Wartości, nauczyciel, a wychowanie

"Tylko człowiek wychowuje człowieka"
Kazimierz Twardowski

Wstęp:

Pojęcie wartości wywodzi się z ekonomii. Dopiero w wieku XIX trafiło do filozofii oraz innych dyscyplin naukowych.

Analizowanie relacji miedzy wartościami a wychowaniem należy rozpocząć od uściślenia pojęcia "wartości". Nie jest to jednak zadanie łatwe, zważywszy, że jak pisze W. Tatarkiewicz "Zdefiniowanie wartości" jest trudne, jeśli w ogóle możliwe (....). To co wygląda na definicję "wartości", jest raczej zastąpieniem wyrazu przez inny wyraz mniej więcej to samo znaczący, na przykład "dobro".

We współczesnej psychologii uważa się, że wartości są przekonaniem o tym, co pożądane i dobre. Świadomość tego, co jest dobre, a co złe powoduje, że człowiek ma odwagę i dysponuje odpowiednią siłą, by podejmować decyzje na podstawie posiadanej wiedzy oraz własnego zdania. Można powiedzieć, że wartości są źródłem motywacji, przekonań, działań. Wartości wyznaczają kierunek działań i nadają im sens. Niekiedy ludzie czują się zagubieni, ponieważ nie potrafią określić, co ma dla nich znaczenie, na czym polega wartość, którą chcieliby realizować w życiu.

Każda epoka uznaje pewne wartości, a inne pozostawia w cieniu. W dzisiejszych czasach coraz większą wagę przywiązujemy do niektórych wartości i staramy się żyć w zgodzie z nimi.

Czym są wartości?
W zależności od tego, kto udziela odpowiedzi: filozof, socjolog czy psycholog, a nawet ekonomista, odpowiedź będzie inna.

Socjolog powie: "wartością jest to, co uruchamia ludzką motywację", "przedmiot godny pożądania, zasługujący na akceptację", "ogólne kryterium stosowania różnych przedmiotów, które decydują o tym, że wobec danego obiektu żywimy taką postawę".

Filozofowie są na ogół zgodni co do tego, że mówiąc o wartościach, możemy wyrażać kilka rodzajów sądów: być wartością, mieć wartość i być czymś wartościowym.

Być wartością według nich znaczy być tym i niczym innym, istnieć jako wartość, niezależnie od czegokolwiek innego. Tak rozumiana wartość "musi być rozumiana i doświadczana >> sama w sobie <<; w swej - nie bójmy się tego słowa- ranscendencji w stosunku do wszystkiego, co wartość ma lub co jest wartością.

Wg W. Stróżewskiego urzeczywistniać wartość, to stworzyć możliwości (warunki), aby wartość, np. prawda, miłość, dobroć, świętość, mogła się pojawić w swoim odpowiedniku - realnym kształcie, w życiu różnych ludzi.

Dzięki tym rzeczywistym analogiom możemy poznawać wartości, a także doświadczać " zmniejszania wartości ", gdy realne analogie odbiegają od wartości rzeczywistych.

Psycholog, gdy mówi o wartościach, ma na uwadze z jednej strony sam proces wartościowania, jego warunki, urzeczywistnianie wartości przez konkretne osoby i grupy, a także poziom ich uświadamiania i odkrycia oraz proces przypisywania osobom, zdarzeniom i rzeczom poziomu integracji z wartościami.

M. Rokeach definiuje wartości jako" stałe przekonanie, iż określone postępowanie lub ostateczny cel życia jest indywidualnie i społecznie bardziej atrakcyjny niż inne sposoby zachowania się oraz inne cele życiowe, są to więc pewne standardy kierujące ludzką aktywnością.

Psychologowie na ogół zgodnie przyjmują, że poszczególne osoby zmieniają swoje systemy wartości w ciągu życia, rozwijają je i doskonalą.

Wartości, zgodnie z tym, co pisze B. Hall, pojmowane są przez poszczególne osoby jako konsekwencja ich doświadczeń, widzenia siebie i świata.

C. Rogers podkreśla rolę rodziców, nauczycieli, przywódców religijnych i innych w kształtowaniu wartości jednostki. M. Smith i jego współpracownicy najczęściej nie definiują pojęcia wartości, koncentrując się raczej na odkryciu tego, co powoduje takie czy inne uczucia, takie, a nie inne zachowania, takie czy inne sądy i myślenie. Uważają, że odkrycie tych źródeł jest odkryciem reguł, według których jednostka działa. Innymi słowy, wartościami dla nich są źródła myśli, uczuć, działań.

Tak wiec wielość znaczeń terminu "wartość" sprawia, że mówienie o wartościach "w ogóle" bez sprecyzowania znaczenia jakie ma się na myśli, może prowadzić do znacznych nieporozumień. Istnieje bowiem wiele wymiarów wartości, z których każdy stanowi podstawę wyodrębnienia kilku kategorii.

W zakresie np. wymiaru treści można wyodrębnić: wartości teoretyczne, ekonomiczne, estetyczne, społeczne, polityczne, religijne (podział E. Sprangera); w zakresie wymiaru zamiaru lub intencji; w zakresie wymiaru zakresu: wartości jednostkowe, osobiste, grupowe, uniwersalne; itd.

Pojecie wartości jest wiec pojęciem nieostrym, mającym wiele różnych znaczeń.

W związku z tym problematyka wartości podzielona została na różnego typu orientacje naukowe i filozoficzne.

Mimo zauważalnego różnicowania się koncepcji wartości nie brak również teoretyków, którzy wskazują na swoistą "uniwersalność" pojęcia "wartość", stad też próby uczynienia z niego kategorii integrującej wszystkie dziedziny nauk, mające za przedmiot człowieka i jego wytwory.

Każdy żyje wartościami - istotne jest uświadomienie sobie jakimi i czy są one zgodne z tymi, według których chcemy organizować nasze życie.

Jeżeli więc wartości są źródłem motywacji, przekonań, działań, to należy zgodzić się, że istnieją, gdyż coś, co nie istnieje, nie może być siłą sprawczą czegoś innego. Wynika stąd dalszy wniosek, ze jeżeli istnieją, to mogą być odwzorowywane, przenoszone z jednej rzeczywistości w drugą w postaci obrazów, modeli, mogą być mniej lub bardziej wiernie kopiowane.

Człowiek musi odkryć co dla niego jest ważne, pożądane, cenne, wartościowe, następnie odkryć, na czym polega ta wartość, by wreszcie zacząć ją urzeczywistniać, realizować w swoim życiu. W procesie urzeczywistniania można zawsze określić, jak dalece dana wartość urealnia się, tzn. jak dalece stajemy się sprawiedliwi, dobrzy, prawdomówni, rzetelni, itp. Wartości nie tylko pociągają człowieka, stając się motorem jego działania, ale są także kryterium wartościowania siebie, innych, otaczającego świata.

Znaczenie wartości w wychowaniu młodzieży - praca z młodzieżą.

Wartości mogą być odwzorowywane, kopiowane. Aby tak się stało, wcześniej muszą zostać odkryte i rozpoznane, a człowiek, który to czyni, musi dysponować odpowiednimi umiejętnościami i możliwościami niezbędnymi do tego, by daną wartość "skopiować". Rozróżnienie tego co jest właściwe, a co nie jest właściwe, jest długim procesem, który obejmuje lata od wczesnego dzieciństwa aż po osiągnięcie dorosłości. To w jaki sposób proces ten będzie przebiegał, jakim wartościom w życiu człowieka dorosłego będzie hołdował młody człowiek, zależy w dużym stopniu od rodziców i nauczycieli.

Młodzież potrzebuje dla swojego zdrowego rozwoju, normalnego, prawidłowego funkcjonowania w życiu człowieka dorosłego, a nawet dla dawania sobie rady z problemami dnia codziennego.

Przekazywanie młodzieży wartości wynikających z godności człowieka jest skarbem nieodzownym do prawidłowego współżycia w społeczeństwie, do kształtowania szacunku dla samego siebie i swojego zdrowia.

Wartości takie jak: wolność, sprawiedliwość, bezpieczeństwo, równość, prawda pomagają człowiekowi dbać o siebie, podejmować trudne decyzje, przetrwać sytuacje kryzysowe. Tolerancja, przyjaźń, zaufanie, poszanowanie drugiego człowieka to z kolei wartości niezbędne do budowania odpowiedniego klimatu społecznego wokół własnej osoby.

We współczesnym świecie, w którym istnieje mnóstwo sprzecznych ze sobą idei i światopoglądów, młodzi ludzie szczególnie potrzebują wartości, aby życie ich i innych ludzi nie straciło ludzkiego charakteru.

Brak odpowiedniego systemu wartości uniemożliwia bowiem życie zgodne ze swoimi aspiracjami i możliwościami.
Wartości chronią człowieka przed iluzją o istnieniu łatwego szczęścia, a jednocześnie dają wskazówki, co robić, by nie wpaść w pułapkę stwarzającą realne zagrożenie dla prawidłowego funkcjonowania (uzależnienia, sekty, itp.)

W przypadku osób, które wpadły w tego typu pułapki, daje się zauważyć głęboki kryzys wartości.

Czy możliwa jest w ogóle hierarchia wartości, która pretendować może do miana uniwersalnej, obowiązującej powszechnie? Na jakich kryteriach powinna ona być oparta? Czy atrybutem wartości jest ich dyspozycyjność lub imperatywność czyli nakaz realizacji, a także niemożność obojętnego ich traktowania.

Dlatego też działania podejmowane przez rodziców i wychowawców nie powinny i nie mogą ograniczyć się do kształtowania dojrzałej postawy jedynie w jakimś wybranym obszarze (np. w stosunku do papierosów, alkoholu i narkotyków), ale przede wszystkim powinny to być działania wobec najważniejszych dziedzin życia, w których młody człowiek będzie weryfikował swoją dojrzałość.

O co w codziennym życiu osobistym i zawodowym powinien troszczyć się taki nauczyciel, który uznaje prymat wartości pełnego i wolnego rozwoju człowieka? Odpowiedź na pytanie mogła by być fundamentem systemu wartości, na którym winna wspierać się szkoła.

Problem jest złożony i nadal trwają badania w tym obszarze. Sondażowe badania jak podaje Edukacja aksjologiczna pod redakcją K. Olbrycht - W.U.Śl.- Katowice 1999 r. rzucają pewne światło na zagadnienia uwyraźnienia wartości w szkole. Badani nauczyciele, wymieniając cechy, którymi powinien odznaczać się nauczyciel, aby mógł realizować zadania dydaktyczno - wychowawcze pojmowane jako inspirowanie rozwoju i osobowości wychowanka, ujawnili swoje preferencje wartości, na których opiera się współczesna szkoła lub ku którym chce aspirować. Oto niektóre wyniki sondażu:
- 38% badanych akcentowało kulturę osobistą,
- 35% wiedzę (czyli kompetencje zawodowe nauczyciela),
- 27,5% dobry kontakt z uczniami.
\
Zastanawiające jest natomiast, że jedynie 7,2% nauczycieli wskazywało na wartość twórczego myślenia, a 4,5% na moralną postawę wg I. Wagner: "Koncepcje wychowania...".

Odpowiadając na pytanie, jakie zasady i normy pragną przekazywać wychowankom w procesie wychowania i nauczania, nauczyciele wskazywali na:
- uczciwość,
- pracowitość,
- sumienność,
- wytrwałość w działaniu,
- postawy obywatelskie,
- samokontrolę,
- w mniejszym stopniu na samodzielność,
- ambicję,
- samokształcenie, a wiec częściej akcentowano tzw. wartości pragmatyczne niż doskonalące osobę.

Autorka sondażu podsumowując wyniki tego badania, napisała: "Wartości, które można by zaliczyć do kategorii" humanistycznych ", jak np. akceptacja wychowanka i życzliwość, regulujące interakcje nauczyciel -uczeń, wymieniane były sporadycznie lub w ogóle pojawiły się wśród postulowanych cech nauczyciela".

Są to wyniki można powiedzieć dawne, a reforma szkolnictwa i aktywne uczestnictwo nauczycieli w różnych formach doskonalenia, sadzę, że ten obraz już zmieniły. Sama jestem zaskoczona niektórymi stwierdzeniami i przyznam, że bardziej bliskie mojej opinii są opinie studentów pedagogiki - czyli przyszłych wówczas - kandydatów na nauczycieli - na temat ideału osobowościowego nauczyciela jak podaje E. Frycowski na podstawie badań A. Tchórzowskiego.

Studenci pedagogiki akcentowali: kompetencje zawodowe i moralne, tym samym mieli bardziej niż nauczyciele praktycy optymalny obraz wartości, które szkoła winna przez osobę nauczyciela uwyraźnić i pokazywać, w jaki sposób je urzeczywistniać.

Według nich nauczyciel powinien odznaczać się m in.;
- rzetelną wiedzą pedagogiczno-psychologiczną,
- zamiłowaniem do pracy pedagogicznej,
- wiedzą w zakresie nauczanego przedmiotu,
- życzliwością wobec młodzieży,
- potrzebą ustawicznego dokształcania i doskonalenia zawodowego,
- gotowością do działań pedagogicznych w każdej sytuacji,
- dążeniem do samodoskonalenia się,
- poczuciem odpowiedzialności za przyszłość każdego ucznia itd.

Kształcenie i wychowanie na poziomie szkoły średniej to przede wszystkim istotny moment spotkania z wartościami, które stanowią o sensie życia jednostki, o jej umiejscowienie w świecie, o podejmowaniu decyzji ważnych osobiście i społecznie. Jest to okres, w którym młody człowiek buduje własne kryteria wartościowania.

Nauczyciel przygotowując ucznia do przyszłego dorosłego życia przez własną osobowość, przekazaną wiedze, czynności aktywizujące zdolności intelektualne, emocjonalne i działaniowe, wprowadza go w świat wartości, na których opiera się funkcjonowanie przedsiębiorstw, zakładów pracy, funkcjonowanie rodziny
i społeczeństwa.

Nosicielem wartości bywa człowiek - i każdy z nas może nim być, jeżeli wartościowe okażą się jego czyny.

Cóż wiec naprawdę może pedagog, który chciałby przekazać uczniom swój własny system wartości, i czy w ogóle cokolwiek może? Na pewno może, ale nie wszystko. Może przekazać tylko takie wartości, które młodzież potrafi osobiście odnaleźć w otaczającym świecie i których potrafi bezpośrednio doświadczyć.

"Ważne jest wyłącznie to - powie Saint - Exupery - czy potrafię cię poprowadzić tam, skąd ujrzysz świat tak, jak ja tego chcę."

Bibliografia:
1. Edukacja aksjologiczna pod red. Olbrycht K., Wyd. U. ŚL., K-ce, 1999,
2. Zajączkowski K.:, Lekcje wychowawcze, Wyd. Jedność, Kielce 2003,
3. Ostrowska K.:, W poszukiwaniu wartości, Wyd. Psychologiczne,
4. Stróżewski Wł.:, W kręgu wartości, Wyd. "Znak", Kraków 1992,
5. Twardowski K.:Wybor pism psychologicznych i pedagogicznych, W - a, 1992.
 

Opracowanie: mgr inż. Anna Socha -
opiekun SK PTTK przy ZSZ "Sztygarka"
w Dąbrowie Górniczej

Wyświetleń: 6812