Problemy szkolne dorastających

1. Wymagania szkolne.
2. Niepowodzenia w nauce.
3. Współżycie i współdziałanie.
4. Stosunki uczeń - uczeń.
5. Konflikty światopoglądowe.
6. Stresy szkolne.
7. Kryzysy.
8. Fobie.

Trudności na jakie natrafia w szkole współczesna młodzież, są różnorodne, a najważniejsze z nich można ująć w trzy grupy.

Grupa pierwsza jest związana z wymaganiami dotyczącymi nauki szkolnej: z reguły są to niepowodzenia w nauce ze wszystkimi tego konsekwencjami.

Grupa druga łączy się ze współżyciem i współdziałaniem społecznym na terenia szkoły i obejmuje zarówno kontakty pomiędzy uczniami jak i nauczycielami.

Grupa trzecia dotyczy obszaru wewnętrznych przeżyć ucznia, jego konfliktów wewnętrznych, głównie światopoglądowych (w procesie konfrontowania nauki i wiary)

Grupa I wymagania

Za wyznaczniki niepowodzenia w nauce (także i powodzenia), uważamy oceny szkolne. Mają one charakter społeczny (są stawiane przez nauczyciela, w obecności innych uczniów), dlatego stanowią bardzo silne wzmocnienie pozytywne bądź negatywne. Wskutek złych ocen cierpią przede wszystkim uczniowie wrażliwi, ambitni, zwłaszcza ci, których rodzice przywiązują dużą wagę do ocen. Oceny stawia nauczyciel i zawsze w pewnym stopniu są one subiektywne i ten charakter ocen jest często atakowany przez młodzież. Dlatego ważne jest uzasadnienie stawianej oceny.

Przyjmując oceny jako kryterium niepowodzenia w nauce możemy wyróżnić niepowodzenie obiektywne i niepowodzenie subiektywne, które polega na uzyskiwaniu ocen poniżej własnych aspiracji ucznia. Z kolei niepowodzenie subiektywne obniża samoocenę, tym samym wywierając wpływ na dalsze plany życiowe.

Przyczyny niepowodzeń tkwią zarówno w środowisku rodzinnym, szkolnym, jak i w samym uczniu.

Przyczyny przynależne środowisku rodzinnemu dotyczą: warunków bytowych, kulturowych oraz wychowania.

Złe warunki bytowe najczęściej wywierają negatywny wpływ na naukę młodzieży. Jest to wpływ bezpośredni np. złe odżywianie, brak miejsca do odrabiania lekcji, ale w jeszcze większym stopniu wpływ pośredni poprzez wyzwalanie poczucia odmienności, niższości, pokrzywdzenia. Niekiedy wyzwalają działania kompensacyjne zwiekszające motywacje do nauki, do polepszania swojego dalszego życia.

Bardzo dobre warunki materialne mogą mieć również wpływ na uczenie się młodzieży, wytwarzając nastawienie na konsumpcję, na zaspokojenie przyjemności, unikanie wysiłku. Chodzi o to czy młodzi ludzie korzystają z dobrobytu rodziców dla własnego rozwoju, podejmując przy tym wysiłek i odpowiedzialność za siebie, czy tez są jedynie jego konsumentami.

Można przypuszczać, ze większe znaczenie maja dla nauki szkolnej młodzieży warunki kulturowe, w jakich ona wzrosła, wyznaczone przez wykształcenie i zawód rodziców oraz ich potrzeby kulturowe. Istotna role odgrywają rodzicielskie ambicje, poglądy na życie, rolę wykształcenia, pozycje społeczną.

Do warunków kulturowych możemy zaliczyć przedmioty kultury materialnej jak: książki, czasopisma i techniczne środki przetwarzania informacji jak: telewizor, komputer a zwłaszcza umiejętność posługiwania się nimi i odpowiedniego dozowania informacji.

Środkiem technicznym o szczególnym znaczeniu dla edukacji jest komputer. Dobre programy mogą uzupełnić i pogłębić naukę szkolna, ale niesie to również pewne niebezpieczeństwa, nadmiernie "programują" umysł pozbawiając go nastawianie poszukującego, a w sferze osobowości poprzez kontakt z maszyną, pozbawiają kontekstu społecznego.

Do warunków kulturowych zalicza się także uczestnictwo w imprezach, takich jak koncerty, wystawy, przedstawienia teatralne.. Istotne jest mądre doradztwo w doborze tych imprez.

Najważniejszym czynnikiem zaliczanym do warunków wychowania jest więź emocjonalna miedzy członkami rodziny, bo może ona skompensować wiele innych bodźców. Ogólna atmosfera domowa sprzyjająca lub nie sprzyjająca pracy ucznia, system wymagań wraz z rodzajem stosowanych zachęt a nieraz i nagan, stosunek rodziców do osiągnięć dziecka, a także do szkoły - to warunki wychowania w rodzinie mające wpływ na naukę szkolną. Rodzice wobec dorastającej młodzieży często wyrażają się o nauczycielach swobodnie i nadmiernie krytycznie, co nie jest odpowiednie.

Inne czynniki środowiska rodzinnego, takie jak praca zawodowa matek i struktura rodziny oddziałowują negatywnie w zależności od stopnia, w jakim zakłócają emocjonalny i społeczny rozwój dorastających.

Zasadniczy wpływ na powodzenie czy niepowodzenie szkolne młodzieży maja także warunki środowiska szkolnego, wśród których można wymienić: warunki zależne i niezależne od nauczyciela.

Niezależne są związane z: programem nauczania, metodami nauczania, formami oddziaływania, czynnikami natury organizacyjnej i finansowej.

Negatywne właściwości programu nauczania to zarówno jego przeładowanie, niewłaściwy rozkład na poszczególnych poziomach nauczania, jak i zły dobór treści. W zakresie pierwszego i drugiego elementu wprowadzono istotne zmian, wiele do zrobienia pozostaje w zakresie treści programów. Dotyczy to głównie nieadekwatności do wymagań życia, zainteresowań młodzieży, nastawienia na szczegóły bez uogólnień. Wprowadza się wartościowe programy autorskie nastawione głównie na zdobywanie umiejętności.

Metody nauczania powinny pobudzać wyobraźnie ucznia i skłaniać go większej aktywności.

Do form oddziaływania na motywacje szkolna ucznia należy zaliczyć (mało zróżnicowany) system nagród i kar.

Ważne są czynniki natury organizacyjnej: liczba uczniów w klasie i rozkład lekcji, co w dużym stopniu jest wynikiem trudności finansowych.

Zależne od nauczyciela warunki środowiska szkolnego to cechy osobowości, wśród których pożądane są:
- właściwości poznawcze - inteligencja, zainteresowania, wyobraźnia płynność werbalna
- umiejętności pedagogiczne - sposób przekazywania wiedzy, umiejętność uważnego słuchania ucznia, zdolności organizacyjne
- właściwości charakteru - sprawiedliwość w ocenianiu, życzliwy stosunek do uczniów a także takt, cierpliwość i empatia
- właściwości zachowania - łatwy kontakt z młodzieżą oraz kontrolowanie własnych emocji
- duża odporność na stres - decyduje o stabilnym zachowaniu
- pogodne usposobienie wraz z optymistyczną postawą życiową - ten optymizm wpływa na stosunek uczniów do samych siebie, do obowiązków, a także ma wpływ na stan ich zdrowia.

Odrębną grupę czynników środowiska szkolnego stanowią czynniki związane z klasą szkolna jako grupą. Tu istotne znaczenie ma atmosfera w klasie i pozycja ucznia w zespole klasowym.
Zagadnienia te wchodzą w zakres problemów związanych ze współżyciem na terenia szkoły. Współżycie społeczne zależy w głównej mierze od tego, jak szkoła wywiązuje się ze swej funkcji wychowawczej. Istotna jest współpraca środowisk: rodzinnego i szkolnego.
Niepowodzenia szkolne zależą także, a może i przede wszystkim od warunków biopsychicznych młodzieży, wśród których istotne znaczenie dla nauki mają czynniki natury biologicznej (organiczne i fizjologiczne), takie jak sprawność analizatorów, sprawność motoryki, przebieg dojrzewania, stan zdrowia.
Czynniki natury częściowo biologicznej, częściowo psychicznej to:
- uzdolnienia, ogólna inteligencja ucznia dana biologicznie, ale zarazem wyuczona w trakcie operowania światem przedmiotów i pojęć
- nadpobudliwość nerwowa, powoduje chwiejność uwagi i trudności w zapamiętywaniu, co bezpośrednio wpływa na uczenie się;
- właściwości osobowości jak introwersja i ekstrawersja, wyznaczające szybkość tworzenia i trwałość związków warunkowych.

Czynniki natury psychicznej, to:
- motywacja szkolna - przekonania młodzieży o pożytku z nauki, znaczenie nauki dla przyszłego życia;
- dojrzałość społeczna wraz z takimi nawykami jak pracowitość, dokładność, sumienność;
- zainteresowania pozaszkolne;
- intensywne przeżycia osobiste np. pierwsza miłość.

[Na podstawie badań i obserwacji wiadomo, że niski poziom inteligencji ucznia odbija się bezpośrednio na jego wynikach w nauce, ale wyższy poziom intelektualny nie gwarantuje wyników dobrych.]

Istotna jest dobra motywacja do nauki. Najczęściej mamy do czynienia z układem polimotywacyjnym, to znaczy, że oddziałowują równocześnie różne motywy: ambicyjne, poznawcze, praktyczne. Wśród motywów uczenia się dużą rolę odgrywają motywy lękowe, przy czym są one szczególnie charakterystyczne dla uczniów mających niepowodzenia szkolne. Lęk dezorganizuje czynności obniża w stopniu istotnym postępy szkolone w nauce. Uczenie się ma u takich uczniów charakter działania obronnego, jest wymuszone przez zagrożenie.

Psychologiczne skutki niepowodzeń są różnorodne i głównie zależą od częstości ich występowania. Długotrwałe, chroniczne niepowodzenie powoduje bądź poczucie porażki ze wszystkimi tego konsekwencjami, do nerwicowego reagowania na naukę szkolna i niekiedy do prób samobójczych włącznie, bądź prowadzi do zachowań obronnych. Należy do nich kłamstwo, wagarowanie, przyłączanie się do grup dewiacyjnych uczestniczenie, w których daje poczucie wspólnoty w nieszczęściu i podnosi dobre mniemanie o sobie.

Istotne znaczenie dla sposobu przeżywania niepowodzenia przez młodzież ma stosunek rodziców do niepowodzeń szkolnych. Chodzi tu głównie o ambicje rodziców, popychające młodych ludzi do wybory innej drogi kształcenia, niż byłaby dla nich odpowiednia. W wyborze danej szkoły odgrywają również koledzy, moda, czy nawet bliskość danej szkoły. W sytuacjach wątpliwych należy się zwrócić o pomoc do wyspecjalizowanej w tej problematyce poradni.
Przedstawiając problematykę niepowodzeń w nauce należy powiedzieć o obserwowanym obniżeniu się wyników w nauce, które przypada na pierwszą fazę dorastania. Mogą wówczas wystąpić trudności w skupianiu uwagi i szybkie zapominanie. Dzieje się to na wskutek Chwiejności wegetatywnej, ale także w tym czasie poszerzają się zainteresowania, zwiększa różnorodność dążeń, wzrasta reaktywność emocjonalna z całą gamą pragnień i niepokojów, nagłych pomysłów, zadumań, marzeń. Stopniowo rozwija się zdolność różnicowania spraw na ważne i mniej ważne.

Grupa II - WSPÓŁŻYCIE I WSPÓŁDZIAŁANIE uczniów ze sobą i nauczycielami.

Uczeń - uczeń; najbardziej stresujące sytuacje to: wyśmiewanie się, ironiczne uwagi kolegów podczas odpowiedzi na lekcjach, atmosfera rywalizacji o stopnie. Dochodzą również frustracje będące rezultatem znacznego zróżnicowania materialnego młodzieży.

[Nowe zjawisko: coraz liczniejsza grupa młodzieży ma swoje własne dochody. Ważne jest przede wszystkim to, czy zarabia uczciwą i dobrze wykonywana pracę, czy potrafi pogodzić ją z obowiązkami szkolnymi i jakie miejsce w hierarchii dążeń zajmują pieniądze. Kwestia zaradności może podzielić uczniów.]

Skrajnym przykładem zakłóceń stosunków miedzy uczniami jest odrzucenie ucznia przez rówieśników. W okresie młodości, gdy potrzeby afiliacyjne (zbliżanie się) są nasilone, gdy normy rówieśnicze wyznaczają postępowanie, odrzucenie przez grupę może prowadzić nawet do próby samobójczej. Przyczyny odrzucenia; odmienność fizyczna i psychiczna, przy czym chodzi tu odmienność z obu przeciwstawnych biegunów: pożądaną 9uroda, inteligencja) i niepożądaną (kalectwo, brzydota, brak uzdolnień). Często występuje tylko werbalna deklaracja tolerancji, przy wewnętrznej postawie niechęci. Na ogół jakiś pojedynczy czynnik nie jest wystarczającym powodem oduczenia emocjonalnego. Dużą rolę odgrywa ogólna atmosfera panująca w klasie, a także w domu rodzinnym. Dzieci odrzucone w domu rodzinnym (wykształcenie się wśród tych uczniów społecznie niekorzystnych zachowań, jak niepewność siebie, unikanie kontaktów, agresywność) są często odrzucane w środowisku szkolonym. Długotrwałe odrzucenie nie sprzyja też motywacji do nauki. W stosunkach między uczniami nie sposób też motywacji do nauki. W stosunkach między uczniami nie sposób nie wspomnieć o: dręczeniu uczniów przez uczniów, które coraz częściej przybiera formy pewnej obrzędowości (np. inicjacja "kotów", czyli nowych uczniów), przy czym postępowanie bywa niekiedy tak okrutne, że staje się przestępczym (str141/142.

Uczeń - nauczyciel; zasadniczym czynnikiem stresującym mogą być wypowiedzi nauczycieli obniżające godność osobista uczniów. Niewłaściwy kontakt między nauczycielem, a uczniem szczególnie silnie traumatyzyje uczniów nerwicowych, gdyż oddziaływania nauczyciela z reguły pogłębiają chwiejne u tych uczniów poczucie własnej wartości, pogarszają ich i tak już trudne kontakty społeczne.

[W relacjach między nauczycielami i uczniami pojawiło się nowe zjawisko: lek nauczycieli przed uczniami.]

Typologia stosunków między nauczycielem a uczniem:

Manchard: 3 typy
1. Bezpostaciowe - nauczyciel jest głównie zainteresowany pozycja i karierą, a mniej zajmuje się uczniami:
2. Napięte - gdy nauczyciel usiłuje sobie podporządkować uczniów
3. Harmonijne - gdy pragnie ich zrozumieć i wpłynąć na ich rozwój

Anderson: 2 typy
1. dominujący (władczy, apodyktyczny)
- dominujący z wyraźnymi konfliktami z uczniami
- dominujący bez dostrzegania konfliktów
- dominujący z tendencją do współpracy
2. integrujący (scalający)
- bez widocznej współpracy z uczniami
- z tendencją do współdziałania.
Autor sądzi, że poprawne kontakty między nauczycielem, a uczniami wymagają występowania obu tych kontaktów.

GRUPA III - KONFLIKTY ŚWIATOPOGLADOWE

Mogą powstawać w wyniku rozbieżności światopoglądowych, z którymi styka się młodzież, z rozczarowania dotychczasowym światopoglądem za względu na jego konsekwencje praktyczne, ale najczęściej konflikty tego typu są wynikiem charakterystycznej dla niektórych młodych ludzi postawy antyrelatywizmu moralnego. Żądają oni jednoznaczności i porządkowania się głoszonym zasadom, gdy obserwują inne postępowanie - odrzucają zasady.

Różne rodzaje problemów szkolnych przeżywane są rozmaicie i mogą się odmiennie wyrażać, przyjmując postać tzw. stresów szkolnych, kryzysów czy fobii.

Stresy szkolne: powszechnie przeżywane przez uczącą młodzież. Stres jest zespołem procesów w systemie nerwowym i całym organizmie, które są reakcją na działanie bodźców lub różnego rodzaju sytuacji trudnych, niezwykłych, bolesnych, zagrażających. Te czynniki nazywamy stresorami.

Wyróżnia się stres fizjologiczny (ustrojowy) i stres psychiczny (psychologiczny), przy czym są one powiązane. Pojecie stres (ang. stress) pochodzi z fizyki, gdzie odnosi się do różnego typu sił, nacisków, napięć. Do medycyny wprowadził to pojęcie uczony Selye - odkrył zespół zmian przystosowawczych ustroju, będących reakcją na każdy nowy, silny lub szkodliwy bodziec działający na organizm. Zespół ten obejmuje przyspieszenie przemiany materii, wzrost ciśnienia krwi, poziomu cukru i inne zmiany mające na celu przystosowanie organizmu do wzmożonych wymagań.

U młodzieży stres psychiczny pociąga za sobą zazwyczaj silny stres fizjologiczny, co wiąże się z występującą w tym wieku ogólną chwiejnością procesów nerwowych.

Przebieg reakcji stresu:

Pod wpływem stresorów (trudna sytuacja szkolna) następuje wzrost aktywizacji środkowego układu nerwowego (wzrost czujności, podniecenie). Występuje szybkie reagowanie, przyspieszony odbiór, przetwarzanie informacji w układzie nerwowym. Równolegle występują procesy emocjonalne, przy czym charakterystyczne dla stanu są tzw. emocje obronne, jak strach i gniew. Stresy szkolne są rodzajem tzw. stresu emocjonalnego.

Wpływ stresu na sprawność umysłową: Prawa Yerkersa - Dodsona:
I - przy wzroście pobudzenia emocjonalnego sprawność umysłowa początkowo wzrasta, a następnie gwałtownie maleje;
II - im trudniejsze i bardziej złożone jest zadanie, tym niższy poziom pobudzenia emocjonalnego, a więc tym łatwiej może wystąpić pobudzenie sprawności.

Zaburzenia sprawności pod wpływem emocji nosi nazwę deterioracji emocjonalnej. Charakteryzuje się tym, że podczas egzaminu uczeń nie potrafi rozwiązać trudnych zadań, robi wiele pomyłek. Towarzysza temu objawy, neurowegetatywne, takie jak: przyspieszone bicie serca, plamy na twarzy i szyi, bóle brzucha i szyi. Stresory to: egzaminy, klasówki, odpytywanie przed klasa, zbyt szybkie tempo pracy, sposób bycia nauczyciela. Zdolność do sprawnego działania pomimo silnych emocji nazywa się odpornością na stres emocjonalny. Zwiększa się wraz z wiekiem oraz przez odpowiednie zabiegi psychoterapeutyczne.

Kryzysy szkolne charakteryzyją się stanami psychicznymi złamania, występują już tylko u poszczególnych uczniów. Powstają wskutek chronicznego niepowodzenia szkolnego. Jest to kryzys wynikający z kumulowania się negatywnych emocji, aż do ich gwałtownego wyładowania się. Znane są przypadki nagłego załamywania się psychicznego wskutek jednej traumatyzującej sytuacji, takiej, która wyzwala uczucie zagrożenia, daje poczucie głębokiego upokorzenia, rozczarowania, niesprawiedliwości. Obraz psychicznego załamania może być różny. Izolowanie się, milczenie, długotrwały płacz, odmawianie przyjmowania pokarmów. - To tylko niektóre przykłady mające charakter bierny ucieczkowy. Bardziej aktywne symptomy to krzyk, wybuchy złości, niszczenie przedmiotów, samookaleczenie. Skrajną postacią kryzysu jest próba samobójcza.

Więź emocjonalna w rodzinie ma zasadnicze znaczenie dla przeciwdziałania wszelkim kryzysom, w tym szkolnym, umożliwia powrót do pełnej równowagi psychicznej. Nie należy lekceważyć nawet niewielkiego psychicznego załamania się dorastające dziecka.

Postępowanie rodziców powinno być wtedy niezwykle ostrożne i delikatne, ale jednoznaczne i niekiedy stanowcze. Należy pozwolić na odreagowanie napięć płaczem, nawet złością, podając łagodne środki uspakajające. Wspólny spacer, kilkudniowy odpoczynek, zmiana otoczenia i spokojna rozmowa, gdy minie pierwszy wybuch rozpaczy, są bardzo potrzebne. Należy unikać pocieszania poprzez zrzucanie winy na innych, gdyż to niczego nie rozwiązuje, a obniża umiejętność samodzielnego rozwiązywania trudności.


Nie tylko skrajne postacie kryzysów, ale równieżfobia szkolna wchodzą w skład psychopatologii.

Fobia szkolna - silny, nie do opanowania lek przed szkołą, występujący w różnej postaci. W okresie dojrzewania fobia może przybrać dwojaką postać. Po pierwsze, fobia może przejawiać w postaci leku przed szkołą, wynikającym z kumulowania się niepowodzeń szkolnych. Uczniowie tacy unikają szkoły, uciekają w chorobę, wagarują. Łatwo wtedy o negatywne skutki, ze społecznym wykolejeniem się włącznie. Istotna rola w powstawaniu takich fobii przypada rodzicom, którzy każą dziecko (niekiedy cieleśnie) za szkolne niepowodzenia i znajdują się one w ciągłym oczekiwaniu na przykre konsekwencje. Inni rodzice wywierają psychiczny nacisk, który jest tak wielki, że doprowadza do przeżyć lękowych, które przyjmą postać fobii.

Po drugie fobia może wystąpić u szkolnych prymusów i polega wówczas na silnym leku przed utratą dotychczasowej, wyróżnionej pozycji. W tej postaci fobii, obok wegetatywnych i zauważalnych w zachowaniu symptomów lęku, pojawia się charakterystyczne zawężenie zainteresowań do spraw związanych z nauką szkolna, przy niemal całkowitej niezdolności do psychicznego odprężenia się. Uczniowie tacy zasypiają z niepokojem, miewają marzenia senne, w których są przedmiotem kompromitacji, rano odczuwają mdłości, nie jędza śniadania. W niedziele przeżywają rodzaj nerwicy niedzielnej, podczas spaceru, zabawy wracają myślami do szkoły. Ta postać fobii obejmuje całą psychikę ucznia i rozwija się zazwyczaj u takich uczniów, których cechuje połączenie nieśmiałości z wysokimi ambicjami, przy czym ich dążenie do mocy jest często kompensowaniem jakiejś bolesnej słabości (własnej lub dotyczącej życia rodzinnego). Uczniowie tacy mogą uzyskać pomoc poprzez psychoterapię.

U uczniów w okresie dorastania spotykamy też szczególna postać fobii, zwaną logofobią. Jest to lek przed mówieniem, który w sytuacjach szkolnych powoduje bądź nagłe zamilkniecie, bądź wypowiedzi ucznia są poplątane, cząstkowe, nieadekwatne do rzeczywistej wiedzy. Leży u podstaw jąkania.

Problemy szkolne młodzieży są różnorodne tak, co do treści, jak i sposobu ich wyrażania się oraz nasilenia. Przed rodzicami i nauczycielami stoi nie tylko zadanie ich zrozumienia, ale i daleko idącego zróżnicowania własnego postępowania wychowawczego, dostosowanie do indywidualnych właściwości dorastających.

Bibliografia:
Irena Obuchowska - "Drogi dorastania" WSiP W-wa 1996r.,
Ministerstwo Edukacji Narodowej - "O wychowaniu w szkole." W-wa, maj 1999r
 

Opracowanie: Iwona Nowak

Wyświetleń: 1458