Komunikacja interpersonalna
Nauczanie i wychowanie to nieustający proces komunikacji. Pobyt w szkole jest na
pewno silnie modelujący dla zachowań uczniów w tym zakresie. W szkołach
funkcjonuje nadal bardzo tradycyjny model komunikacji o jednokierunkowym
charakterze. Oznacza to nic innego jak tylko to, że dorosły pyta, a dziecko
odpowiada. Zachowania komunikacyjne kierowane do rówieśników są najczęściej
blokowane, a nawet uznawane za przejaw niewłaściwego zachowania. Model "nie
rozmawiaj - nie pytaj" jest wciąż bardzo powszechny w szkole. Tymczasem sprawne
komunikowanie się to wielka umiejętność niezwykle ważna dla sprawnego
funkcjonowania we współczesnym świecie. Zdolność prowadzenia rozmowy jest jedną
z najmocniejszych cech człowieka. Bez dobrego opanowania trudnej sztuki
porozumiewania się, bardzo trudno pracować w szkole, ponieważ jest to miejsce,
w którym procesy komunikacji są bardzo nasilone.
W komunikacji interpersonalnej wyróżnia się dwa zasadnicze style: werbalny i
niewerbalny. Komunikacja werbalna, inaczej nazywana słowna, jest używaniem
słownych, sformułowanych w zdania przekazów. Komunikacja niewerbalna, inaczej
nazywana bezsłowna, wykorzystuje gesty, mimikę, tzw. mowę ciała.
Wyróżnić można też komunikację wprost i otwartą. Komunikacja wprost jest
bezpośrednim wyrażaniem uczuć i przeżyć, w komunikacji otwartej przekazywane są
tylko własne relacje, bezpośrednio po wystąpieniu określonych zachowań.
Wiele nieporozumień w relacjach międzyludzkich jest wynikiem złej komunikacji.
Niewłaściwe odczytanie intencji z jednej strony, zawoalowane oczekiwania z
drugiej oto trudności, których doświadczą niemal każdy z nas w codziennych
rozmowach. O efektywnej komunikacji można mówić wówczas kiedy treść wypowiedzi
jest zrozumiana zgodnie z intencjami nadawcy przekazu.
Komunikacja to proces, który zachodzi nieustannie, bowiem przez cały czas swoją
postawą ciała, mimiką, gestykulacją, no i wreszcie słowami przekazujemy jakieś
informacje. Aby można było mówić o istnieniu komunikacji musza istnieć 3 ogniwa:
nadawca, czyli osoba, która przesyła określona informację; odbiorca, czyli
osoba, do której dana informację kierujemy oraz określony kod, czyli sposób
przekazu tej informacji obraz, gest, słowo etc.
Strukturę procesu komunikacji można przedstawić w postaci schematu:
Proces komunikacji
NADAWCA
(ze swoją intencją wypowiedzi koduje informacje)
i
formułuje przekaz werbalny i pozawerbalny,
który dociera różnymi kanałami
do
ODBIORCY
mającego swoiste oczekiwania i nastawienia!
Odbiorca dekoduje informacje (jak umie)
i
REAGUJE
(stając się teraz nadawcą przekazu)
Do procesu komunikacji interpersonalnej zaliczyć możemy trzy czynniki: aktywne
słuchanie, przekazywanie informacji i komunikację niewerbalną.
Aktywne słuchanie
Wyróżnić można sześć poziomów słuchania:
- "nieprzytomny wzrok" - występuje wtedy, gdy zajęci własnymi myślami słyszymy
dźwięki wymawianych przez kogoś słów, ale tak naprawdę wcale go nie słuchamy;
- "automatyczna odpowiedź" - stosujemy ją w chwili gdy automatycznie odpowiadamy
na wszystkie pytania, bez zastanawiania się o co tak naprawdę jesteśmy pytani,
sens pytania dociera do nas dopiero po automatycznej odpowiedzi, a więc o wiele
za późno;
- "mogę powtórzyć kilka ostatnich słów" - na tym poziomie dopiero rozpoczyna się
prawdziwe słuchanie. Jeśli jesteśmy w stanie odpowiedzieć na pytanie dotyczące
tego, co zostało powiedziane, oznacza to, że słuchaliśmy i przemyśleliśmy
przekazane informacje;
- "mogę wytłumaczyć to komuś innemu" - polega na tym, że słuchający potrafi
przekazać usłyszane informacje osobie trzeciej, co świadczy o tym, że słuchał
aktywnie i uważnie;
- "mogę nauczyć kogoś innego" - osiągnięcie tego poziomu aktywnego słuchania
oznacza, że słuchający nie tylko zrozumiał i przemyślał to, co zostało
powiedziane, lecz także słuchał na tyle uważnie, że bez pomocy może nauczyć tego
osobę trzecią.
Aby ludzie słuchali tego co chcemy powiedzieć musimy wzbudzić w nich
zainteresowanie, wyeliminować czynniki rozpraszające uwagę, utrzymywać kontakt
wzrokowy z rozmówcą, wybrać odpowiedni sposób przekazania wiadomości dostosowany
do poziomu i zainteresowań słuchaczy.
Aby aktywnie kogoś wysłuchać musimy stosować kilka zasad:
- utrzymywać kontakt wzrokowy z przemawiającym,
- zachować odpowiednie proporcje - mamy dwoje uszu i jedne usta,
- potakiwać,
- unikać kończenia zdań za kogoś,
- robić notatki,
- zadawać odpowiednie pytania.
Przekazywanie informacji
W rozmowie, oprócz słuchania bardzo ważne jest też to co mówimy i jak to robimy.
Przed rozpoczęciem wystąpienia, lekcji czy wykładu należy dokładnie przygotować
sobie jego "zawartość", czyli to, co chcemy powiedzieć. Pomocą może być tutaj
schemat: wstęp - rozwinięcie - podsumowanie.
W rozmowie z rodzicem czy uczniem należy skupić się na konkretnym problemie, nie
wracając do "starych spraw", mówić o konkretach, podkreślając pozytywne strony
ucznia (wzmacnianie pozytywnych zachowań) i proponując rozwiązanie.
Istnieje kilka zasad, które możemy wykorzystać w planowaniu swojego wystąpienia
po to, by słuchacze lepiej zapamiętali przekaz. O wiele lepiej zapamiętujemy
informacje, które:
- podawane są na początku lub na końcu: efekt zapamiętywania i efekt świeżości,
- podane są w niezwykły sposób,
- mają jakiś związek z zagadnieniami, o których już coś wiemy,
- są często powtarzane,
- są przekazywane z entuzjazmem.
Mowa ciała
Proces komunikacji tylko w 45% informacji opiera się na przekazie werbalnym,
reszta czyli ponad 50% opiera się na informacjach niewerbalnych! Oznacza to, że
aby się dobrze komunikować z innymi, należy zdawać sobie sprawę z roli, jaką
odgrywa mowa własnego ciała, a także mieć świadomość sygnałów przekazywanych nam
przez innych ludzi. Należy także pamiętać o tym, by nie oceniać pojedynczych
gestów, ale język całego ciała.
Należy zwracać uwagę na wszystkie gesty, łącząc wysyłane za ich pomocą sygnały z
treścią wypowiedzi i sposobem wypowiadania słów. Nie można jednoznacznie
stwierdzić, że dany gest znaczy zawsze to samo, a tym bardziej na podstawie
jednego gestu wnioskować o naszym rozmówcy.
Bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na innych jest po prostu uśmiech. O wiele
łatwiej jest nawiązać kontakt z drugim człowiekiem, jeśli szczerym uśmiechem
ocieplimy wzajemne stosunki. Szczerość jest w tym przypadku istotna, ponieważ
niezgodność wyrazu ust i oczu może bardziej zaszkodzić niż pomóc.
Wiele możemy też dowiedzieć się o swoim rozmówcy jeżeli zaobserwujemy sposób w
jaki będzie się z nami witał.
Kiedy ktoś wyciąga do nas dłoń, należy poczekać ułamek sekundy, aby wyczuć, jaki
nacisk zamierza zastosować, a następnie dopasować się do niego. Utrzymujemy
wówczas kontakt wzrokowy, niedopuszczalne jest spoglądanie w tym czasie na dłoń.
Uścisk rozluźniamy, gdy zrobi to ta druga osoba.. Uściski, do których nie należy
się dopasowywać to: uchwyt goryla i mokra ryba lub kiść przejrzałych bananów.
Zarówno kolory ścian jak i rodzaj i ustawienie mebli mówią nam wiele o
gospodarzu. W rozmowie ważne jest także zajmowanie miejsc przy stole, czy w
pomieszczeniu. Należy pamiętać o trzech zasadach:
- Jeśli rozmówca ma się czuć bezpiecznie, sadzamy go tyłem do ściany (nigdy do
okna),
- Jeśli zależy nam na koncentracji rozmówcy na rozmowie, powinien mieć
ograniczone pole widzenia,
- Pozycją sprzyjającą współpracy jest zajęcie miejsc obok siebie.
Równie ważny wydaje się też sposób ubierania się. Być dobrze ubranym oznacza być
stosownie ubranym. Lepiej jest być ubranym zbyt elegancko niż zbyt skromnie,
ponieważ łatwiej jest zdjąć krawat, czy biżuterię niż żałować, że nie wzięliśmy
ich ze sobą.
Sposób mówienia jest też bardzo ważny. Korzystniej brzmi niski głos, wysokie
tony mogą być irytujące i mogą świadczyć o zdenerwowaniu. Monotonny głos
sprawia, że słuchaczom trudno się skupić na tym, co mówimy i znudzeni zaczynają
myśleć o tzw. "niebieskich migdałach". Ton głosu może podkreślić znaczenie
wypowiadanych słów lub zupełnie je zmienić.
Ważne jest też aby wymawiane treści było zrozumiałe. Trzymanie czegoś w ustach w
trakcie rozmowy (guma do żucia, papieros, itp.) zniekształca dźwięki, a ponadto
może być odebrane jako wyraz lekceważenia. Jest to ważne także podczas rozmów
telefonicznych - w telefonie słychać zarówno uśmiech, jak i odgłos wypuszczanego
dymu z papierosa.
Zbyt wolne tempo mówienia może spowodować, że wypowiedź będzie niezrozumiała,
zaś zmiana tempa mówienia wzmacnia znaczenie tego, co mówimy.
Zakłócenia w komunikacji międzyludzkiej.
W procesie komunikacji w grę wchodzi całe mnóstwo czynników nie związanych
bezpośrednio z konkretną sytuacją odbywającej się tu i teraz. Do komunikacji
włączamy całą swoją osobistą historię i domniemaną historię drugiego człowieka.
Intensywnie zaczynają wtedy pracować filtry percepcji. Największą nagrodą w
procesie porozumiewania się jest poczucie bycia dobrze zrozumianym. Każdy
człowiek pragnie zrozumienia. Zrozumienie to uczucie komfortowe, bliskość,
bezpieczeństwo, poczucie wspólnoty.
Realna, obiektywna rzeczywistość wciąż jest "filtrowana" przez:
- wyobrażenia i wartości kulturowe,
- wyobrażenia i wartości przejęte w procesie wychowania,
- własne doświadczenia i kształtuje nasz osobisty model świata.
DOŚWIADCZENIA KUTUROWE
Charakterystyczne są dla miejsca w którym żyjemy. Wynikają one w ogólnej
koncepcji świata, która opisana jest w megaprzepisach czyli w najważniejszych
dla określonej kultury "Księdze Mądrości" (np. Biblii, Koranie, Torze),
kształtując taki, a nie inny wizerunek świata i relacji w nim panujących.
A więc w określony sposób waloryzuje świat, ustala hierarchię wartości, powołuje
postacie symboliczne, tłumaczy się na przysłowia ludowe, metafory. Na tym
poziomie kształtuje się nasze pojęcie czasu, grupy, jednostki. Różnicę w
widzeniu świata na tym poziomie jest najbardziej odczuwalne z chwilą gdy
staniemy twarzą w twarz z osobą z innej kultury czy wyznawcą innej religii.
DOŚWIADCZENIA WYCHOWAWCZE
Są to normy i wartości kręgu kulturowego, w którym dorastaliśmy. To przede
wszystkim wartości domu rodzinnego, przekonania na temat świata pochodzące od
naszych rodziców i nauczycieli.
Często potrzeba wielu lat pracy nad sobą, aby się ich pozbyć i stanąć na
własnych nogach, ponieważ na tym poziomie, przez wiele lat, systematycznie,
dostarczane są nam w dużej ilości przekonania ogólne i szczegółowe przepisy na
życie. Od tego co to jest dobre wychowanie, jak się zachowuje grzeczna
dziewczynka, jaki jest model dobrej matki, do tego co mi wolno, a czego nie
wolno, co jest złem i grzechem.
Można też wyrosnąć w przekonaniu, że świat jest niesprawiedliwy i działa w nim
tylko prawo silniejszego i sprytniejszego, mężczyźni to kreatury, które tylko
czyhają, aby wykorzystać kobietę. Łatwo wyobrazić sobie konsekwencje takiego
startu w życie.
Na szczęście są też korzystne środowiska wychowawcze, w których dziecko
dowiaduje się, że świat jest przyjazny, ludzie w zasadzie mili, a ze wszystkim
można sobie poradzić.
Komunikaty z tego poziomu są często niespójne, często wzajemnie sprzeczne, ale
zawsze bardzo silnie wryte w naszą pamięć emocjonalną. Jeśli nie zdajemy sobie z
tego sprawy, bardzo trudno się od nich uwolnić - co powoduje bardzo specyficzne
problemy w rozwoju osobistym i ogólnie - zamieszanie w życiu.
DOŚWIADCZENIA OSOBISTE
To nasz bagaż osobistych doświadczeń, które gromadzimy w ciągu całego swojego
życia. To efekt tego, czego się o sobie nauczymy i jakich nabierzemy przekonań o
sobie samych. Doświadczenia osobiste to jakby nakładka na omówione już filtry.
Z takim oto ładunkiem startujemy do każdego aktu komunikacji. Stąd się biorą
trudności w nawiązywaniu kontaktu, niedosłyszenia, nieporozumienia, błędy w
interpretacji, problemy, konflikty i wojny.
Z powyższych informacji można wysnuć kilka morałów:
1. Rozmawiamy z całym człowiekiem, całym sobą.
2. Mamy swoje prywatne światy i prywatne znaczenia. Takie same prywatne światy i
prywatne znaczenia mają inni ludzie i w dodatku każdy ma prawo do posiadania
swojej wersji świata.
3. Kiedy chcemy nawiązać z kimś dobry kontakt, dobrze go zrozumieć, należy
zamiast narzucać własną wersję, zacząć myśleć i odczuwać jego kategoriami.
Rzadko tak czynią nauczyciele i rodzice. Świetnie to znają dobrzy sprzedawcy,
negocjatorzy i psycholodzy.
4. Osoby z tego samego kręgu kulturowego i subkulturowego - prawdopodobnie -
mają dużą szansę na mówienie tym samym językiem o tym samym. Im większa
odległość w tym wymiarze, tym pojawiać się mogą coraz większe rozbieżności w
"osobistych" definicjach różnych wymiarów świata, interpretacji zasad, norm,
zwyczajów i ocenie sytuacji, ale zawsze jest jakaś część wspólna.
Dobry kontakt zaczyna się od tego co łączy. A nie tego, co dzieli.
Opracowanie: Aldona Mazurkiewicz
