Profilaktyka i odżywianie w osteoporozie

Osteoporoza

Osteoporoza to choroba, która dotyczy kości, powoduje ich osłabienie i sprawia, że mogą one ulec złamaniu dużo łatwiej niż u osoby zdrowej.

Osteoporozą zagrożone są przede wszystkim kobiety po 50 roku życia. Cierpią na nią również starsi mężczyźni, a niekiedy młodzi ludzie, u których towarzyszy ona innym, poważnym chorobom.

Kość jest żywą tkanką, ulegającą przeciwstawnym procesom przebudowy - tworzenia i niszczenia. Procesy te trwają przez całe życie człowieka, zaś stosunek ilości kości tworzonej do niszczonej określa całkowitą masę kostną. Do 30 roku życia przeważają procesy kościotworzenia (obserwujemy budowę szkieletu). Po 50 roku życia, a zwłaszcza po menopauzie u kobiet zaczyna przeważać kościoniszczenie i stopniowy ubytek masy kostnej.

Wapń jest pierwiastkiem niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania wszystkich komórek, narządów i systemów organizmu żywego. Jest on także najważniejszym pierwiastkiem "kostnym" (ponad 90% jego całkowitej ilości w organizmie). Od zawartości wapnia w tkance kostnej zależy m.in. podatność kości na złamania.

Organizm stara się utrzymać stężenie wapnia we krwi w ściśle określonym zakresie stężeń. Kiedy maleje ilość wapnia dostarczanego z pożywieniem, albo zaburzone jest jego wchłanianie, w organizmie uruchamiane są procesy nasilające uwalnianie wapnia z kości. Jeśli proces ten trwa wystarczająco długo, dochodzi do znacznego odwapnienia kości, a w konsekwencji do znacznego wzrostu ryzyka złamań.

Szczytową masę kostną osiągamy około 30 roku życia, tj. około 10 lat po zakończeniu okresu wzrostu. Po około dwudziestoletnim okresie "spokoju" (30 - 50 lat) masy kostnej zaczyna powoli i stopniowo ubywać, aż do momentu, w którym jest jej za mało, aby wytrzymać siły urazów lub obciążeń wywieranych na szkielet. W konsekwencji dochodzi do złamań kości w warunkach, w których u osób zdrowych nie doszłoby do złamania.

Im mniej kości zbudowaliśmy w młodości (tzn. im niższa szczytowa masa kostna), tym łatwiej o rozwój osteoporozy i większe jest ryzyko złamania. Podobnie, im szybciej tracimy kość ze względu na obecność czynników ryzyka, tym szybciej może nas dotknąć osteoporoza. Znając czynniki ryzyka osteoporozy możemy przewidywać jak bardzo jesteśmy narażeni na wcześniejsze wystąpienie tej choroby.

Czynniki ryzyka osteoporozy
- przebyte uprzednio złamanie po minimalnym urazie,
- rodzinna skłonność do występowania osteoporozy, manifestująca się złamaniami kości po niewielkich urazach (lub bez urazu) u rodziców lub rodzeństwa, szczególnie złamaniem szyjki kości udowej u matki,
- wczesna menopauza i długotrwały niedobór estrogenów w organizmie kobiety po menopauzie,
- utrzymujące się zaburzenia miesiączkowania w każdym wieku kobiety,
- niedobór androgenów (testosteronu) u mężczyzn,
- szczupła budowa ciała,
- długotrwałe stosowanie leków z grupy glikokortykosterydów (Encorton, Polcortolon, Medrol i inne).

Innymi, uznawanymi czynnikami ryzyka rozwoju osteoporozy są:
- wiek powyżej 65 lat,
- niedobór wapnia w diecie osób starszych,
- niedobór witaminy D - jedynie 20% witaminy D pochodzi ze źródeł pokarmowych, 80% witaminy D syntetyzowane jest w skórze pod wpływem słońca (osoby starsze spędzają większość czasu w pomieszczeniach zamkniętych, szczególnie w okresie jesienno - zimowym, uniemożliwiając w ten sposób proces powstawania witaminy w ich organizmach),
- przewlekłe stosowanie szeregu leków, m.in. przeciwkrzepliwych, przeciwnowotworowych, przeciwdrgawkowych, niektórych moczopędnych (np. furosemidu), hormonów tarczycy i wielu innych,
- nadużywanie kawy, alkoholu, napojów typu cola,
- palenie papierosów,
- długotrwałe unieruchomienie,
- osteoporoza towarzyszyć może licznym chorobom (np. niewydolności nerek, nadczynności tarczycy i przytarczyc, nowotworom, przewlekłym chorobom przewodu pokarmowego i innym),
- liczne ciąże i długotrwałe karmienie piersią zwłaszcza u kobiet niewłaściwie odżywiających się, palących papierosy i nadużywających alkoholu.

Zapobieganie osteoporozie
Jedna z głównych zasad współczesnej medycyny mówi, że lepiej zapobiegać niż leczyć. Jest to niezwykle mądra teza, którą z pewnością warto kierować się w życiu. Bez wątpienia będzie to z pożytkiem dla naszego zdrowia.

Profilaktyka, czyli zapobieganie rozwojowi choroby ma ogromne znaczenie w walce z osteoporozą. O stan kości należy dbać od najwcześniejszych lat życia. Od tego, jak zostaną ukształtowane w dzieciństwie i młodości, zależy ich przyszły los. Należy jednak podkreślić, że na rozpoczęcie działań profilaktycznych zawsze jest dobry czas. Najlepiej zacząć już dziś, niezależnie od tego czy jest się osobą młodą, dojrzałą, czy w wieku podeszłym. W każdym momencie życia można zrobić wiele dobrego dla swoich kości. Nigdy nie jest za późno na modyfikację stylu życia, zmianę diety czy kontrolną wizytę u lekarza. Pamiętajmy, że właściwie prowadzona profilaktyka osteoporozy jest skuteczna.

Postanowienia dla moich kości
Większość z nas przy różnych okazjach składa sobie liczne postanowienia i obietnice, które dotyczą różnych dziedzin naszego życia. Najbardziej cenne dla nas są te, dotyczące poprawy stanu naszego zdrowia. Wszyscy, niezależnie od płci i wieku, powinni przyjąć jeszcze jedno niezwykle ważne postanowienie: zacznę dbać o zdrowie moich kości i będę chronił je przed osteoporozą. Jak takie postanowienie zrealizować? Oto zalecenia, które przeczytaj uważnie i spróbuj zastosować w życiu codziennym:
1. Spożywaj pokarmy bogate w wapń (mleko i jego przetwory: zwłaszcza jogurty i kefir)
i wit. D (tran lub tłuste ryby morskie, żółtko jaj) tak, żeby Twoje kości miały odpowiednią ilość budulca.
2. Jeżeli uważasz, że nie jesteś w stanie zapewnić swojemu organizmowi właściwej podaży wapnia w diecie, zażywaj preparaty wapniowo - witaminowe.
3. Postaraj się osiągnąć i utrzymać prawidłową dla swojej płci, wieku i wzrostu masę ciała.
4. Korzystaj ze słonecznej pogody (pod wpływem promieni słonecznych powstaje
w skórze witamina D).
5. Zmień tryb życia z siedzącego na bardziej aktywny (zacznij się gimnastykować, dużo spaceruj).
6. Postaraj się ograniczyć do minimum używki, tj. kawę, papierosy, alkohol (zadbasz
w ten sposób nie tylko o kości, ale o cały organizm).
7. Unikaj sytuacji mogących doprowadzić do złamań kości:
- zostań w domu, kiedy jest ślisko,
- przy wannie zamontuj uchwyt, który pomoże Ci bezpiecznie z niej wyjść,
- połóż na podłodze w łazience antypoślizgowy dywanik,
- zaopatrz się na zimę w buty na grubym bieżniku (zabezpiecza przed poślizgiem),
- korzystając ze schodów zawsze trzymaj się poręczy,
- unikaj podnoszenia dużych ciężarów.
8. Jeżeli zidentyfikowałeś u siebie obecność czynników ryzyka rozwoju osteoporozy, zainteresuj się możliwością wykonania badania densytometrycznego kości.
9. Jeżeli przyjmujesz przewlekle leki, zapytaj lekarza rodzinnego, czy nie mają one negatywnego wpływu na kości.
10. Poproś swojego lekarza, aby ocenił, czy Twój organizm jest zagrożony osteoporozą

Diagnostyka osteoporozy - DENSYTOMETRIA

Odczuwalne lub widoczne objawy osteoporozy, takie jak: bóle pleców, zmniejszenie wzrostu, zniekształcenia sylwetki, czy też złamania, pojawiają się dopiero w zaawansowanej fazie choroby. Dopóki nie dojdzie do złamań, ubytek masy kostnej postępuje powoli, ale bez bólów, które mogłyby być ostrzeżeniem przed nadchodzącą chorobą. Niezwykle ważne jest, by odpowiednio wcześnie wykryć zbliżające się zagrożenie.

Badaniem pozwalającym na wczesne wykrywanie zmian zachodzących w tkance kostnej jest densytometria. Metoda ta pozwala na wiarygodną ocenę gęstości mineralnej kości (BMD - Bone Mineral Density). Badanie to cechuje się bardzo dużą dokładnością i pozwala na określenie kilkuprocentowych zmian ilości masy kostnej. Dla porównania, na podstawie zdjęć rentgenowskich zmiany osteoporotyczne można rozpoznać dopiero, gdy ubytek masy kostnej wynosi 25-30%. Badanie densytometryczne jest bezbolesne, trwa od kilku do kilkunastu minut i nie wymaga specjalnych przygotowań ze strony badanego.

Wynik pomiaru densytometrycznego pozwala na:
- rozpoznanie osteoporozy we wczesnej jej fazie,
- oszacowanie indywidualnego ryzyka złamań,
- otrzymywanie informacji przydatnych do podjęcia decyzji o leczeniu pacjenta lub konieczności wykonania dalszych badań diagnostycznych.

Badanie profilaktyczne przeprowadzone po raz pierwszy około 45 roku życia i okresowo powtarzane pozwala uchronić się przed osteoporozą i jej skutkami. Stwierdzenie tendencji do spadku masy kostnej odpowiednio wcześnie daje dość czasu na podjęcie działań profilaktycznych. Właściwie prowadzona profilaktyka może zahamować rozwój zmian prowadzących do wystąpienia choroby.

Osteoporoza a dieta

Osteoporoza należy do grupy chorób, w których dieta ma olbrzymie znaczenie. Wiedza, że sposób odżywiania się może mieć wpływ na czas ujawnienia się i tempo rozwoju osteoporozy jest naszą potężną bronią. Należy tylko umieć odpowiednio ją wykorzystać. Podczas konstruowania modelu odżywiania, który ma chronić przed osteoporozą, obowiązują ogólne zasady żywienia racjonalnego. Szczególny nacisk kładzie się jednak na spożywanie pokarmów bogatych w wapń i witaminę D, natomiast zaleca się ograniczanie tych produktów, które nie służą naszym kościom. Szczegółowe dane na ten temat przedstawiono poniżej.

Witamina D - przyjaciółka wapnia

W przyswajaniu wapnia decydującą rolę odgrywa witamina D. Najłatwiejszym i całkowicie naturalnym sposobem na uzyskanie potrzebnej nam dawki wit. D jest ekspozycja na światło słoneczne. W letni dzień nawet 15 minut na słońcu wystarczy, by pokryć nasze dobowe zapotrzebowanie na wit. D. W krajach, w których natężenie promieni słonecznych w miesiącach zimowych jest małe (a do nich należy Polska), produkcja wit. D w skórze od października do marca praktycznie ustaje. Dlatego musimy szukać innych źródeł tej cennej witaminy. Trudno uzupełnić jej braki, ponieważ występuje ona w ograniczonej liczbie produktów i w dodatku w niewielkich ilościach (mleko, margaryna, żółtka jaj, wątróbka kurza, łosoś, sardynki, śledzie, makrele, oleje z halibuta i z wątroby dorsza).

Wapń - pierwiastek życia
Wapń jest pierwiastkiem należącym do grupy tzw. makroelementów. Stanowi podstawowy składnik tkanki kostnej, odpowiada za rozwój zębów, warunkuje prawidłowe przewodnictwo nerwowe i kurczliwość mięśni. Jest niezbędnym czynnikiem biorącym udział w procesie krzepnięcia krwi. Stymuluje mechanizmy obronne organizmu. Jego niedobór prowadzi w pierwszym rzędzie do zaburzeń nerwowo - mięśniowych i demineralizacji kości.

Zapotrzebowanie na wapń jest zmienne i zależy przede wszystkim od płci i wieku. W życiu człowieka są okresy, kiedy podaż wapnia powinna być szczególnie wysoka. Są to:
- okres intensywnego wzrastania u dzieci i młodzieży,
- ciąża i laktacja u kobiet,
- okres około i pomenopauzalny u kobiet,
- podeszły wiek.

Tabele zapotrzebowania na wapń*

Zamieszczone poniżej tabele przedstawiają zalecaną dzienną podaż wapnia
w zależności od wieku i płci. Tabela przedstawia zalecane spożycie wapnia w mg na dobę.

Przygotowując posiłki najczęściej bierzemy pod uwagę ich kaloryczność. Rzadko zastanawiamy się nad zawartością wapnia. Z drugiej strony, policzenie ilości wapnia
w posiłku nie jest zadaniem prostym.

Tabela zapotrzebowania na wapń w różnym wieku.

Grupa wiekowa	Wapń (mg)
Dzieci	800-1200
Młodzież	1200
Dorośli	1000
Kobiety w ciąży i karmiące	1500
Kobiety po menopauzie	1500
Osoby po 65 roku życia	1500

Tabela zawartości wapnia w różnych produktach spożywczych:

Ilość produktu	Wapń (mg)
1 kromka pieczywa pełnoziarnistego	23
1 kromka pieczywa jasnego	10
1 kromka pieczywa tostowego	10
ser żółty (50 g)	493
twarożek (1/2 szklanki)	105
jogurt (3/4 szklanki)	292
płatki owsiane (2 czubate łyżki)	80
jajko kurze	25
1 łyżeczka masła	2
4 plasterki kiełbasy	10
pączek	30
1 duże jabłko	10
1 duży banan	17
1 pomidor	25
szklanka mleka pełnego	285
szklanka soku pomarańczowego	20
szklanka kakao	300
marchew 100 g	50
ryby morskie 100 g	20 - 60
fasola 100 g	100 - 150

Sprzymierzeńcy twoich kości
Mleko i przetwory mleczne

Podstawowym źródłem wapnia jest mleko i jego przetwory. Spożycie 700 - 750 ml mleka + 100 g twarogu + 20 g sera podpuszczkowego na dobę pokrywa przeciętne dobowe zapotrzebowanie na wapń. Zaleca się spożywanie niskotłuszczowego mleka i jego przetworów, zamiast produktów beztłuszczowych. Całkowite usunięcie tłuszczu pozbawia produkty mleczne witaminy D, niezbędnej do prawidłowego wchłaniania wapnia. Ponadto:
- Wprowadź do swojego jadłospisu skondensowane mleko, które ma znacznie więcej wapnia i witaminy D. Można je dodawać do puree z ziemniaków, słabej kawy i herbaty, budyniu i deserów, zup itp.
- Rozsądnie dobieraj przekąski - zamiast ciastek czy cukierków kupuj suszone figi, (zawierają wapń, błonnik), rodzynki, suszone żurawiny, suszone płatki bananowe. Dostarczają one dużo potasu i magnezu, które są bardzo ważne dla naszych kości.
- Orzeszki sojowe (namoczone, a następnie upieczone ziarna soi) zawierają izoflawony, które zwiększają gęstość kości
- Jeżeli poziom cholesterolu w twojej krwi jest prawidłowy, jedno jajko dziennie wpłynie korzystnie na twój układ kostny.
- Spożywaj mięso łososia, sardynek, makreli, śledzia i pstrąga, bo ma to bardzo korzystny wpływ na kości.

Wrogowie twoich kości

Kofeina
Przeprowadzone badania naukowe wskazują na zwiększone ryzyko złamań kości u osób wypijających 2 filiżanki kawy bądź 4 szklanki herbaty dziennie. Wykazano, że nadmierne spożycie kofeiny powoduje zmniejszenie masy kostnej, szczególnie u kobiet, u których dzienne spożycie wapnia jest niższe od zalecanego. Przeciętne spożycie wapnia przez kobiet w Polsce odpowiada tylko ok. 40 - 50% zapotrzebowania, a konsumpcja kawy i herbaty w naszym kraju jest wysoka.

Alkohol
W przewlekłym alkoholizmie zwykle występuje niski poziom wapnia w surowicy. Jest to zjawisko wtórne do niedożywienia, oraz uszkodzenia wątroby i trzustki. Alkohol wzmaga też wydalanie wapnia w moczu, ale mechanizm tego działania nie jest do końca poznany. Prawdopodobnie alkohol bezpośrednio oddziałuje na komórki budujące kość (osteoblasty) i hamuje ich funkcję.

Palenie tytoniu
W wielu badaniach epidemiologicznych stwierdzono, że palenie tytoniu stanowi czynnik ryzyka osteoporozy. Zanotowano wyraźny związek pomiędzy paleniem tytoniu a częstością złamań kręgów, kości przedramienia i biodra. Dokładny mechanizm tej zależności nie jest poznany. Przypuszcza się, że palenie może bezpośrednio hamować czynność komórek kościotwórczych. Kadm zawarty w dymie tytoniowym (narażenie palacza na ten składnik jest trzy razy wyższe niż niepalącego) upośledza gospodarkę wapniową.

Napoje typu cola, zupy w proszku
Zawierają znaczne ilości fosforanów, których nadmiar może powodować ujemne skutki zdrowotne. Potwierdziły to badania wskazujące na niekorzystny wpływ spożywania nadmiernej ilości fosforanów na stężenia i metabolizm witaminy D - regulatora gospodarki wapniowej. Nadmierne spożycie produktów bogatych w fosforany wyzwala w organizmie zmiany hormonalne prowadzące do aktywacji procesów niszczenia kości (kościogubnych).

Mężczyźni a osteoporoza

Osteoporoza, w potocznym przekonaniu, jest chorobą kobiet. W błędzie jest jednak ten, kto uważa, że nie dotyczy ona mężczyzn. Przeciwnie, coraz więcej przypadków osteoporozy stwierdza się właśnie u płci męskiej. W Polsce rozpoznaną osteoporozę ma około 900 tysięcy mężczyzn, a 20 - 30% złamań kości spowodowanych tym schorzeniem dotyczy mężczyzn. Podobnie jak u kobiet, złamania osteoporotyczne u mężczyzn (szczególnie szyjki kości udowej) prowadzą do poważnych komplikacji i często stanowią przyczynę śmierci. Główne przyczyny osteoporozy u mężczyzn to:
- niska szczytowa masa kości (niektórzy mężczyźni z przyczyn genetycznych, dietetycznych osiągają niską szczytową masę kostną, co sprzyja powstaniu osteoporozy),
- niedobór męskich hormonów,
- nadużywanie alkoholu, palenie tytoniu,
- długotrwałe przyjmowanie leków działających niekorzystnie na kości,
- długotrwałe unieruchomienie np. z powodu przewlekłych chorób,
- przyczyna idiopatyczna (nieznana).

Zalecenia profilaktyczne dla mężczyzn są takie same jak dla kobiet i zostały przedstawione w części poświęconej zapobieganiu osteoporozie.


Krystyna Głowacka

Literatura:

P.Wesolowski	"Osteoporoza - poznaj swojego wroga" wyd.Polfa Kutno 2001 r.
L.Szponar, W.Respondek	"Żywienie w osteoporozie", strona internetowa Zakład Higieny Żywności i Żywienia w Warszawie
B.Zalewska	"Osteoporoza", Żyjmy dłużej, 10/1998 r.
A.Colbin	"Osteoporoza jak leczyć ją dietą" wyd. Książka i Wiedza 2000 r.
Praca zbiorowa	"Wielka księga domowego leczenia" wyd. Świat książki 1997 r.

 

Opracowanie: Głowacka Krystyna

Wyświetleń: 5054