokowo- ruchowej. Dojrzałość tą osiąga dziecko wraz z wiekiem, zaś sprawność - w miarę nabywania doświadczeń w pisaniu.[19]

Niezbędną do pisania sprawność manualną dziecko zdobywa w toku wykonywania różnych zadań, a zwłaszcza tych, które wymagają ruchów przedmiotowo- narzędziowych. Należą do nich: wycinanie, naklejanie, zginanie, wyszywanie, nawlekanie, rysowanie, malowanie oraz wszelkie prace konstrukcyjne angażujące drobne ruchy palców. Rozwój tego typu ruchów przypada na wiek przedszkolny. Dopiero sześciolatki osiągają wystarczający dla pisania rozwój sprawności manualnej i koordynacji wzrokowo- ruchowej.[20]

Usprawnienie rąk dziecka ma na celu doprowadzenie do tego, aby potrafiło ono dobierać potrzebne ruchy dostosowując je do rodzaju zadania manualnego oraz narzędzi i materiału, z którym przyjdzie mu mieć do czynienia. Dlatego należy stwarzać dzieciom wiele okazji, w których będą musiały zaangażować ruchy rąk i palców, oczywiście na różnorodnym materiale.

Jednakże mogą wystąpić opóźnienia lub zaburzenia w rozwoju motoryki, które ujawniają się poprzez:
- niską precyzję ruchów dłoni i palców,
- zwolnienie lub przyspieszenie tempa działania,
- prawidłową precyzję przy wybitnie zwolnionych ruchach rąk.

Dzieci z niską sprawnością manualną nie potrafią dobrze rysować, szyć, lepić, wycinać, majsterkować, nawet wykonywać czynności samoobsługowych: mycie rąk, wiązanie butów, ubieranie się, jedzenie. Wykonywane czynności ruchowe są niezgrabne, spowolniałe lub w przypadku dziecka nadpobudliwego w sferze ruchowej - nieskoordynowane - nerwowe.[21]

Większość czynności wykonywanych przez dzieci ma charakter wzrokowo- ruchowy. Gdy niska sprawność manualna pogłębiona jest słabą kontrolą wzroku, dziecko poza nieładnym, nieczytelnym pismem będzie miało trudności z utrzymaniem się w liniach, z zachowaniem odpowiednich odległości między wyrazami.[22]

Kierunek usprawniania manualnego prowadzi do szerokich ruchów ramienia poprzez staw łokciowy i nadgarstek, do precyzyjnych ruchów docelowych, wymagających od dziecka samokontroli, koncentracji i wytrwałości w pisaniu.

Nad koordynacją ruchów, wzroku i słuchu pracuje przedszkole wykorzystując metody zabawowo- naśladowcze i zadaniowe. W organizacji czasu poświęconego na te zabiegi nie może zabraknąć głównych i podstawowych samodzielnych doświadczeń dzieci, a więc dowolnych prób i zabaw, w czasie których samorzutnie trenują one koordynację wzrokowo- ruchową i słuchowo- ruchową.

"Gotowość szkolna dziecka w wieku przedszkolnym spełnia określone funkcje. Mówiąc o funkcji zazwyczaj mamy na myśli związek, zależność dwóch lub więcej wielkości. Dzięki nim możemy pełniej scharakteryzować dane pojęcie i zjawisko.[23]

Podstawową funkcją gotowości szkolnej jest właściwe przygotowanie dziecka do podjęcia obowiązków szkolnych.
Funkcja ta ujawnia się przez:
- kształtowanie umiejętności posługiwania się językiem mówionym,
- kształtowanie umiejętności czytania i pisania,
- kształtowanie umiejętności obserwacji,
- dokonywanie prostych doświadczeń,
- wdrażanie do ujmowania związków przyczynowo- skutkowych i formowania wniosków oraz przeprowadzania prostych operacji myślowych.[24]

Osiągnięcie gotowości szkolnej pozwala dziecku podjąć różnorodne obowiązki, jakie niesie ze sobą życie szkolne. Służy przystosowaniu się do nowych warunków, sprostania wymogom szkoły, zapewnieniu dobrego samopoczucia w grupie rówieśniczej oraz osiąganiu sukcesów w nauce.

Wymienione działania, poprzez które ujawnia się gotowość szkolna, tworzą pewien obraz dziecka wstępującego do szkoły, różnie widziany przez badaczy zajmujących się tym tematem. Jedni uwypuklają w nim rozwój umysłowy inni aktywność poznawczą, jeszcze inni zwracają uwagę na cechy rozwoju społecznego.[25]

Traktując gotowość szkolną jako konfigurację pewnych cech, sylwetka dziecka przedstawiona przez M. Kwiatowską wydaje się najpełniejsza. Dziecko wstępujące do szkoły powinno być:[26]
" - wystarczająco fizycznie rozwinięte na swój wiek,
- posiadać duży zasób wiedzy o świecie i orientację w najbliższym otoczeniu,
oraz być zdolne do:
- porozumiewania się z dorosłymi i rówieśnikami,
- działania intencjonalnego,
- przejawiania w zachowaniu właściwego stopnia uspołecznienia,
- opanowania swoich emocji,
- nieuzewnętrzniania gwałtownie swoich stanów uczuciowych.

Do wyznaczników gotowości szkolnej dodaje się często:
- rozumienie symboli graficznych,
- umiejętność koncentracji uwagi,
- właściwą koordynację wzrokowo- ruchową.

Można więc przejąć, że gotowość obejmuje wszystkie sfery funkcjonowania dziecka:
- percepcyjno- poznawczą,
- emocjonalno- motywacyjną,
- werbalno- manualną. "[27]

Osiągnięcie stanu pełnej gotowości szkolnej pozwala nie tylko na rozpoczęcie nauki w szkole, ale także na twórcze podejście do nowej roli ucznia. Należy jednak pamiętać, że składa się na to ogół doświadczeń życiowych dziecka: wiedza, umiejętności i wzory postępowania ukształtowane w ciągu kilku lat życia poprzedzających rozpoczęcie nauki w szkole.


Przypisy:
1. A. Brzezińska, Czytanie i pisanie - nowy język dziecka, WSiP, Warszawa 1987, s. 43.
2. A. Brzezińska, Czytanie i pisanie - nowy język dziecka, WSiP, Warszawa 1987, s. 44.
3. P. Michalczyk, O gotowości dziecka do czytania i pisania." Wychowanie w Przedszkolu ", 1986 nr 7- 8.
4. P. Michalczyk, O gotowości dziecka do czytania i pisania." Wychowanie w Przedszkolu ", 1986 nr 7- 8, s. 434- 435
5. E. Sachajska, Uczymy poprawnej wymowy. WSiP, Warszawa 1992, s. 8.
6. P. Michalczyk, O gotowości dziecka do czytania i pisania. Wychowanie w Przedszkolu". 1986 nr 7- 8.
7. L. Kaczmarek, Nasze dziecko uczy się mowy. WL, Lublin 1977.
8. M. Cackowska, Nauka czytania i pisania w klasach przedszkolnych. WSiP, Warszawa 1984, s. 21.
9. Tamże... s. 22.
10. N. C. Kephart, Dziecko opóźnione w nauce szkolnej. PWN, Warszawa 1970, s. 31.
11. N. C. Kephart, Dziecko... Op. cit.; s. 64.
12. M. Cackowska, Nauka czytania i pisania... Op. cit.; s. 23.
13. Vademecum nauczyciela sześciolatków, WSiP, Warszawa 1977.
14. P. Michalczyk, O gotowości dziecka do czytania i pisania. "Wychowanie w Przedszkolu". 1986 nr 7- 8.
15. Tamże... s. 434.
16. M. Cackowska, Nauka czytania i pisania w klasach przedszkolnych. WSiP, Warszawa 1984, s. 24.
17. Tamże... s. 28.
18. P. Michalczyk, O gotowości dziecka do czytania i pisania. "Wychowanie w Przedszkolu". 1986 nr 7- 8. s. 434.
19. M. Cackowska, Nauka czytania i pisania w klasach przedszkolnych. WSiP, Warszawa 1984, s. 39.
20. M. Cackowska, Nauka czytania i pisania w klasach przedszkolnych. WSiP, Warszawa 1984, s. 40.
21. M. Szurmiak, Rozpoznawanie i reedukacja uczniów o częściowo zaburzonym rozwoju psychomotorycznym. Kraków 1982 r.
22. P. Michalczyk, O gotowo?ci dziecka do czytania i pisania. "Wychowanie w Przedszkolu". 1986 nr 7- 8.
23. M. Jacuńska, Rozwój emocjonalno- społeczny jako warunek startu szkolnego. Studia Pedagogiczne XLVIII, ZN im. Ossolińskich, Wrocław 1985 r.
24. M. Radwiłowicz, Z. Morawska: Metodyka nauczania początkowego, WSiP, Warszawa 1986.
25. A. Brzezińska, O gotowości do nauki czytania i pisania. "Wychowanie w Przedszkolu". 1980 nr 9.
26. M. Radwiłowicz, Z. Morawska: Metodyka nauczania początkowego, WSiP, Warszawa 1986, s. 54.
27. M. Radwiłowicz, Metodyka... Op. cit.; s. 54.
 

Opracowanie: Sala Marzena

Wyświetleń: 9188