Niepowodzenia szkolne uczniów wynikające z pracy nauczyciela

Pod pojęciem niepowodzenia szkolne rozumie się w literaturze pedagogicznej te sytuacje, w których występują wyraźne rozbieżności między wymaganiami wychowawczymi i dydaktycznymi szkoły a zachowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania.

Punktem wyjścia słabych postępów uczniów w nauce są niepowodzenia ukryte, tzn. drobne luki w wiadomościach lub umiejętnościach z jednego tylko przedmiotu lub tematu lekcji niedostrzeżone przez nauczyciela. Nieujawnione w porę i nieuzupełnione niepowodzenia ukryte prowadzą do niepowodzeń jawnych. W tym przypadku nauczyciel stwierdza określone braki w opanowywanej przez ucznia wiedzy i w rezultacie ocenia wyniki jego pracy jako niedostateczne. Gdy ocena niedostateczna odnosi się do rezultatów uzyskanych przez ucznia np. w ciągu pierwszego semestru nauki stanowi ona wskaźnik jawnego opóźnienia przejściowego, które może być zlikwidowane w drugim semestrze. Gdy niepowodzenia przyjmują charakter niepowodzeń względnie trwałych prowadzą do drugoroczności, a w dalszej konsekwencji nawet do całkowitego przerwania nauki (odsiewu).

Na postępy i zachowanie się uczniów w szkole wpływa szereg różnorodnych czynników, które są ściśle ze sobą powiązane. Wśród uwarunkowań niepowodzeń szkolnych autorzy wymieniają: przyczyny społeczno- ekonomiczne, przyczyny biopsychiczne oraz przyczyny pedagogiczne. Rzeczą trudną jest wyodrębnienie przyczyn niepowodzeń szkolnych wynikających bezpośrednio z pracy nauczyciela z całego kompleksu przyczyn, które nakładają się na siebie i warunkują wzajemnie. Jednak w ramach rozważań teoretycznych można wyodrębnić pewne cechy pracy nauczyciela, które mają wpływ na powstawanie niepowodzeń szkolnych u uczniów.

Autorzy umieszczają tę grupę przyczyn związanych z pracą nauczyciela wśród przyczyn pedagogicznych nazywanych też przyczynami szkolnymi, dydaktycznymi lub uwarunkowaniami wewnątrzszkolnymi. Cz. Kupisiewicz dzieli przyczyny dydaktyczne na względnie niezależne od pracy nauczyciela - tzn. związane z nieodpowiednimi zewnętrznymi warunkami pracy dydaktyczno -wychowawczej oraz przyczyny dydaktyczne względnie zależne od nauczyciela. Do tej drugiej grupy przyczyn, które związane są bezpośrednio z pracą dydaktyczno - wychowawczą nauczycieli, autor zalicza:
- błędy oraz usterki metodyczne i wychowawcze wynikające z nieznajomości współczesnej teorii pedagogicznej albo z nieumiejętności posługiwania się tą teorią w codziennej pracy
- błędy oraz usterki metodyczne i wychowawcze wynikające z niedostatecznej znajomości uczniów
- błędy oraz usterki metodyczne i wychowawcze wynikające z braku dostatecznej opieki nad uczniami opóźnionymi w nauce
- nieprzygotowanie do lekcji, zaniedbywanie samokształcenia i podnoszenia kwalifikacji

J. Konopnicki dzieli przyczyny pedagogiczne również na dwie grupy, są to mianowicie według niego: przyczyny organizacyjne - związane ze złą organizacją szkoły, treściami kształcenia i brakiem indywidualnego nauczania oraz dydaktyczne - te właśnie dotyczą niewłaściwej pracy nauczyciela. Wśród nich autor wymienia m.in.:
- błędy w ocenianiu
- żle wprowadzany materiał
- stosowanie stereotypowych metod pracy

H. Spionek zwraca uwagę, że przyczyną zaburzeń rozwoju uczniów mogą być obok nieprawidłowych warunków życia szkolnego: niedostosowany do możliwości dziecka system wymagań nauczycieli i nieprawidłowy sposób realizacji tychże wymagań, jak również niekorzystne dla procesu dydaktyczno- wychowawczego cechy nauczyciela i wychowawcy. Na cechy charakteru i kultury pedagogicznej nauczyciela oraz jego stosunku do pracy zwróciła także uwagę E. Marek. Na podstawie przeprowadzonych badań skonstruowała ona listę cech, których nauczyciel nie powinien posiadać, gdyż mogą mieć negatywny wpływ na psychikę ucznia. Do tych cech zaliczyła m.in.: wulgarność, traktowanie pracy jako zła koniecznego, braki w wiedzy o uczniu, braki w wiedzy psychologicznej, pedagogicznej, pedagogicznej i metodycznej, niesprawiedliwość, złośliwość, niewyrozumiałość, apodyktyczność, obojętność, oschłość, słabą dykcję. Wynika z tego, że nauczyciele powinni pracować nie tylko nad poszerzeniem swego warsztatu, lecz również nad swoją osobowością, powinni starać się traktować ucznia podmiotowo, starać się go poznać i szanować jako człowieka.

Często nauczyciele koncentrują się na samym procesie nauczania czyli na dostarczaniu i egzekwowaniu wiedzy, traktują swój przedmiot jako szczególnie ważny, nie dostrzegając potrzeb i uwarunkowań każdego pojedynczego ucznia, chętnie pracują z uczniami zdolnymi, odsuwając na bok lub nawet potępiając te osoby, które nie spełniają ich oczekiwań co do osiągnięć w danym przedmiocie, nie zastanawiają się nad przyczynami tych niepowodzeń, a już niezwykle rzadko odnoszą je do sposobu swojej pracy, nie widzą związku pomiędzy własnymi odniesieniami do ucznia a jego sukcesami czy porażkami. A niewątpliwie taki związek istnieje. S. Seul wskazuje na zależności między działaniem nauczyciela a niepowodzeniami szkolnymi ucznia, wśród zachowań nauczyciela sprzyjających tworzeniu się trudności w uczeniu się wymienia następujące:
- niecierpliwość w kontakcie z uczniami
- nadmierne stosowanie kar i represji
- zachęcanie do zbytniego współzawodnictwa i stałe porównywanie uczniów
- pomijanie i niezauważanie uczniów słabych

Niejednokrotnie spotyka się sytuacje, gdy nauczyciel poświęca więcej czasu i wysiłku uczniom zdolnym, ocenianym przez niego wysoko, pomijając jednocześnie, lekceważąc uczniów słabszych. Ci słabsi, nieustannie oceniani gorzej, nie dostrzegani nawet wówczas, gdy bardzo się starają i wykonują zadane prace obiektywnie dobrze, przeżywają ciągle przykre emocje, źle traktowani wchodzą niejako w rolę złego ucznia (bo tak postrzega ich nauczyciel, takie komunikaty o sobie -werbalne i niewerbalne- otrzymują od nauczyciela). Wytwarza się u nich blokada lękowa (wynika to z przekonania: niczego nie potrafię zrobić dobrze, jestem kiepski - zakodowanego często za sprawą nauczyciela), która utrudnia im lub wręcz uniemożliwia optymalne funkcjonowanie poznawcze i emocjonalne. I tu zamyka się błędne koło, ponieważ nauczyciel uzyskuje potwierdzenie swoich negatywnych opinii przekazywanych uczniom, których uważa za słabych. Skąd taka postawa nauczycieli? Badacze wskazują na dwie przyczyny: po pierwsze - niepowodzenie szkolne ucznia jest jednocześnie niepowodzeniem nauczyciela, stąd próbuje on, odrzucając ucznia, pozbyć się dyskomfortu związanego z brakiem wyników pracy nauczycielskiej, po drugie - nauczyciele niechętnie nawiązują relacje z uczniami osiągającymi niskie wyniki w nauce, generalizując negatywny obraz dziecka pod względem osiąganych ocen także na inne sfery życia.

Nauczyciel skoncentrowany na "przerobieniu materiału" i utrzymaniu dyscypliny (w obronie nauczycieli trzeba powiedzieć, że do takiej postawy zmuszają ich zewnętrzne warunki - niezależne od nich, takie jak: liczebność klas, braki w wyposażeniu, trudności lokalowe, wymagania formalne związane z realizacją ogromnego programu w krótkim czasie), nie tworzy warunków sprzyjających kształtowaniu osobowości ucznia. Przedmiotowe traktowanie uczniów wywołuje u wielu z nich zachowania o charakterze biernym i obronnym: starają się reagować na bodźce wysyłane przez nauczyciela zgodnie z jego oczekiwaniami, uczą się wyizolowanych i oderwanych od życia wiadomości i sprawności, nie wykazują zaś inicjatywy, nie wykorzystują swego twórczego potencjału, nie podejmują trudu rozwoju duchowego, społecznego i fizycznego, ponieważ zostali zaszufladkowani do uczniów "gorszych", miernych czy dostatecznych.

Istnieje wiele form zaburzeń interakcji nauczyciel - uczeń, które wpływają na zniechęcenie uczniów, żal do szkoły, negację, rozczarowanie, a to prowadzi do utraty wiary we własne siły i możliwości, rezygnacji, a dalej do złych lub niezadowalających wyników w nauce. Oprócz wymienionych wyżej można do nich zaliczyć również:
- błędne odczytywanie wzajemnych oczekiwań - nauczyciele nie mają świadomości, że uczniowie oczekują od nich kontaktów bardziej osobistych, rozmów na tzw. życiowe tematy, pomocy i rady w sprawach nie związanych ze szkołą (A. Sobolewska)
- brak rzeczowej odpowiedzi na pytania wychodzące poza merytoryczną stronę lekcji (P. Jurczyk)
- niesprawiedliwość w ocenianiu
- brak systematycznej kontroli osiągnięć
- niska znajomość potrzeb i zdolności uczniów
- brak znajomości warunków życia ucznia
- ograniczanie kontaktu z uczniem słabym do kontroli
- niestosowanie zasady indywidualizacji - nauczyciel nie bierze pod uwagę cech charakteru, stanu zdrowia ucznia, jego sytuacji rodzinnej, poziomu zdolności
- skupienie uwagi na realizacji materiału, a nie na uczniu, który powinien być najważniejszy
- brak urozmaicenia w stosowanych metodach pracy
- niedostateczna opieka nad uczniami opóźnionymi w nauce
- brak dbałości o rozwój zainteresowań uczniów
- lekceważenie czynników motywujących
- bagatelizowanie sygnałów ze strony uczniów, że treści podawane nie są przez nich rozumiane
- niezaspokojenie potrzeby uznania i akceptacji u uczniów
- krzyk nauczyciela jako reakcja na niepowodzenia ucznia, ośmieszanie, poniżanie ucznia
- brak lub niedostateczna ilość wzmocnień pozytywnych w przypadku uczniów słabych

Co zatem powinien robić nauczyciel, który chce przeciwdziałać zjawisku niepowodzeń szkolnych wśród swoich uczniów? Nauczyciel i wychowawca zatroskany o dobro swoich uczniów powinien starać się:
- poznawać dziecko, jego indywidualne cechy i uzdolnienia oraz środowisko, w którym żyje, w szczególności rodzinę
- dostosowywać swoje działania dydaktyczne i wychowawcze do potrzeb oraz możliwości ucznia
- zachęcać uczniów do pracy twórczej, samodzielnego stawiania celów, samokontroli
- zauważać trudności swoich uczniów, określać rodzaj, zakres i przyczyny tych trudności i pomagać w ich przezwyciężaniu
- tworzyć atmosferę życzliwości i współpracy w klasie
- obdarzać uwagą uczniów zdolnych i mniej zdolnych
- realistycznie oceniać możliwości poszczególnych uczniów
- stosować zasadę indywidualizacji
- odnosić się z szacunkiem do każdego ucznia
- być konsekwentnym i sprawiedliwym
- poszerzać swoją wiedzę psychologiczną i pedagogiczną
- doskonalić się w zakresie wiedzy merytorycznej - być kompetentnym
- stosować różnorodne metody pracy
- systematycznie kontrolować osiągnięcia uczniów

Listę tych rad czy wymagań w stosunku do nauczyciela można kontynuować i ciągle uzupełniać, lecz chciałabym ją podsumować słowami Kardynała Karola Wojtyły, które mogą być wspaniałą wskazówką dla każdego nauczyciela, bo przecież każdy nauczyciel jest jednocześnie wychowawcą:

"Najpotężniejszym środkiem wychowawczym jest dojrzałe człowieczeństwo, wzór człowieczeństwa. To nigdy nie zawodzi."

Literatura:
Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej, Warszawa 1996, Polska Oficyna Wydawnicza "BGW"
J. Konopnicki, Powodzenia i niepowodzenia szkolne, Warszawa 1966
S. Seul, Efektywność pracy nauczyciela., Edukacja i Dialog 1995, nr 7, s.15 -18
J. Łysek, Niepowodzenia szkolne, Kraków 1998, Impuls
A. Karpińska, Drugoroczność, Białystok 1999
E. Marek, Zaburzenia interakcji nauczyciela z uczniami., Edukacja i Dialog 1993, nr 3, s.28
H. Spionek, Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne,! 973, PWN
Kard. Karol Wojtyła, Kazania 1962 -1978, Znak, Kraków 1979
E. Domagała- Zyśk, Znaczenie praktyki edukacyjnej w badaniach nad rolą nauczyciela jako "osoby znaczącej" w: Granice autonomii teorii i praktyki edukacyjnej, Łódź 2002, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno - Ekonomicznej
 

Opracowanie: Jolanta Bonecka

Wyświetleń: 966