Komponenty stylu wychowania w rodzinie

Teoretycy zajmujący się wychowaniem nie zawsze bywają zgodni co do znaczenia samego pojęcia "wychowanie". Jedni z nich uważają, że wychowanie należy rozumieć jako proces świadomego i celowego oddziaływania na dziecko, natomiast inni sądzą, że terminem "wychowanie" należy określić, te wszystkie czynniki, które sprawiają, że z noworodka - istoty biologicznej - rozwija się człowiek - istota społeczna. Pierwsza z podanych definicji dotyczy głównie oddziaływań podejmowanych przez szkołę, kościół, organizacje dziecięce i młodzieżowe itp., gdyż te oddziaływania są intencjonalne i świadome. Jednak wpływ na nasze dzieci w znacznym stopniu wywierają wszelkie czynniki, będące poza kontrolą w/w instytucji. Dodać muszę, że przedszkole, szkoła, świetlica, organizacje są to instytucje wspomagające wychowanie, a główny jego ciężar spoczywa na rodzinie. To właśnie ona w głównej mierze kształtuje osobowość dziecka. Aby ukształtować "zdrową osobowość" należy optymalnie zaspokajać potrzeby dziecka od pierwszych dni jego życia. Z. Skorny za podstawowe dla prawidłowego rozwoju i funkcjonowania dziecka przyjął następujące potrzeby:
- potrzeba kontaktu emocjonalnego
- potrzeba bezpieczeństwa
- potrzeba aktywności, samodzielności i poznawania
- potrzeba kontaktu społecznego
- potrzeba uznania społecznego.

Zaspokojenie bądź deprywacja tych potrzeb tworzy podstawę dla kształtowania się obrazu świata i własnej osoby już od najmłodszych lat.
Wyróżniamy kilka składników stylu wychowawczego rodziców:
- stosunek emocjonalny do dziecka
- wymagania
- kontrola
- wzmocnienia, czyli nagrody i kary stosowane wobec dziecka.

Postaram się teraz jasno i konkretnie omówić każdy z tych czynników stylu wychowawczego.

Zasadniczym komponentem postawy rodzica wobec dziecka jest stosunek emocjonalny. Od pierwszych dni życia dziecku winniśmy okazywać uczucia dodatnie (miłość, akceptacja, życzliwość, troskliwość, czułość), gdyż dostarczają one dodatnich doświadczeń. Na ich podstawie dziecko uczy się postrzegać innych ludzi, jako źródło pozytywnych przeżyć, co z kolei wiąże się z zaspokajaniem potrzeby bezpieczeństwa. Dziecko kochane, akceptowane, otaczane troską i serdecznością chętnie nawiązuje kontakty z innymi dziećmi i osobami dorosłymi z szerszego kręgu poza rodzinnego. Natomiast negatywny stosunek emocjonalny okazywany dziecku przez najbliższych (niechęć, brak życzliwości, częste zdenerwowanie) dostarcza dziecku przykrych przeżyć, co z kolei sprawia, że spostrzega ono inne osoby jako źródło zagrożenia, nieprzyjemnych przeżyć. W konsekwencji prowadzi to do trudności w nawiązywaniu kontaktów z innymi ludźmi, może pojawić się w jego zachowaniu tendencja do izolowania się od innych osób bądź też skłonność do popadania w częste konflikty z otoczeniem. Reasumując dochodzimy do wniosku, że dzieci niekochane, niechciane, zaniedbane przez dom mają marne szanse ćwiczenia poprawnych kontaktów społecznych, co w konsekwencji prowadzi do uzyskania dezaprobaty społecznej, która stanie się źródłem niezaspokojenia potrzeby kontaktu społecznego.

Pozytywne nastawienie rodziców do dziecka sprawia, że prawidłowo kształtuje się poczucie jego własnej wartości, co warunkuje rozwój aktywności i samodzielności, a jednocześnie kształtuje właściwą samoocenę przez potrzebę osiągnięć.

Drugim rozpatrywanym przeze mnie komponentem stylu wychowania będą wymagania.

Poziom stawianych wymagań powinien być wyznaczony przez realne możliwości dziecka. Właściwy poziom wymagań to taki, który nieco przekracza aktualne możliwości naszego dziecka. Może ono spełnić stawiane mu wymagania z pewnym wysiłkiem, co sprawia, że przechodzi ono na wyższy poziom rozwoju. Stawiane wymagania nie powinny mieć formy nakazu lecz zachęty i inspiracji do działania. Gdy widzimy, że w wykonaniu zadania dziecko napotyka na trudności, z którymi samo nie jest w stanie sobie poradzić, winniśmy udzielić mu pomocy. Następną zasadę stawiania dziecku wysokich wymagań jest pochwała. Nie należy czekać na końcowy efekt pracy dziecka, ale chwalić je już wówczas, gdy jego wysiłki zmierzają do osiągnięcia celu. Stosowanie zachęty, pomocy i pochwały sprawiają, że wysokie wymagania stawiane dziecku spełniają rolę ważnego czynnika rozwoju.

W tym miejscu pragnę również wspomnieć o dość modnym w ostatnich czasach, ale często źle rozumianym zarówno przez rodziców, jak i nauczycieli partnerstwie. Powinno ono polegać na tym, że dorosły nie narzuca swej woli wychowankowi, ale tłumaczy mu, dlaczego czegoś od niego wymaga. Musimy pamiętać, że dziecku się nie rozkazuje, lecz proponuje i tłumaczy. Dzięki takiemu postępowaniu nasz wychowanek nie uczy się tylko tego, co dobre, a co złe, ale również zaczyna uświadamiać sobie "dlaczego?". Natomiast zbyt wysokie i rygorystyczne stawianie wymagań uczy dziecko uległości i zbytniego podporządkowania się otoczeniu. Należy ukształtować taką postawę, aby dziecko wiedziało, że należy być odważnym, samodzielnym i dobrym dla innych.

Zbyt wysokie wymagania mogą stać się źródłem niepowodzeń. Takie doświadczenia pozbawiają dzieci wiary w możliwość osiągnięcia powodzenia, hamują samodzielność i aktywność, wpływają niekorzystnie na pewność siebie, na właściwą samoocenę, zmniejszają wiarę we własne możliwości, tym samym hamując rozwój potrzeby osiągnięć.

Zbyt niskie wymagania utrudniają dziecku właściwą orientację w otaczającym je świecie, gdyż nie uczy się ono wówczas tego, co jest dobre, a co złe. Ponadto mogą stać się dla dziecka źródłem łatwych sukcesów, co sprawia, że nie zdobędzie ono umiejętności dążenia do celu poprzez wysiłek, gdyż nie posiada doświadczeń związanych z osiąganiem trudnych sukcesów.

Elementem stylu wychowawczego rodziców względnie niezależnym od pozostałych komponentów jest stopień kontroli zachowania dziecka. Stopień tejże kontroli może być zróżnicowany. Zbyt wysoki, który polega na ciągłej obecności rodziców przy dziecku, nieustannym kontrolowaniu jego czynów, przesadnej troskliwości o jego bezpieczeństwo. Taki stopień kontroli jest bardzo niekorzystny dla rozwoju dziecka, gdyż ogranicza jego samodzielność i inicjatywę, utrudnia zdobywanie dzieciom doświadczeń koniecznych dla kształtowania się właściwej samooceny. Może on również doprowadzić do deformacji obrazu świata, widzianego oczami dziecka, co w sumie sprawi, że zostaną zahamowane potrzeby aktywności i samodzielności.

Natomiast niski stopień kontroli zachowania dziecka pozornie może dawać wychowankowi korzystne warunki rozwoju i socjalizacji. Na ogół bywa on wyrazem obojętnego, a nawet wrogiego stosunku rodziców do dziecka.

Właściwy stopień kontroli bywa określany jako dawanie dziecku rozumnej swobody. Jej zakres należy uzależnić od poziomu rozwoju dziecka. Dawanie wychowankowi takiej swobody pozwala na gromadzenie wielorakich doświadczeń, dzięki którym poznaje ono konsekwencje swoich czynów. Zrozumienie powiązań, jakie zachodzą miedzy własnymi czynnościami, a ich konsekwencjami prowadzi do ukształtowania umiejętności przewidywania skutków własnego działania. Jest to bardzo istotne, jeżeli weźmiemy pod uwagę fakt, że dzieci rzadko kiedy uczą się na błędach własnych rodziców. Podstawę podejmowania decyzji stanowią głównie ich własne doświadczenie. Stosowanie właściwego stopnia kontroli uczy dziecko radzenia sobie w trudnych sytuacjach oraz nabywa dzięki niemu odporności na niepowodzenia.

Bardzo ściśle zależnym od emocjonalnego stosunku do dziecka jest system kar i nagród.

Nagroda zawsze bywa wyrazem pozytywnej oceny wyrażonej o dziecku. Jej rola polega na utwierdzeniu dziecka w przekonaniu, że jego zachowania i czyny zasługują na pochwałę. Przyjemne przeżycia powodują wzmocnienie motywacji na rzecz pozytywnych zachowań. Nagroda musi być dostosowana do wieku i indywidualnych właściwości dziecka. Dostrzeganie i wzmacnianie pozytywnych cech i zachowań równocześnie prowadzi do redukcji niewłaściwych form zachowań. Dostarcza dziecku informacji, jak powinno postępować. Ponadto zaspokaja ona potrzebę miłości i uznania, potrzebę bezpieczeństwa oraz sprzyja rozwojowi u dziecka potrzeby osiągnięć i właściwemu kształtowaniu samooceny.

Istotę drugiego typu systemu wychowania, czyli karania jest powstrzymywanie dziecka od zachowań negatywnych. Ma uzasadnienie wtedy, gdy zniechęca dziecko do negatywnego postępowania. Kara nie może być nadużywana, winna być podobnie jak nagroda stosowna do przewinienia, wieku i osobowości dziecka. W żadnym przypadku nie może ona znieważać, ani obrażać. Dziecko musi być przekonane o słuszności kary.

Reasumując rozważania na temat czynników stylu wychowawczego w rodzinie, możemy powiedzieć, że właściwe rezultaty w wychowaniu dziecka osiągnąć można wtedy, gdy zarówno stosunek emocjonalny, wymagania, kontrola i system wzmocnień będą pełniły pozytywną funkcję w procesie wychowania.

BIBLIOGRAFIA
Gurycka A. Ocena skuteczności oddziaływań wychowawczych - istotny problem psychologicznych postaw wychowania. Psychologia Wychowawcza nr 1
Reykowski J. Z zagadniań psychologii motywacji. Warszawa 1977, WSiP
Skorny Z. Psychiczne mechanizmy zachowania się. Warszawa 1972, PZWS

Opracowanie: Aleksandra Mazurek
Szkoła Podstawowa w Siemowie
im. Jana Pawła II

Wyświetleń: 528