Katalog

Dorota Piechnik, Lucyna Kolka
Zajęcia zintegrowane, Ankiety

Umiejętności społeczne i ich znaczenie w pracy nauczyciela

- n +

Umiejętności społeczne i ich znaczenie w pracy nauczyciela

Mówiąc o efektywności pracy nauczyciela, najczęściej porusza się problem jego przygotowania merytorycznego i metodycznego. Główny nacisk kładziony jest na treść nauczania i sposoby ich przekazywania. Na uboczu lub w ogóle nie dostrzegana pozostaje kwestia umiejętności społecznych nauczyciela, jakość ich kontaktów z ludźmi. Wydaje się jednak, że problem ten jest nie mniej ważny, a często może wręcz decydować o skuteczności takich czy innych metod wychowawczych, dydaktycznych stosowanych przez konkretnego nauczyciela.

Umiejętność nawiązywania kontaktu jest jakby pierwotna w stosunku do tego, jaką wiedzę nauczyciel może przekazać uczniom, jakimi metodami. Aby w ogóle mogło to nastąpić, aby jego propozycje zostały przyjęte, musi wpierw zostać nawiązana wzajemna relacja. Od zdolności nauczyciela w inicjowaniu i kształtowaniu tej relacji zależy w dużym stopniu przebieg procesu nauczania, a w jeszcze większym stopniu - wychowania.

Kontakt z ludźmi - z dziećmi jest istotą pracy w zawodzie nauczyciela. Interakcje społeczne są szczególnie intensywne, już choćby ze względu na dużą liczbę dzieci, które nauczyciel ma pod opieką. Nie wszyscy podejmujący pracę wychowawczą są w stanie sprostać tak dużemu obciążeniu w tej sferze. Jest to tym trudniejsze, że właściwie nie mają oni odpowiedniego przygotowania w tym zakresie ani wypracowanych optymalnych metod radzenia sobie z tego rodzaju stresem. Często już na starcie, u osób wybierających ten zawód zainteresowanie światem ludzi oraz predyspozycje do nawiązywania prawidłowych kontaktów społecznych są niewystarczające.

Jako najważniejsze cechy sytuacji zawodowej nauczycieli można wymienić:
1. eksponowanie siebie;
2. presja otoczenia;
3. odpowiedzialność uczniów;
4. konfliktowość jako immanentna cecha sytuacji wychowawczej;
5. powtarzalność sytuacji.

Pierwszy czynnik wydaje się być najbardziej złożony, związany jest bowiem z faktem koniecznego w tym zawodzie eksponowania siebie oraz dominującą rolą nauczyciela. Sprzyja temu już choćby układ przestrzenny klasy szkolnej, gdzie katedra lub biurko nauczyciela znajduje się naprzeciw, w pewnej odległości od ławek uczniowskich (co powoduje m.in. konieczność głośnego mówienia). W tej sytuacji nauczyciel jest stale obserwowany przez uczniów. Często, wraz z ich dojrzewaniem, jest to wzrok przenikliwy i krytyczny. Świadomość tego, zwłaszcza u osób o nieustabilizowanym poczuciu własnej wartości, w znacznym stopniu modyfikuje ich zachowania. Mogą one zmierzać w kierunku podkreślenia swojego znaczenia, np. przez stawianie negatywnych ocen zastraszanie, groźby. Nie muszą to jednak być zachowania aż tak skrajne.

Nauczyciel oznacza stałe bycie na cenzurowanym nie tylko w oczach uczniów, lecz prawie całego społeczeństwa. Nauczyciel jest więc pierwszą osobą, którą obarcza się winą za wszystko - niepowodzenia własnych dzieci, nieskuteczność reformy, błędy w systemie oświaty. Nauczyciel powinien być zawsze spokojny, zrównoważony, umieć ukrywać swoje prawdziwe uczucia, nie mieć uprzedzeń, wszystkich traktować jednakowo, być zawsze konsekwentnym i nieomylnym, znać prawidłowe odpowiedzi i rozwiązania itd. Chcąc dostosować własny obraz siebie do ideału, będzie bezskutecznie usiłował grać jak najlepiej swoją rolę.

Istnieje jeszcze inne wymaganie, stawiane nauczycielom zarówno przez nich samych jak i przez otoczenie: troska o to, aby poznać problem uczniów i w miarę możliwości osobiście udzielić im wsparcia i pomocy. Obcując z dużą ilością dzieci, stykają się często z dramatycznymi problemami zaniedbań wychowawczych, krzywd wyrządzonych dzieciom, rozbiciem rodzin, alkoholizmem itp. Nierzadko próbują pomóc, ochronić dziecko. Jednak po pewnym czasie mogą być narażeni na zjawisko zwane przez psychologów wypalaniem się. (Maslach 1988). Polega ono na stosowaniu technik dystansowania się od problemów wzbudzających zbyt wielkie zaangażowanie. Stałe pobudzenie emocjonalne jest bowiem doznaniem stresowym i często może działać destrukcyjnie oraz odbierać zdolności do efektywnej pracy.

Konfliktowość, następny czynnik charakteryzujący pracę nauczyciela związana jest w sposób nieodłączny z procesem wychowania. Dziecko, jako aktywny podmiot sytuacji wychowawczej, może reagować na działania nauczyciela oporem czynnym (bunt, sprzeciw, odmowa) lub biernym(niezrozumieniem intencji nauczyciela, niemożność nauczenia się materiału itp.). Zachowanie ucznia może stanowić przeszkodę dla osiągnięcia zamierzonego celu.

Kolejny czynnik - powtarzalność sytuacji, nauczanie przez lata tego samego materiału, podobny rodzaj problemów, z jakimi zwykle stykają się nauczyciele, stanowi może największe zagrożenie tak dla ich osobistego rozwoju jak i dla uczniów. Sprzyja to bowiem traktowaniu wszystkich dzieci w sposób nie różnicowany, stosowaniu sztywnych, często już nieskutecznych sposobów postępowania. Wzmaga też przekonanie o własnej nieomylności - jeśli bowiem sztywne postępowanie nie przynosi efektu, to winą obarczany jest uczeń, jako że dotąd przecież skutkowało. Spostrzeganie sytuacji, uczniów jako czegoś znanego, takiego samego od lat, prowadzi do znużenia i odbiera radość z pracy.

Blokuje możliwość korzystania ze świeżości spostrzeżeń uczniów, ich talentu wychodzenia poza schematu, co tak pomaga wielu nauczycielom zachować długo młodzieńcze spojrzenie na świat i ludzi.

Aktywizowanie uczniów zakłada takie podejście do procesu nauczania, w którym zarówno nauczyciel jak i uczeń dążą do poznania obiektywnej prawdy. Wiedza nie jest więc gotowym, zamkniętym zbiorem twierdzeń i reguł, a nauczyciel tym, który te twierdzenia przekazuje uczniowi. Ważniejsze od gotowych reguł są tu doświadczenia zdobywane przez ucznia, kształcenie jego zdolności i umiejętności. Nauczyciel w takim podejściu jest tym, który organizuje odpowiednie sytuacje poznawcze i wychowawcze, stwarza uczniom okazję do osobistych doświadczeń. Jest doradcą, partnerem w dochodzeniu do prawdy, a nie nieomylną skarbnicą wiedzy. Takie podejście do procesu nauczania zmniejsza obciążenie psychiczne nauczyciela - nie musi być wszechwiedzący, z informatora stojącego na świeczniku przechodzi do roli organizatora działalności uczniów. Wobec tego nie jego osoba jest najważniejsza, ale obiektywna rzeczywistość, którą poznaje wraz z uczniami.

W badaniach Aspy'ego Roebuck'a (za Rogers 1991), spośród wielu cech nauczycieli, którzy mogą mieć wpływ na pozytywne wyniki uczniów, najważniejsze okazały się cechy dotyczące kontaktów międzyludzkich: empatia, akceptacja, szacunek i autentyczność. Empatia jest to zdolność wczuwania się w przeżycia drugiej osoby, zdolność zrozumienia jakie znaczenie mają te przeżycia dla niej. Autentyczność (kongruencja) to szczerość w kontakcie, rzeczywiste przeżywanie tych uczuć, które manifestuje się na zewnątrz, zgodność głoszonych przekonań z rzeczywistym postępowaniem. Akceptacja ucznia jako osoby i szacunek dla niego to kolejne ważne cechy, które sprzyjają postępom w nauce.

Wszystkie te cechy mają zasadnicze znaczenie w psychoterapii. Okazuje się jednak, że są one również ważne w pracy nauczyciela. Mają wpływ nie tylko na wynik w przyswajaniu wiadomości, ale także na umiejętności rozwiązywania problemów przez uczniów, samodzielne podejmowanie działań i ich skuteczną realizację oraz korzystny obraz własnej osoby.

Nauczyciel kompetentny społecznie to taki, który posiada bogaty repertuar technik nawiązywania i podtrzymywania kontaktu z uczniami. Dzięki temu stwarza uczniom możliwość zrozumienia swojej sytuacji, uczy wczuwania się w przeżycia drugiej osoby, przyjęcia jej perspektywy, a jednocześnie odróżnienia tej sytuacji od własnej. Umie przy tym stworzyć poczucie bezpieczeństwa oraz atmosferę ciepła w kontaktach społecznych.

Trzecim, nie mniej ważnym czynnikiem (obok aktywizowania uczniów i umiej mętności społecznych), jest samoświadomość nauczyciela. Świadomość osobistych właściwości i możliwości pozwala skutecznie radzić sobie w sytuacji wychowawczej. Jest również pierwszym krokiem w kierunku akceptacji samego siebie, swoich mocnych i słabych stron. Jedynie wtedy, gdy zaakceptujemy, uznamy za własne, swoje reakcje, właściwości, przyznamy się przed sobą do swojej złości, agresji czy niechęci, pojawia się szansa na ich pokonanie, wypracowanie nowych sposobów zachowania. Potrzebna jest do tego oczywiście chęć rozwoju i doskonalenia siebie, której tak często nauczyciel wymaga od ucznia, zapominając czasem o tym, żeby wpierw wymagać od siebie. Jednocześnie świadomość i akceptacja siebie pozwalają skutecznie radzić sobie z dużą presją otoczenia, na jaką narażony jest nauczyciel. Będąc świadomym swoich zachowań, można również przyznać się do popełnionych błędów, gdyż nie godzi to w nasze poczucie własnej wartości, nie rozbija wypracowanego, często wyidealizowanego, obrazu siebie.

Większość z wymienionych wyżej właściwości i umiejętności można kształtować i rozwijać. Dzięki aktywnej obecności grupy osób, trening taki pozwala przyjrzeć się bliżej swoim kontaktom z ludźmi, dostrzec swoje mocne i słabe strony, stwarza okazję do wypróbowania nowych sposobów postępowania, jeśli dotychczasowe okazały się zawodne. Ważnym czynnikiem pomocy w rozwijaniu umiejętności wielostronnego widzenia sytuacji społecznych mogą być tzw. grupy wsparcia. Możliwość uczestniczenia w formalnych lub nieformalnych spotkaniach takiej grupy towarzysko - zawodowej pozwala uzyskać radę, oparcie emocjonalne.

Z powyższych refleksji wydaje się wynikać, iż praca pedagogiczna wymaga ciągłego pogłębiania swych umiejętności interpersonalnych. Jest to tym ważniejsze, że osiągnięcia w tej sferze przynoszą korzyści zarówno uczniom jak i nauczycielom w postaci satysfakcji z pełnionej roli i szansę na pełniejszy rozwój osobowości.

Bibliografia.
Maslach Ch.. "Wypalanie się: utrata troski o człowieka," [w:] P.G. Zimbardo, F.L. Ruch (red), "Psychologia i życie," Warszawa 1988, s. 623-628.
Rogers C.R., "Terapia nastawiona na klienta. Grupy spotkaniowe", Wrocław 1991.
 

Opracowanie: Lucyna Kolka
Dorota Piechnik

Wyświetleń: 1747


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.