Dysleksja czyli specyficzne problemy w pisaniu i czytaniu

Dysleksję odkryto w 1896 r. kiedy w Wielkiej Brytanii opisano po raz pierwszy jej przypadek. W Polsce pierwsze publikacje na ten temat pojawiły się w latach 30. XX wieku. Szerzej nauka zajęła się tym problemem ok. 40 lat temu. Wiedzę o dysleksji mieli specjaliści w poradniach psychologiczno-pedagogicznych. Nauczycielom w szkołach to zagadnienie było obce, nie uczono ich o tym na studiach. Dopiero w 1990 r. psycholog Uniwersytetu Gdańskiego prof. Marta Bogdanowicz zainicjowała powstanie Polskiego Towarzystwa Dysleksji.

Dyslektykami są niejednokrotnie ludzie wybitnie zdolni i inteligentni m.in. Hans Christian Andersen, który z powodu swojej dysleksji musiał dyktować swoje baśnie, Winston Churchill, Leonardo Da Vinci, Albert Einstein, Agata Christie.

Zaburzenia te występują u dzieci dość często, dotykają one 10-15% uczniów klasy pierwszej szkoły podstawowej, czterokrotnie częściej chłopców niż dziewczynki.

Przyczyny dysleksji

Nie są do końca znane. Istnieje kilka koncepcji wyjaśniających etiologię zaburzeń w nauce czytania i pisania. Najbardziej znana jest koncepcja ORGANICZNA, która przyczyn dysleksji upatruje w mikrouszkodzeniach centralnego układu nerwowego powstałych w okresie płodowym, podczas porodu lub we wczesnym dzieciństwie. Czynniki chemiczne, fizyczne, biologiczne oddziaływujące w okresie okołoporodowym mogą spowodować uszkodzenie tych części mózgu, które realizują czynności czytania i pisania.

Najstarsza z koncepcji GENETYCZNA zakłada, że skłonność do dyskusji jest uwarunkowana dziedzicznie. Badacze podają, że około 20-30% przypadków dysleksji może mieć takie podłoże. Zdaniem zwolenników opóźnionego dojrzewania centralnego układu nerwowego, istotą dysleksji są opóźnienia w rozwoju poszczególnych funkcji percepcyjno-motorycznych zaangażowanych w proces czytania i pisania. Potwierdzeniem tej koncepcji może być zjawisko zanikania zaburzeń u części dzieci pod koniec nauczania początkowego.

Koncepcja PSYCHODYSLEKSJI tłumaczy trudności w nauce czytania i pisania zakłóceniami w życiu emocjonalnym dziecka, np. urazem psychicznym, silnym stresem, konfliktami z rodzicami.

Najnowsze badania nad przyczynami dysleksji pozwoliły na sformułowanie teorii HORMONALNEJ, wg której nadprodukcje testosteronu w okresie płodowym zaburza funkcjonowanie systemu immunologicznego organizmu i prowadzi do zablokowania rozwoju lewej półkuli mózgu. Jednocześnie obserwuje się kompensacyjny rozwój prawej półkuli, objawiającymi się ponadprzeciętnymi uzdolnieniami plastycznymi, muzycznymi czy konstrukcyjnymi.

Tak więc poglądy na przyczyny dysleksji są niejednoznaczne. Większość badaczy skłania się do stanowiska że dysleksja jest skutkiem oddziaływania różnych czynników patogennych.

DYSLEKSJA, DYSGRAFIA, DYSORTOGRAFIA

Zamiast szerokiego terminu dysleksja, w celu precyzyjnego wskazania trudności występujących u dziecka, używa się trzech określeń:
- Dysleksja - to trudności w opanowaniu umiejętności czytania.
- Dysgrafia - to zaburzenia dotyczące techniki pisania, objawiające się niskim poziomem graficznym pisma.
- Dysortografia - to trudności w opanowaniu poprawnej pisowni, również zasad ortograficznym (ale nie tylko).
Trudności te najczęściej współwystępują, choć niekiedy mogą mieć charakter osobny. O ile wśród uczniów gimnazjum kłopoty z czytaniem czasem występują, często zmniejszają się, o tyle trudności w pisaniu najwcześniej utrzymują się do końca życia.

Już u kilkuletnich dzieci można zauważyć zaburzenia mowy. Rodzice lub nauczyciele w przedszkolu powinni zareagować jeśli 3-4 latek nie układa zdań, tylko sylabizuje czy posługuje się prostymi wyrazami. W tym wieku zwraca się szczególną uwagę na rozwój i koordynację wzrokowo-słuchową, ćwiczy sprawność rączki - dzieci uczą się rysować proste figury, malują, wycinają, układają. Dzieci z ryzykiem wystąpienia dysleksji nie potrafią narysować kwadratu, krzyża, mają kłopoty z budowaniem z klocków, trudności z układaniem zdań złożonych, wypowiadaniem nieco bardziej skomplikowanych słów, mylą nazwy posiłków, mogą mieć kłopoty z chodzeniem po krawężniku, z samoobsługą, np.. zapinaniem guzików, sznurowaniem butów, Pierwsze niepowodzenia w szkole niedostateczne oceny i kompromitacja wobec kolegów wywołują niezadowolenie dziecka, zdenerwowanie, a często rozpacz, lub też obojętność. Dziecko jest bezradne wobec trudności, których nie jest w stanie pokonać. Stan ten pogłębia się na skutek niewłaściwego stosunku rodziców, którzy często przypisują trudności dziecka jego lenistwu. Dziecko doznaje upokorzenia i z poczuciem winy zamyka się w sobie, staje się apatyczne nieśmiałe lub niezdyscyplinowane i agresywne. Zaburzenia osobowości są dodatkowym utrudnieniem w osiągnięciu postępów w nauce szkolnej. Dzieci mające trudności w czytaniu maja zazwyczaj kłopoty z językiem polskim nie lubią czytać, co hamuje rozwój ich słownictwa. Trudności w pisaniu i czytaniu niezauważone wcześniej mogą być powodem nierozwijania się jego intelektu.

Gdy dziecko rozpoczyna obowiązek szkolny w klasie "0" objawy dyslektyczne mogą pozostać niezauważone, ponieważ, jak wspomniałam wcześniej, dzieci te są z reguły bardzo inteligentne i mogą bardzo skutecznie w klasach młodszych ukrywać swoje trudności.

Przełomowa jest klasa IV, gdy uczeń przechodzi do nauczania systematycznego. W tej klasie dzieci dyslektyczne, albo nadal nie umieją czytać, albo czytają bardzo słabo. Uczniowie starszych klas mają również trudności z przypominaniem słów, wolno i niepoprawnie piszą, mają trudności z organizowaniem swoich czynności. Zdarza się, że mylą kierunki, stosunki przestrzenne i czasowe. Mają trudności w zapisywaniu informacji z tablicy i pisaniu ze słuchu.

JAK ROZPOZNAĆ DYSGRAFIĘ I DYSLEKSJĘ?

1. Trudności w zapamiętywaniu pewnych znaków graficznych przejawia się myleniem liter. Występują także trudności w utrwalaniu sobie znaków graficznych pewnych głosek, a w konsekwencji brak skojarzeń między daną głoską a literą. Niektóre dzieci znają w klasie znają w klasie pierwszej wszystkie litery, a po przerwie wakacyjnej okazuje się, że nie potrafią pisać pewnych głosek. Uczą się powtórnie tych skojarzeń, ale może się zdarzyć, że po pewnym czasie znów zapominają tych samych znaków graficznych, najczęściej mylone są:
- litery podobne kształtem: p:b, d:b, g:d, m:n, n:v, h:h, ą:a itp.
- dwuznaki: dz:dż, drz:dź

Mylone litery składają się z podanych grafów, czyli elementów, np. p:b składa się z kreski i półkola, podobnie b:d czy g:d
2. Brak koordynacji między ruchami rąk, a werbalizacją w czasie pisania jest zapewne przyczyna błędów, które polegają na niekończeniu wyrazów, na napisaniu litery należącej do następnej sylaby czy innych błędów popełnianych często w końcowych elementach wyrazu, np. zamiast "u" pisze "y" zamiast "o" - "a". Zaburzenia tego rodzaju występują przy pośpiechu i nerwowości.
3. Zniekształcanie wzorca graficznego wyrazu: opuszczanie liter, przestawianie. Należy, przystępując do reedukacji, wytłumaczyć uczniowi, jaka jest różnica między literą i głoską, a następnie między sylabą, a samogłoską i spółgłoską. Powinno się też wytłumaczyć jakie są typy sylab, np. jeśli występuje samogłoska i spółgłoska są dwie możliwości: "ar" lub "ra" (sylaba zamknięta i otwarta). Jeśli występuje samogłoska i dwie spółgłoski jest kilka możliwości ich łączenia: "car", "cra", "arc", "rac" itd. Jest to ważne dla osób, które robią przestanki lub opuszczają samogłoski lub spółgłoski. Uczeń powinien się dowiedzieć, że w wyrazach występują różne kombinacje liter, których liczba jest ograniczona.

Jak rozpoznać dysortografię?

Dysortografię czyli trudności w opanowaniu poprawnej pisowni rozpoznajemy wówczas, gdy dotyczy dziecka o prawidłowym rozwoju umysłowym, które opanowało zasady pisowni, ma motywację do oprawnego pisania i popełnia nie tylko błędy ortograficzne ale, również inne specyficzne błędy w pisaniu wyrazów. Zaburzenia te diagnozowane są najczęściej w IV klasie szkoły podstawowej, gdyż dopiero wtedy można stwierdzić czy trudności w pisaniu spowodowane są nieznajomością zasad czy dysortografii.

Objawy dysortografii to między innymi:
1. Nieumiejętność zastosowania przez ucznia znanych zasad ortograficznych.
2. Sztywne trzymanie się reguł ortograficznych a w przypadku wątpliwości dziecka poszerzanie ich we własnym zakresie, np. malóje bomalować itp.
3. Trudności w odróżnianiu głosek dźwięcznych od bezdźwięcznych, np. p:b, f:w
4. Trudności w łącznej i rozłącznej pisowni, np. te nisówki, wdomu, spowrotem
5. Uporczywe opuszczanie, dodawanie i przestawianie liter i sylab
6. Mylenie liter podobnych pod względem kształtu, lub o tym samum kształcie, lecz innym układzie przestrzennym: p-b, m-w, np. grupas (grubas).
7. Pomijanie znaków diakrytycznych
8. Duża liczba błędów, czasem tak duża, że nie można odczytać tekstu, przy czym błędy są dziwne, zaskakujące (karorywer)
9. Brak poczucia błędu, niemożność odróżnienia słowa napisanego poprawnie od napisanego źle, niemożność kontrolowania własnych tekstów przy pomocy słownika ortograficznego.

JAK USUWAĆ OBJAWY DYSORTOGRAFII?

Dysortografikom, jak już wspominałam, często zarzuca się lenistwo, brak treningu i zaleca się aby pisali dużo dyktand i czytali więcej książek, dzięki czemu zapamiętają pisownie. Zarzuty takie są niesprawiedliwe, a proponowane sposoby likwidowania zaburzeń nieskuteczne. Częste pisanie dyktand i uczenie się pisowni wyrazów ze słownika ortograficznego przynosi jedynie rozczarowanie i zniechęcenie. Przyczyną może być także wadliwy proces nauczania pisania przez nauczyciela. Np. litera "t" bywa nazywana te "lub" ty ", ponieważ łatwiej jest wymówić spółgłoskę łącznie z samogłoską, litery" b "," d "," k "- bywają nazywane "be", "de" lub "by", "dy", "ky"; "s-sy", "m-my". Pisząc, dziecko opuszcza wtedy samogłoski i pisze, np. bogt zamiast bogaty, ponieważ literę g kojarzy z sylabą ga, a literę t z sylabą ty. Nie uświadamia sobie dostatecznie różnicy między spółgłoską, a odpowiednią sylaba będącą jej nazwą.

Nieznajomość zasad ortograficznych, a więc także tych rozbieżności między głoską, a jej odpowiednikiem graficznym może być spowodowany złą pamięcią wzrokową.

W stosunku do tych dzieci należy stosować zupełnie inne rozwiązania dydaktyczne:
1. Przydatne i efektywne okazują się techniki mnemotechniki, które polegają na tym, że uczymy dziecko kojarzenia cech desygnatu z jego zapisem literowym:
- Pisownię wyrazu "róża" łatwiej zapamiętać gdy wyobrazimy sobie, że kreska nad "o" i kropka nad "ż" to odpowiedniki kolców, które posiada róża. Jednocześnie można w ten sposób zapamiętać pisownię całej rodziny wyrazów m. in. Różowy, róż, różaniec, różnica, podróże, wróżby, różny.
- Mnemotechniki mogą również ułatwić zapamiętanie kształtu liter. Literę "b" może dziecko kojarzyć z brzuchatym panem, który swój brzuszek nosi z przodu, natomiast literka "p" przypomina parasolkę.
- Pisanie wyrazu mnożenie łatwiej zapamiętać gdy kropkę nad "ż" skojarzymy z matematycznym znakiem mnożenia.
2. Niezastąpione w nauce ortografii są wierszyki. Im więcej w nich humoru i emocji tym lepiej spełniają swoją rolę. Oto wierszyk który ułatwia zapamiętywanie spółgłosek w których piszemy "rz":
"Babcia dała Gosi piękni bratki,
bo jej wnuczka chciała takie kwiatki"

3. W zapamiętywaniu przez ucznia pisowni warto zaangażować jak najwięcej zmysłów. Bardzo dobrze służy temu metoda inscenizacji. Dziecko odgrywa scenkę np. scenkę, w której jest bardzo pracowitym czasownikiem i dlatego odpycha od siebie "nie". Scenka ta ułatwia zapamiętanie, że "nie" z czasownikami piszemy oddzielnie.
4. Nauczyciele języka polskiego powinni starać się wyćwiczyć u swoich uczniów umiejętności poprawnej pisowni we wszystkich samodzielnych pracach. Natomiast zmuszanie dysortografików do pisania skomplikowanych dyktand wydaje się bezzasadne. Przynosi zazwyczaj jedynie zniechęcenie, stres, brak wiary we własne siły i zawstydzenie.

INNE FORMY PRACY Z DZIECKIEM DYSLEKTYCZNYM

1. W zakresie organizacji procesu czytania.

Ponieważ dzieci dyslektyczne maja kłopoty z czytaniem, nie powinny rezygnować z czytania na głos po to, aby ciągle doskonalić technikę czytania. Ten proces musi odbywać się w domu pod ścisłą kontrolą rodziców. Nauczyciel powinien wyznaczać fragmenty tekstu i mobilizować ucznia, jednak nie powinien egzekwować czytania na głos przy całej klasie, ponieważ uczeń czyta z powodów emocjonalnych jeszcze gorzej niż zazwyczaj. Można mu polecić, głośne przeczytanie jednego zdania lub polecenia, ale tak by nie miał on przekonania, że jest odpytywany.

2. Czytanie lektur szkolnych

Zaleca się wspólne czytanie z rodzicami lub przeczytanie najistotniejszych fragmentów, ponieważ dzieci dyslektyczne mają ogromne kłopoty z przeczytaniem lektury na czas. Po przeczytaniu każdej partii materiału należy dziecko zapytać co zrozumiało i zapamiętało, ponieważ skoncentrowane na samej technice czytania niejednokrotnie czyta bez zrozumienia. Można też zastosować krótkie ćwiczenia w cichym czytaniu tekstu z jednoczesnym słuchaniem jego nagrania.

3. Praca nad graficznym poziomem pisma.

Dyslektyk pisze brzydko i nieczytelnie, co jest wynikiem braku trwałych obrazów pamięciowych i zaburzeń uwagi. W sytuacjach stresowych nie dochodzi nie dochodzi do wywołania prawidłowego obrazu graficznego słowa. Sprzyja temu również zmęczenie. Przepisywanie w nieskończoność prac domowych czy tekstów z lekcji stanowi stratę czasu. Dziecko dyslektyczne powinno mieć mniej tekstu do napisania w klasie. Zamiast nudnego przepisywania tekstów, można zorganizować uczniowi inne zajęcia grafomotoryczne, które w dużym stopniu podniosą sprawność rąk i koordynację wzrokowo-ruchową.

4.Wypowiedzi ustne

Uczeń dyslektyczny nie powinien być "wyrywany" do odpowiedzi "natychmiast", ponieważ często ma trudności z szybkim przypomnieniem sobie konkretnych wiadomości. Ponieważ jednak jego wypowiedzi ustne oparte są na logicznym myśleniu i wnioskowaniu są dobre, należy bazować na takich wypowiedziach.

5. Kłopoty dydaktyczne

Dzieci dyslektyczne nie maja wyczucia czasu i przestrzeni, dlatego spóźniają się na lekcje, gubią się w budynku szkolnym. Mają często wolne tempo pracy, dlatego nie nadążają z zapisywaniem tekstów ani z wykonywaniem zadań. W sytuacjach stresowych nie radzą sobie, zwykle są zniechęcone, mają niską samoocenę. Odznaczają się nadpobudliwością, dlatego wskazana byłaby cierpliwość i dodatkowy czas na wykonywanie pracy pisemnej lub zmiana tych ćwiczeń na ustne. Postępy dziecka zależą także od dobrego kontaktu z nauczycielem i motywacji do pracy, podstawą oceny ucznia dyslektycznego powinien być wysiłek i wkład pracy, a nie efekty.

6. Pomoce dydaktyczne

W pracy z uczniem dyslektycznym można wykorzystać: magnetofon, komputer, wideo oraz pomoce graficzne: wykresy, tabele, rozsypanki. Magnetofon potrzebny jest potrzebny do zarejestrowania jak dziecko czyta, aby porównać po określonym czasie, jakie dziecko zrobiło postępy. Komputer dzięki specjalnie przeznaczonym do tego programom, w dużym stopniu może pomóc w nauce ortografii.

7. Współpraca z nauczycielami innych przedmiotów

Nauczyciel języka polskiego powinien nawiązać kontakt z nauczycielami innych przedmiotów. To pozwoli zrozumieć tkwiące w uczniu dyslektycznym sprzeczności między znajomością faktów historycznych a ich chronologicznym uporządkowaniem, wiedzą a zakresu geografii a niemożnością zorientowania się na mapie, dobrym myśleniem matematycznym a błędami podczas rozwiązywania zadań, dobrym słuchem muzycznym a niemożnością nauczenia się nut, bardzo dobrą znajomością języka obcego i licznymi błędami w pisowni tekstów w tym języku, bogatymi treściowo rysunkami, a uboga ich szatą graficzną.

8. Dalsza edukacja

Jeżeli poradnia psychologiczno-pedagogiczna wyda opinię, że
trudności dziecka mają charakter dysleksji, może ona spowodować, że na egzamin gimnazjalny jego praca będzie oceniana od strony merytorycznej. Poważne problemy zaczyniają się w szkołach średnich, ponieważ często nie respektują one opinii, należy zatem jak najwcześniej wykrywać specjalne potrzeby edukacyjne uczniów dyslektycznych - najpóźniej w klasie V - i uwzględnić w zindywidualizowanym programie nauczania, w starszych zaś klasach pomóc im pokonać bariery egzaminów, aby mogli w pełni wykorzystywać swoje bariery intelektualne.

Wszystkie powyższe wskazówki mają znaczenie ułatwić pracę z dzieckiem dyslektycznym nie tylko prowadzoną przez poradnię specjalistyczną, ale również przez rodziców w domu.

Bibliografia

1. Bogdanowicz M. "O dysleksji czyli specyficzne problemy w czytaniu i pisaniu - odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli", Lublin 1994
2. Pętlewska H. "Przezwyciężanie trudności w czytaniu i pisaniu", Kraków 1998
3. Zakrzewska B. "Trudności w czytaniu i pisaniu. Modele ćwiczeń", Warszawa 1999
 

Opracowanie: mgr Halina Nastusiak

Wyświetleń: 2906