Myślenie twórcze dzieci

Kiedyś wystarczało uczenie się pamięciowe, które polegało na przyswajaniu pewnego zasobu wiedzy, opanowaniu umiejętności oraz ustalonych reguł, metod i poglądów.

Tego rodzaju uczenie się dzisiaj już nie wystarcza, ponieważ żyjemy w świecie, który bardzo szybko się zmienia. Obecnie uczenie się musi mieć charakter innowacyjny. Jednym z zadań edukacji jest przygotowanie dzieci do zmieniającego się świata, koniecznością stało się nauczenie ich myślenia twórczego. Każde dziecko jest w pewnym stopniu twórcze, ale tę umiejętność należy rozwijać. Powinniśmy stwarzać taką atmosferę, w której dziecko rozwijałoby twórcze myślenie.

Twórcza atmosfera w dużym stopniu zależy od sposobu komunikowania się. Czasami łatwo jest zniszczyć pewność siebie dziecka jakimś nierozważnym powiedzeniem. Nauczyciel oczywiście ma prawo powiedzieć dziecku, że nie podoba mu się jego zachowanie, ale nie wolno ciągle powtarzać dziecku, że jest złe, nieznośne czy leniwe.

Twórcze myślenie może rozwijać się tylko w serdecznej i ciepłej atmosferze. Aby dziecko uwierzyło w swoje możliwości i swoją niepowtarzalność powinno mieć po swojej stronie dorosłych, a zwłaszcza rodziców.

Zofia Słobodzian pisze, iż "myślenie nie ma dla dziecka wartości samej w sobie, ale jest tylko jednym ze środków rozwiązywania praktycznych problemów codziennego życia". [1]

Nauka w szkole powinna polegać na samodzielnej działalności dziecka, gdyż myślenie jest elementem działania. Tak więc powodzenie nauczania w dużej mierze zależeć będzie od formy, w jakiej będą dokonywane czynności myślowe.

E. P. Tyrance[2] dostrzega pięć powodów, dla których szkoła powinna rozwijać myślenie twórcze:
1. Twórczość jest nieodłącznym składnikiem zdrowia psychicznego.
2. Stanowi ona jeden ze sposobów samorealizacji, pomaga rozwijać tkwiące w jednostce możliwości twórcze.
3. Sprzyja osiąganiu lepszych wyników w procesie kształcenia.
4. Twórczość jest warunkiem sukcesów zawodowych nawet w najprostszych zawodach.
5. Twórczość odgrywa wielką rolę w rozwoju społeczno-gospodarczym.

J. P. Guilford oraz W. Lowenfeld prowadzili badania poświęcone określeniu funkcji myślenia w działalności twórczej. Guilford wyróżnił dwa rodzaje myślenia: konwergencyjne i dywergencyjne [3]
.
Myślenie konwergencyjne służy rozwiązywaniu problemów zamkniętych z jednym poprawnym rozwiązanie, natomiast myślenie dywergencyjne pozwala rozwiązywać problemy otwarte, to znaczy poszukuje wszystkich możliwych rozwiązań do jednego problemu. Jest to myślenie typowe dla osób poszukujących przygody i fantazji.

Robert Fisher również wyróżnił dwa rodzaje myślenia:
- myślenie twórcze czyli badawcze, którego odpowiednikiem jest myślenie dywergencyjne
- myślenie krytyczne czyli logiczno-analityczne, inaczej to myślenie konwergencyjne [4]

Rozwiązywanie wielu problemów wymaga myślenia zarówno krytycznego jak i twórczego.

Zdaniem Jana Zborowskiego "myślenie konwergencyjne zapewnia ścisłość, natomiast myślenie dywergencyjne ożywia dyspozycję do tworzenia. [5]

Tak więc, aby kształcić istoty twórcze, trzeba w nich rozwijać myślenie dywergencyjne.

Myślenie twórcze określa się jako oryginalne, pozwala ono na swobodny wybór możliwych wariantów postępowania. Odkrywa nowe pomysły i możliwości, a łamie rutynowe spostrzeżenia i nawyki.

R. Fisher pisze iż" Myślenie twórcze wymaga wysokiej motywacji i wytrwałości, czasu lub szalonego zrywu. "[6]

Trudno odpowiedzieć na pytanie: Co to jest myślenie twórcze? Badacze myślenie to wiążą z jednym lub nawet z kilkoma następującymi aspektami:
- wytworem na przykład myślowym,
- procesem twórczym,
- osobą twórcy,
- otoczeniem, w którym dochodzi do aktów twórczych. [7]
Inspiracją do myślenia twórczego czasami są nawet cudze myśli.

Przyjmując za Guilfordem na myślenie twórcze (dywergencyjne) składają się następujące czynniki:
1) płynność myślenia,
2) giętkość myślenia,
3) wrażliwość na problemy,
4) oryginalność myślenia.[8]

Płynność myślenia, jest to zdolność do wytworzenia w krótkim czasie słów, sentencji, idei, pomysłów. Na płynność myślenia składają się:
a) płynność słowna, jest to wytwarzanie określonych treści intelektualnych. Wyraża się ona w zdaniach, które są ograniczone do pewnej klasy: np. słowa zaczynające się na wskazaną literę lub posiadające określoną końcówkę. Zdolność tę można badać, wykorzystując badania polegające na szybkim (w określonym czasie) podawaniu wyrazów,
b) płynność skojarzeniowa, którą bada się prosząc o podanie słów, które spełniają pewne wymagania treściowe, np. podanie synonimu danego wyrazu lub określeń danego hasła i wypełnianie luk w zdaniach,
c) płynność ekspresyjna, to konstruowanie zdań składających się z podanych elementów (na przykład pierwszych liter poszczególnych wyrazów},
d) płynność ideacyjna, to zdolność wytwarzania idei, pomysłów w sytuacjach wymagających wielu odpowiedzi. Dotyczy ona np. nowych zastosowań znanych przedmiotów.

Giętkość myślenia, to zdolność wytwarzania jakościowo różnych wytworów, zdolność do częstych zmian kierunku myślenia.

Oryginalność myślenia, czyli" wytwarzanie dywergencyjne przekształceń "na różnego rodzaju treściach. Powoduje formułowanie pomysłów rzadkich, a zarazem niecodziennych i dowcipnych.

Wrażliwość na problemy, to zdolność, która pozwala wykryć luki i trudności występujące w różnych sytuacjach, przewidywać następstwa różnych zjawisk.

E. P. Torrance [9] opracował dwadzieścia wskazań ułatwiających rozwój twórczego myślenia uczniów. Są to postulaty, które należy włączyć do nauczania problemowego, aby poprawić jego efektywność. W skrócie można je przedstawić następująco:
1. Ceń twórcze myślenie. Nauczyciel powinien uszanować wszystkie pomysły wychodzące od dzieci. W ten sposób będzie zachęcał je do podejmowania i wykonywania prób, które są cenniejsze od reprodukowania wiadomości.
2. Zwiększaj wrażliwość dzieci. Wzmożona wrażliwość na bodźce cechuje osobowość twórczą.
3. Zachęcaj do manipulowania, operowania przedmiotami gdyż do wykonywania operacji badawczych skłania dziecko jego naturalna ciekawość.
4. Ucz sposobów systematycznej oceny każdego pomysłu. Często obserwuje się w praktyce, że odrzuca się nawet dobre pomysły bez ich zbadania.
5. Wyrabiaj tolerancyjny stosunek do nowych idei, pojęć. Tolerancja wobec nowych idei winna łączyć się z tolerowaniem, twórczych indywidualności, które nieraz nie podporządkowują się temu, co otoczenie uważa za właściwe i normalne.
6. Strzeż się narzucania sztywnych schematów. W sytuacjach w których istnieje dużo sposobów postępowania należy wystrzegać się rutyny.
7. Kultywuj w klasie atmosferę twórczą. Dzieci powinny odczuć, że twórcze pomysły znajdują w klasie uznanie i są wręcz wykorzystywane przez kolegów.
8. Ucz dzieci by ceniły swe myśli twórcze. Należy wdrażać uczniów do zapisywania własnych pomysłów, metoda ta jest praktykowana przez wielu twórców.
9. Ucz twórcze jednostki unikania sankcji ze strony kolegów. Często bowiem między uczniem o wybitnych zdolnościach twórczych, a jego rówieśnikami ma miejsce konflikt lub wzajemna niechęć. Należy uczyć dzieci, aby przy zachowaniu pewności siebie, potrafiły liczyć się z innymi ludźmi, aby nie postępowały wrogo. Nauczyciel musi przekonać dziecko twórcze, aby nie izolowało się nadmiernie od kolegów, było sympatyczne i wystrzegało się przesadnego krytykowania.
10.Udzielaj informacji o procesie twórczym. Należy nie tylko opisywać, ale i pobudzać przebieg tego procesu.
11.Rozwiewaj lęk wzbudzony przez arcydzieła. Czasami rozwój talentu może hamować lęk, który rodzi się wobec doskonałości wielkich dzieł.
12.Popieraj i oceniaj inicjatywę wychowanków w uczeniu się. Należy zwiększać samodzielność uczniów.
13." Zabijaj uczniom ćwieka. "Warunkiem twórczości jest problem, który nie daje spokoju i wymaga rozwiązania.
14.Stwarzaj sytuacje wymagające twórczego myślenia. Problemy należy dostosować do stopnia przygotowania uczniów, lecz od czasu do czasu należy dać takie zadanie, które wymaga dużej wyobraźni i aktywności myślowej.
15.Zapewniaj uczniom okresy wzmożonej aktywności, jak i względnego spokoju, gdyż twórcze pomysły mogą przyjść do głowy w każdej chwili i czasie. Czasem, aby można było myśleć twórczo, potrzebny jest spokój i samotność.
16.Udostępniaj środki do realizacji pomysłów. Ważne jest tutaj mobilizowanie zasobów szkoły, rodziców, a także różnych instytucji.
17.Popieraj zwyczaj pełnej realizacji pomysłów. Uczniowie powinni poznać proces wprowadzania pomysłu w czyn, bo jest to proces trudny i przewlekły.
18.Rozwijaj konstruktywny krytycyzm. Właściwa krytyka ukazująca nie tylko braki, lecz również możliwości naprawy istniejącego stanu rzeczy, jest bardzo potrzebna. Zwykły krytycyzm jest bezpłodny, zwykle wskazuje on tylko na różne mankamenty.
19.Zachęcaj do zdobywania wiedzy z wielu dziedzin, ponieważ wiedza z różnych specjalizacji rozwija oryginalność.
20.Wychowuj nauczycieli o odważnym umyśle. Takich, których potrafią zainteresować własnym przykładem, okazywać zainteresowania twórczym pomysłom dzieci.

Myślenie z jednej strony uważa się jako coś naturalnego jak chodzenie lub oddychanie. Z drugiej zaś strony myślenie można traktować jako umiejętność, którą można ciągle doskonalić, aż do osiągnięcia biegłości. Uważa się, że odpowiednie ćwiczenia powodują osiąganie większej sprawności w myśleniu.

Edward de Bono uważa, iż" Myślenie jest umiejętnością praktyczną za pomocą której inteligencja oddziaływuje na doświadczenie (w określonym celu).[10] Natomiast Maria Taraszkiewicz pisze "Inteligencja to potencjał. Myślenie to umiejętność, jak z tego potencjału korzystać" [11]

E. de Bono opracował techniki generowania pomysłów i przedstawił je w programie nauki myślenia CoRT. Jest to program rozpowszechniony w świecie według którego uczy się myślenia w szkołach i na specjalnych kursach. Uważa on, że umiejętność myślenia nie zależy od wieku i zdolności, ani od dziedzictwa kulturowego. Proponuje metodę pobudzania rozwoju myślenia twórczego u dzieci, która opiera się na dwóch filarach: na "narzędziach" i "świadomości". W narzędziach zawarta jest wiedza i umiejętności, które ułatwiają skupienie się na tym co nas interesuje. Natomiast świadomość polega na tym, aby uzmysłowić sobie co dzieje się w umyśle. "Człowiek myślący traktuje myślenie jak sztukę, w której warto się doskonalić i której trzeba się przyglądać". [12]
Narzędzia opracowane przez E. de Bono nadają się do zastosowania w grupie, ale także do samodzielnego rozwijania, myślenia twórczego. Oto przykłady niektórych narzędzi myślenia:
- ZWI - Zalety, Wady i to co Interesujące.
ZWI jest narzędziem ukierunkowania uwagi. Należy tutaj kierować uwagę najpierw na zalety, następnie na wady, a na koniec na punkty wzbudzające zainteresowanie. Ćwiczenie to powinno trwać najwyżej dwie do trzech minut.
- RWC - Rozważ Wszystkie Czynniki.
Kiedy trzeba podjąć ważną decyzję lub dokonać jakiegoś wyboru, wtedy należy wziąć pod uwagę wszystkie czynniki. Technikę tę można wypróbować z dziećmi na przykład kupując klocki lub kupując prezent.
- IPW - Inne Punkty Widzenia.
Ludzie na tę samą sytuację patrzą z różnych pozycji. Dzieciom trudno zrozumieć inny punkt widzenia i trzeba im w tym pomóc. Na przykład uczeń niegrzecznie się zachował w stosunku do nauczyciela i ma teraz kłopoty. Jak tę sytuację widzi uczeń, jego kolega, nauczyciel, ojciec, matka.

Techniki programu CoRT mają usprawnić proces planowania i podejmowania decyzji. De Bono zaleca także technikę zwaną myśleniem lateralnym, która jego zdaniem stanowić ma podstawę twórczości. Niżej opisane czynności pozwolą dzieciom rozwinąć myślenie lateralne.

Obrazy
Obraz pozwala przyglądać się uważnie z bliska. Kolorowe pisma mogą stać się dużą pomocą. Dziecko wybrawszy ilustrację mogłoby:
- opisać, co zaszło i przedstawić więcej niż jedną interpretację,
- opisać kilka wątków,
- zakryć ilustrację i z pamięci opisać ją, zgadując przyczyny i skutki tego, co przedstawia ilustracja,
- wymyślić tytuł lub kilka tytułów i wybrać najlepszy,
- ułożyć do ilustracji pytania dla innych osób,
- wyobrazić sobie, co nie znalazło się na ilustracji lub jest ukryte przed okiem patrzącego.

Historyjki
Myśleniu dywergencyjnemu służą również historyjki, opowiadania, wiersze i rymowanki dziecięce, jeśli z nich wynikają pytania otwarte. Na przykład "Co było potem?" "Jak mogło się to skończyć?"

Burza mózgów
Jest to technika gromadzenia pomysłów. Dzieciom podaje się słowo wywoławcze i pyta, jakie im się kojarzą z tym słowem myśli, pomysły, wspomnienia. Często przeszkodą dla twórczego myślenia jest krytyka kolegów. Burza mózgów przezwycięża obawę przed krytyką i umożliwia uczestnikom tej techniki wykorzystać swoje pomysły.

Rysowanie
Dziecku czasem trudno swoje myśli ująć w słowa. Łatwiej przedstawić je na papierze, ponieważ jesteśmy zależni w dużej mierze od zmysłu wzroku. Rysowanie jest więc dobrym sposobem, żeby nasze myślenie było widzialne.

Nauczyciele posiadający odpowiednią wiedzę na temat twórczości i myślenia twórczego, powinni umieć rozpoznać sprawność myślenia twórczego swoich uczniów. Krystyna Bieluga[13] pisze, iż stymulowanie myślenia twórczego ucznia powinno być oparte na rozpoznaniu poziomu jego uzdolnień twórczych.

Do wskaźników poziomu myślenia twórczego autorka zalicza:
1) Posiadanie oryginalnych pomysłów. Obserwując dziecko, należy zwrócić uwagę na to, czy w swoim działaniu przejawia własne, oryginalne pomysły, a więc nie naśladuje tego co robią inne dzieci. Na przykład, czy wymyśla nowe, ciekawe zabawy, czy samo układa różne historyjki, wierszyki, rymy piosenek.
2) Zadawanie niecodziennych pytań. Obserwując dziecko, należy zwrócić uwagę na to, jak często zadaje niecodzienne pytania i czego one dotyczą - czy tylko jednej dziedziny, czy wielu aspektów życia. Częste formułowanie pytań przez dziecko i szeroki ich zakres świadczy o oryginalności myślenia.
3) Dostrzeganie w znanych sytuacjach nowych problemów godnych rozwiązania. Obserwując dziecko powinniśmy zwrócić uwagę na to, czy godzi się na sytuacje zastane, czy jest raczej "niespokojnym duchem", stale chce coś zmieniać - w spędzaniu wolnego czasu, przebiegu lekcji, organizacji szkoły.
4) Chodzenie własnymi drogami. Dziecko o wysokim poziomie myślenia twórczego ma własne wyobrażenie o tym, co chce robić, jak spędzić swój wolny czas, czego się uczyć i w jaki sposób. Jego pomysły odbiegają od tego, czego wymagają dorośli, co uważają za ładne, korzystne, przyjęte przez innych.

Nauczyciel, aby rozwijać myślenie twórcze u uczniów musi podjąć następujące działania:
- koncentrować się na myśleniu dziecka,
- powstrzymywać się od pochopnego osądzania,
- podkreślać samodzielność ucznia,
- oczekiwać dobrych wyników,
- być aktywnym słuchaczem,
- zachęcać do różnych eksperymentów (fizycznych i myślowych),
- uwzględniać zainteresowania dzieci,
- szanować decyzje podjęte przez uczniów,
- traktować dzieci partnersko,
- wykorzystywać problemy i pytania otwarte,
- cenić twórcze pomysły,
- być gotowym do pomocy,
- dawać dość czasu na samodzielne poszukiwania.

Musimy pamiętać, że "Myślenie twórcze cechuje fantazja i pomysłowość. Jego efektem są nowe pomysły". [14]

Przypisy:
1. Z. Słobodzian, Twórcza praca dziecka, PZWS, Warszawa 1961, s.22
2. Patrz: D. Czelakowska, Twórczość a kształcenie języka dzieci w wieku wczesnoszkolnym, Oficyna Wydawnicza "Impuls" Kraków 1996, s.12
3. Patrz: J. Zborowski, Rozwijanie aktywności twórczej dzieci, WSiP, Warszawa 1986, s.30
4. R. Fisher, Uczymy jak myśleć, WSiP, Warszawa 1999, s.44
5. J. Zborowski, Rozwijanie aktywności twórczej dzieci, WSiP, Warszawa 1986, s. 33
6. R. Fisher, Uczymy jak myśleć, WSiP, Warszawa 1999, s. 44.
7. Tamże, s.44.
8. Patrz: D. Czelakowska, Twórczość a kształcenie języka dzieci w wieku wczesnoszkolnym, Oficyna Wydawnicza "Impuls", Kraków 1996, s. 11, 12.
9. Patrz: Z. Pietrasiński, Myślenie twórcze, PZWS, Warszawa 1969, s.136-139.
10. E.de Bono, Naucz się myśleć kreatywnie, Wydawnictwo Prima, Warszawa 1998, s.9.
11. M. Taraszkiewicz, Pozytywne: myślenie, działanie, komunikacja, CDN., Warszawa 1998, s. 38.
12. E. de Bono, Naucz się myśleć... op. cit. s. 14.
13. K. Bieluga, Uzdolnienia twórcze i ich rozpoznawanie, Życie Szkoły 2001, nr 3, s. 139,140.
14. R. Fisher, Uczymy jak myśleć, WSiP, Warszawa 1999, s. 74.
 

Opracowanie: Elżbieta Nowak

Wyświetleń: 3408