Wpływ niedostosowania społecznego na niepowodzenia szkolne

Przez niepowodzenia szkolne rozumieć będziemy taki stan, który polega na występowaniu rozbieżności między obowiązującymi założeniami programu nauczania i wychowania a faktycznie opanowanymi przez uczniów wiadomościami, umiejętnościami i nawykami, natomiast przez nie dostosowanie społeczne młodzieży będziemy rozumieli takie zachowanie, które charakteryzuje się nieprzestrzeganiem podstawowych norm współżycia społecznego, uznanych za obowiązujące dzieci i młodzież w wielu szkolnym. Przeanalizuję teraz zasadnicze przyczyny powstawania tych niekorzystnych społecznie zjawisk. W piśmiennictwie specjalistycznym przyczyn niepowodzeń szkolnych i niedostosowania społecznego szuka się zazwyczaj w osobowości dziecka oraz w jego środowisku. Istnieją różne grupy przyczyn, powodujących niepowodzenia szkolne i niedostosowanie społeczne dzieci, nie mogą być one rozpatrywane w oderwaniu, niezależnie od siebie. Przyczyny te bowiem występują kompleksowo, aczkolwiek niektóre z nich dominują. Ustalenie, które z nich dominują jest konieczne, gdyż pozwala na dobór skutecznych sposobów przeciwdziałania. Większość autorów zgodnie przyjmuje, iż spośród czynników determinujących te negatywne zjawiska decydujące znaczenie mają warunki materialne, kulturowe i osobowościowe. Próbuje się znaleźć odpowiedź na podstawowe pytanie: z jakimi czynnikami związane jest zjawisko niedostosowania społecznego i niepowodzenia w nauce - z osobowością ucznia, jego środowiskiem rodzinnym i pozarodzinnym, ze szkołą czy też, być może, z równoczesnym oddziaływaniem wszystkich wymienionych czynników.

Liczne badania, których wyniki prezentowane są w literaturze przedmiotu, wskazują że niepowodzenia w nauce i niedostosowanie społeczne na ogół detenninowane są przez zespół czynników osobowościowych i środowiskowych, a ponadto, że między tymi zjawiskami istnieje nierozerwalny związek. Na ogół przyczyną niedostosowania społecznego jest niepowodzenie w szkole.

Przeanalizuję teraz kolejno wpływ poszczególnych czynników na wymienione wyżej zjawiska.

Do grupy przyczyn tkwiących w osobowości ucznia zalicza się najczęściej wszystkie fizyczne i psychiczne właściwości ucznia, utrudniające mu naukę w szkole i dostosowanie się do życia społecznego. Do najważniejszych zalicza się: upośledzenie umysłowe, wady wzroku i słuchu, parcjalne uszkodzenia i zaburzenia w rozwoju i funkcjonowaniu układu nerwowego. Wymienione zaburzenia Halina Spionek nazywa umownie i skrótowo "mikrodefektami".

Ogólny rozwój psychiczny, a zwłaszcza umysłowy, często nie odbiega od normy. Zaburzenia zaś występują najczęściej w rozwoju tylko niektórych funkcji. Wady te jednak wpływają na niepowodzenia w nauce i utrudniają adaptację dzieci, pogłębia się u nich istniejący już konflikt wewnętrzny. Wśród tych dzieci znajduje się wielu uczniów, którzy uzyskują złe wynikiw nauce, czego następstwem może być niedostosowanie społeczne.

Odrębną kategorię wśród źle uczących się dzieci stanowią te, które mają słaby stan zdrowia. Do tej kategorii należą także dzieci anemiczne, wątłe i niedożywione, dla których praca w ciągu kilku godzin w szkole jest ponad siły. Te dzieci stanowią znaczny odsetek wśród uczniów mających niedostateczne wyniki w nauce, wśród powtarzających klasy, przerywających naukę szkolną i sfrustrowanych z powodu niepowodzeń szkolnych, co charakteryzuje niedostosowanie społeczne.

Następną grupą czynników są przyczyny tkwiące w środowisku. Na znaczenie środowiska w wychowaniu dziecka, a zwłaszcza tych czynników środowiskowych, które warunkują sukcesy lub niepowodzenia w nauce szkolnej i jego dostosowanie się, zwracano uwagę już od dawna.

Na warunki środowiskowe jako czynnik determinujący w dużej mierze poziom intelektualny młodzieży, a tym samym jej postępy w nauce, wskazywali m.in. J. Pieter i L. Bandura. Podkreślali one, że złe warunki środowiskowe niejednokrotnie przesądzają o losie dzieci i młodzieży. Występowanie środowiskowych przyczyn drugoroczności i odsiewu szkolnego pozwalają stwierdzić, że nadal głównym powodem niepowodzeń dzieci i młodzieży są nieodpowiednie warunki życia dziecka i brak opieki ze strony rodziców. Nowym czynnikiem niekorzystnie działającym na dziecko jest niezadowalający stan zdrowia matek oraz ich zaabsorbowanie pracą zawodową. Nieodpowiednie warunki środowiskowe to przede wszystkim rozbicie rodziny i jej rozkład, alkoholizm rodziców i brak pozytywnego oddziaływania wychowawczego na dzieci, co decyduje o rozwoju i losach życiowych dzieci i młodzieży, a także o ich karierze szkolnej. Brak opieki i kontroli ze strony rodziców oraz złe warunki kulturowe i niski poziom życia rodziny powodują pogłębienie się procesu niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży.

Wspomniane wyżej braki i niedomagania środowiska domowego dzieci, zaliczane do społecznych przyczyn niepowodzeń szkolnych, utrudniają, a w pewnych przypadkach nawet uniemożliwiają uczniom opanowanie przewidzianych programem wiadomości i umiejętności oraz hamują prawidłowy rozwój ich osobowości. Jeśli zmiana niekorzystnych warunków życia dziecka nie jest możliwa, nadal będzie ono miało trudności w nauce, otrzyma oceny nie dostateczne i będzie musiało powtarzać klasę, a nawet opuścić szkołę przed jej ukończeniem. Jako konsekwencja niepowodzenia szkolnego wystąpi nieprzystosowanie społeczne. Badacze polscy stwierdzili u 58 % do 78 % uczniów społecznie niedostosowanych opóźnienia w nauce wynoszące dwa lata i więcej. Liczby te wskazują wyraźnie na związek niepowodzeń w nauce ze społecznym niedostosowaniem młodzieży. Jak już wcześniej wspominałam, wśród czynników środowiskowych wyodrębnia się czynniki związane z działalnością szkoły. Przyczyny te dzielą się zazwyczaj na organizacyjne i dydaktyczne. Przyczyny organizacyjne to niedostatki systemu szkolnego, programów i podręczników oraz systemu kształcenia nauczycieli. Przyczyny dydaktyczne wynikają z niewłaściwej organizacji i metod pracy nauczycieli, nieznajomości uczniów i braku opieki nad uczniami słabszymi.

Niektórzy stwierdzają, że słabe wyniki w nauce powoduje głównie brak pomocy w odrabianiu zadań domowych ze strony rodziców, brak współpracy szkoły z rodziną, złe warunki mieszkaniowe uczniów w domu, w internacie lub na stancji, jak również nieumiejętność organizowania pracy domowej. Inni jako istotny powód wymieniają czynniki natury psychicznej, takie jak brak motywów skłaniających do uczenia się lub cechy charakteru i właściwości fizjologiczne i psychologiczne wieku rozwojowego uczniów.

W ostatnich latach problem wpływu niepowodzeń szkolnych na powstawanie niedostosowania społecznego znajduje się w centrum uwagi wielu specjalistów. Był on również przedmiotem badań prowadzonych przez J. Konopnickiego, Cz. Kupisiewicza. Naświetlają oni fazy i etapy powstawania niepowodzeń w nauce szkolnej, podkreślali, iż w następstwie występują pewne symptomy niedostosowania społecznego. Wiadomo jest, że źli uczniowie nieodpowiednio się zachowują, systematycznie wagarują, często przerywają naukę przed ukończeniem szkoły i niejednokrotnie popełniają czyny przestępcze. Niepomyślna sytuacja uczniów wiąże się ściśle z trudnościami wychowawczymi, te zaś powodują trudności w nauce już w klasach najniższych. Przyczynia się to do powstawania konfliktowych sytuacji uczniów w szkole, niechętnego stosunku do szkoły, wagarowania i opuszczania poszczególnych lekcji. Braki tych uczniów narastają i postępy w nauce są niedostateczne. W rezultacie uczniowie muszą pozostać drugi rok w tej samej klasie, co staje się jedną z przyczyn ich wykolejenia się, co nawet prowadzi do przestępczości.

Nie znaczy to, iż drugoroczność i odsiew są typowe dla wszystkich u czniów społecznie niedostosowanych. Niemniej jednak dotychczasowe badania wykazują, iż podłożem większości przypadków niedostosowania społecznego młodzieży są niepowodzenia w nauce, których następstwem jest drugoroczność. Stan ten sprzyja także wyrabianiu u młodzieży takich cech i nawyków zachowania, które uniemożliwiają jej współżycie w domu i szkole. Niechęć do szkoły objawia się w początkowej fazie brakiem zainteresowania nauką, lekceważeniem obowiązków szkolnych, zanikiem ambicji, a nawet często nieuznawaniem lub nieprzestrzeganiem norm i wymagań szkoły, wrogim stosunkiem do opiekunów i wychowawców. Nierzadko objawy społecznego niedostosowania dzieci i młodzieży nasilają się coraz bardziej, wyrażając się najczęściej nonszalancją i arogancją. Dzieci cechują wówczas cyniczne i bezczelne wypowiedzi, niechlujny wygląd, brak opanowania i agresywność.

Analizując przedstawione postawy dzieci oraz zastanawiając się nad ich genezą, można stwierdzić, iż istnieją trzy czynniki, które decydują o podatności na wpływy społeczne i kulturalne: dom, szkoła oraz grupa rówieśnicza. Znamienny jest przy tym fakt, iż wczesne oznaki niedostosowania społecznego pojawiają się w początkowym okresie nauki szkolnej i związane są ściśle z pierwszymi niepowodzeniami szkolnymi. Analiza przyczyn niepowodzeń w nauce oraz ich roli w kształtowaniu się niedostosowania społecznego młodzieży ukazuje ich wielką złożoność, zróżnicowanie. Czynniki te można ująć w dwie grupy, które działają równolegle i są ze sobą ściśle sprzężone, a mianowicie grupą osobowościową i środowiskowa. Z faktu tego wynikają znaczne trudności w realizacji celowych dziłań resocjalizacyjnych.

W bardzo wielu zaburzeniach w rozwoju specjaliści różnych dziedzin szukają obecnie przyczyn niepowodzeń uczniów w nauce. Obok negatywnego wpływu na naukę szkolną różnych defektów rozwojowych (jak np. wady wzroku czy słuchu, obniżenie tzw. inteligencji ogólnej ucznia), zespołów objawowych (jak np. nadpobudliwość, zahamowanie czy, różne objawy zaburzeń mowy) oraz schorzeń (jak np. choroba reumatyczna czy nerwica), coraz częściej ukazują się publikacje naświetlające niepowodzenia szkolne jako bezpośredni skutek obniżenia motywacji dziecka do nauki bądź też rezultat zaburzeń jego rozwoju uczuciowego. Reprezentanci teorii psychoanalitycznych, wiążą trudności w nauce poszczególnych przedmiotów (jak matematyka czy język ojczysty) z różnymi typami zaburzeń osobowości ucznia, wyniesionych z wczesnych faz rozwojowych.

Bibliografia
1. Kupisiewicz, Cz., Niepowodzenia dydaktyczne, PWN, Warszawa 1972.
2. Kupisiewicz, Cz., Niepowodzenia dzieci w nauce szkolnej. Przyczyny i niektóre środki zaradcze. "Materiały do nauczania psychologii" pod red. L. Wołoszynowej, Seria II, tom 1, PWN, Warszawa 1964.
3. Okoń, W., Zarys dydaktyki ogólnej. PWS, Warszawa 1960.
4. Piaget, J., Rozwój ocen moralnych dziecka. PWN, Warszawa 1967.
5. Spionek, H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. PWN Warszawa 1973.
6. Tyszkowa, M., Zachowanie się dzieci szkolnych w sytuacjach trudnych. PWN, Warszawa 1972.

Opracowanie: Anna Pluta Szkoła Podstawowa w Zielenicach

Wyświetleń: 5458