Rola zabawy w edukacji i wychowaniu

Znaczenia zabawy dla prawidłowego rozwoju społecznego i umysłowego dzieci w każdym wieku nie sposób przecenić, o czym my - nauczyciele częstokroć zapominamy. Nie traktujmy zabaw jako straty czasu, którego wciąż jest za mało na realizację programu nauczania! Pamiętajmy, że zabawa jest odpowiednim i przyjemnym dla uczniów sposobem poznawania i zrozumienia otaczającego ich świata. Podczas nich dzieci podejmują procesy myślowe i działania, które stają się ich ogromnym intelektualnym osiągnięciem. Człowiek - niezależnie od tego, czy duży, czy też mały uczy się o wiele więcej, jeśli dzieje się to w atrakcyjnej formie zabawy, niż poprzez pasywne słuchanie. Nawet najciekawszy wykład nie zastąpi samodzielnej aktywności dziecka umiejętnie kierowanej przez wychowawcę.

Wielu nauczycieli dzieli uczniów na tych, którzy są uważni podczas zajęć i tych, którzy nie uważają. Uwagi ze strony uczniów możemy oczekiwać tylko wtedy, gdy treści nauczania są dla nich interesujące i kiedy mogą o nich współdecydować. Na zdolność naszej koncentracji wpływają przede wszystkim dwa czynniki: nasze postrzeganie oraz hormony, które w określonym momencie dominują w naszym mózgu. Stres i sytuacja zagrożenia powodują, że mózg człowieka wytwarza kortyzon, wazopresynę i endorfinę- hormony, które zmieniają nasze zachowanie. Pragnąc zainteresowania i kreatywnych osiągnięć uczniów, musimy unikać toksycznego stresu i strachu.

Każdy człowiek w ciągu doby przeżywa kilkanaście razy wzrost i spadek koncentracji. Im młodsze dziecko, tym krótsze fazy koncentracji i częstsze potrzeby przerwy. Regulowane odgórnie przerwy w szkole uwzględniają te cykle, ale większość uczniów nie potrafi odprężyć się w tym czasie, gdyż nie dysponują oni odpowiednimi technikami rozluźniającymi. Poza tym, wiele z tego, czego się uczymy, odbywa się szybko i automatycznie. Często w ogóle nie wiemy, że się uczymy, ale potem potrzebujemy czasu, aby usystematyzować nasze wiadomości.

Z tych powodów po intensywnej nauce musimy postarać się o przerwy i odprężenie. Zasada ta dotyczy uczniów, ale również nauczycieli.

Zabawa stanowi dla dzieci potwierdzenie ich umiejętności, zręczności, daje poczucie zadowolenia, stwarza okazje do kontaktów z innymi ludźmi. Wyzwala w uczestnikach takie pozytywne uczucia jak: radość, sympatia, duma, zadowolenie, spełnienie. Wyniki badań nad mózgiem udowadniają ścisły związek między stanem psychicznym, a fizycznym samopoczuciem. Powszechnie wiadomo, że fizyczny ruch zwiększa aktywność mózgu. Fizyczny trening skraca czas reakcji, poprawia pamięć, redukuje stres oraz prowadzi do powstania neurotroficznych czynników, które poprawiają w komórkach mózgowych zdolność komunikowania się. Zabawa jest więc fizyczno-umysłową aktywnością, wspierającą rozwój myślenia, a tym samym nauką.

Szereg badań wskazuje na to, że powodzenie szkolne uczniów wzrasta jeśli mają oni możliwość poruszania się na lekcji wychowania fizycznego, w czasie zabawy w teatr, podczas tańca. Nauczyciel powinien starać się nadawać lekcjom taką strukturę, aby uczniowie mogli się co pewien czas swobodnie poruszać. Działania tego rodzaju mogą pomóc dzieciom w uzyskaniu lepszych wyników, zwłaszcza tym, które są nadpobudliwe psychoruchowo. Warto poświęcić im trochę czasu jeśli nawet odrobinę miałaby ucierpieć z tego powodu dyscyplina zajęć.

Nadmierny stres i strach w ogromnym stopniu przyczyniają się do zaburzeń procesu nauczania w szkole. Strach bywa środkiem, przy pomocy którego wpływamy na ludzkie zachowanie. Jednakże chroniczny stres prowadzi do tego, że nie potrafimy odróżniać ważnych i mniej ważnych rzeczy, przestajemy zachowywać się racjonalnie. Zestresowany uczeń zaczyna płytko oddychać i skupia uwagę na czymś zupełnie innym. Staje się bardziej wrażliwy na bodźce napływające z otoczenia, aby szybciej rozpoznawać zagrożenia. Wpływa to bardzo niekorzystnie na zdolność koncentracji nad tekstem lub nad powierzonym zadaniem. Zagrożenia te czekają na ucznia na każdym kroku: w domu rodzinnym (konflikty małżeńskie rodziców, alkoholizm, zła sytuacja finansowa), w drodze do szkoły, na podwórku (strach przed bandami lub pojedynczymi chuliganami, bójki), w klasie (strach przed złymi ocenami, przed grubiaństwem kolegów, szyderczymi uwagami nauczyciela). Dzieci, które odczuwają strach nie są w stanie kojarzyć i łączyć ze sobą pewnych elementów lub rozpoznawać różne logiczne płaszczyzny. Ma to potężne znaczenie dla nauki: tylko w odprężonej atmosferze uczeń może odkrywać zależności, opracowywać teorie i pracować na miarę swoich możliwości.

Często przeżywany stres, urazy i uczucie bezsilności prowadzą do dwojakiego rodzaju mechanizmów obronnych: niekiedy uczniowie, którzy mają wrażenie, że nie są w stanie zmienić swoich wyników nauczania, stają się pasywni, próbują przetrwać dzięki temu, że stają się niezauważalni; inni rekompensują te uczucia poprzez agresywne i bezwzględne zachowanie wobec otoczenia.

Zadaniem nauczyciela i wychowawcy jest redukowanie stresu u uczniów poprzez unikanie okoliczności, które prowadzą do jego powstawania oraz stosowanie strategii łagodzących stres, którego nie sposób uniknąć.

W pracy pedagogicznej szczególnie przydatne są zabawy na rozwiązywanie konfliktów i napięć w grupie, natomiast proces dydaktyczny winien być wspierany poprzez zabawy ułatwiające naukę.

Pamiętając o różnorodnych funkcjach jakie mogą spełniać i ich zamierzonych efektach, możemy wyróżnić kilka kategorii zabaw:
- ROZWIJAJĄCE LOGICZNE MYŚLENIE- pobudzają kombinatoryczne myślenie oraz umożliwiają doświadczenia na zasadzie prób i błędów. O wymiarze nauki w zabawie stanowi wzajemne powiązanie rozsądku i fantazji, rzeczywistości i iluzji, wymagań i wyobrażeń.
- ĆWICZĄCE KONCENTRACJĘ- redukują niepokój i łatwość rozpraszania się uwagi uczniów, czyli czynniki negatywnie wpływające na proces myślenia, rzutujące na osiągnięcia i zachowanie.
- KREATYWNE- prowokują różne drogi rozwiązań i strategie rozwiązywania problemów. Rozwijają fantazję i pomysłowość.
- SPOŁECZNE- umożliwiają wzajemne zbliżenie się, zaspokajają potrzebę akceptacji, powodują, że poszczególni członkowie grupy dobrze czują się w swoim towarzystwie.
- ROZWIJAJĄCE SILNĄ WOLĘ- ćwiczą myślową i werbalną wytrwałość oraz kontrolę własnej woli. Aby w grupie panowała odpowiednia atmosfera, każdy uczestnik powinien potrafić tak się opanować, aby wspólne przedsięwzięcia nie były ciągle przerywane przez próby dominacji poszczególnych jej członków.
- ROZWIJAJĄCE ZAUFANIE- każdemu uczestnikowi dają pewność, że naprawdę należy do grupy i że może zwierzyć się innym.
- KOMUNIKACYJNE- usprawniają umiejętność głośnego przemawiania do grupy lub przed nią oraz uważnego słuchania drugiej osoby, umożliwiają adekwatne przekazywanie informacji między ludźmi. Mogą doskonalić również pozawerbalne porozumiewanie.

Nie żałujmy więc czasu na zabawy, w czasie których podczas lekcji uczniowie będą mogli swobodnie poruszać się, śmiać, pracować w różnych podgrupach i eksperymentować z różnymi rolami. Ważne jest, aby nie istniały sztywne podziały na podporządkowanych i rządzących. Należy postarać się o atmosferę demokracji w klasie, aby wszyscy poczuli swoją przynależność do grupy oraz osobiste znaczenie. Niech szkoła stanie się miejscem bezpiecznym i przyjaznym.

Wszystkim nauczycielom pragnącym doskonalić swój warsztat pracy w tym zakresie, gorąco polecam niżej wymienione pozycje, będące bogatym źródłem pomysłów.

LITERATURA:

1. A. Bartl: "Gry i zabawy na każdą pogodę" - wyd. MARBA CROWN LTD., Warszawa1996
2. D. Branders, H. Philips w opracowaniu Małgorzaty Jachimowskiej: "Grupa bawi się i pracuje" - Oficyna wydawnicza UNUS, Wałbrzych 1994
3. D. Braun, R. Greine: "Zabawy rozwijające logiczne myślenie" - - wyd. Jedność, Kielce 2003
4. B. Fuchs: "Zabawy na rozwiązywanie konfliktów i napięć w grupie" - wyd. Jedność, Kielce 2003
5. E. Glacone, M. Schiavetta: "Zabawa na każdy dzień 152 zabawy grupowe" - wyd. Jedność, Kielce 1998
6. E. Leszczyńska: "Jak pokonać agresję?" - Życie Szkoły nr 8/2001
7. K. W. Vopel: "Gry i zabawy interakcyjne dla dzieci i młodzieży", części 1-4 - wyd. Jedność, Kielce 1999
8. K. W. Vopel: "Zabawy, które łączą", część 1 i 2 - wyd. Jedność, Kielce 2001
9. R. Więckowski: "Praca terapeutyczna w systemie edukacji wczesnoszkolnej" - Życie Szkoły nr 1/2001
 

Opracowanie: Dorota Kacprzak

Wyświetleń: 1399