Poczucie podmiotowości osobowej u nauczyciela a podmiotowość w podejściu u ucznia

Grupa społeczna, jaką stanowią nauczyciele tworzy zespół ludzi o określonych kwalifikacjach zawodowych, która winna cechować się określonymi cechami osobowości. Reguły etyki zawodu nauczyciela dotyczą wewnętrznych kwalifikacji zawodowych człowieka i określają jego postępowanie zawodowe z punktu widzenia dobra i zła moralnego.

Specyfika zawodu nauczyciela polega między innymi na tym, że nauczyciel silnie oddziałuje na osobowość swoich uczniów i wychowanków. Wpływa na kształtowanie ich postaw, poglądów, kształtuje tzw. świadomość społeczną zwłaszcza młodych ludzi.

Wartości jakie posiada nauczyciel i styl zachowania zgodny z zasadą kierowania się prawdą, sprawiedliwością, rzetelnością stanowi o jego wartości jako człowieka i dobrego pedagoga. Taki nauczyciel jest autentyczny i wiarygodny. W jego działaniach i poglądach na temat zasad nie ma rozbieżności i kontrowersji.

Z pewnością można stwierdzić, że kwestie kwalifikacji moralnych ludzi wykonujących określony zawód powinny być priorytetem w kwestii kwalifikacji zawodowych, gdyż stawiany wymóg rzetelności i fachowości zawodowej ma wydźwięk moralny.

Wyszczególnić można w celu sprecyzowania te cechy osobowości nauczyciela, które wyraźnie określają znaczenie etyki tego zawodu, a z pewnością są wyjęte z ogólnych norm etycznych przyjętych w danym społeczeństwie, stanowią również element kultury narodu:- pracowitość, obowiązkowość, sumienność, zdyscyplinowanie, rzetelność, itp.

- w relacjach "ja i inni" - obiektywność, sprawiedliwość, konsekwencja, słowność, bezstronność, uczciwość, prawdomówność, poszanowanie godności człowieka, dyskrecja, przestrzeganie zachowania tajemnicy zawodowej.

Zawód, a często powołanie jakie wypełnia nauczyciel, polega na realizacji procesu dydaktyczno - wychowawczego. Proces ten przebiega między innymi na polu etyki. Nauczyciel swobodnie decyduje o jakości podejmowanych przez siebie działań.

W wychowaniu i przekazywaniu wiedzy wychowankom, uczniom powstaje wzajemne oddziaływanie i kształtowanie relacji międzyludzkich.

Doniosłość zagadnienia jakim jest etyka zawodu nauczyciela wynika z odpowiedzialności za dziecko, odpowiedzialności wobec dziecka i społeczeństwa. Najwyższą wartością nauczycielskiej etyki jest dobro dziecka.

W obecnych czasach szkoły funkcjonują w dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości. Od szkoły jako instytucji oświatowo - wychowawczej, której zadaniem jest kształtowanie i wychowanie, od szkoły która jest dobrem środowiskowym oraz centrum kulturowym, oczekuje się wysokiej jakości swej pracy, kreatywnego reagowania na zachodzące w otoczeniu zmiany. Szkoła to miejsce intensywnej, wytężonej i uczciwej pracy, ale zarazem przyjazne dla dziecka środowisko, a więc miejsce spokoju, wolności, odpoczynku, tajemniczego uroku oddawania się czynnościom wzbogacającym, sprawiającym radość.

W społeczeństwie głębokich transformacji społecznych, gospodarczych i politycznych, żadna szkoła nie może pełnić w nim roli inhibitora, gdyż zniszczy się w ten sposób wartości toczącego się w niej procesu edukacyjno - wychowawczego. Przemiany społeczne narzucają określone wymagania szkole i nauczycielowi, wpływają na modyfikację celów, zadań, treści, metod kształcenia i wychowania. Stawia to nauczyciela w nowej i wciąż zmieniającej się sytuacji, co wpływa na warunki i treści jego pracy. Dzisiejsi uczniowie pozostają pod silnym strumieniem informacji o świecie, wiadomości na temat różnych dziedzin życia i z trudem akceptują nauczyciela żyjącego poza swoim czasem, nie kontaktującego się z tym wszystkim, co niesie bogata teraźniejszość.

Dzisiejszym uczniom potrzebny jest nauczyciel, który ciągle, systematycznie odnawia wiedzę, doskonali umiejętności, konfrontuje swoje doświadczenia z doświadczeniami innych, krytycznie je ocenia i weryfikuje, okazuje ciągłe zainteresowanie swoją pracą.

Nie tylko w czasach nam współczesnych rośnie zainteresowanie wpływem osobowości nauczyciela na osobowość ucznia, czy w jakim stopniu zachowania ucznia spełniają modyfikującą rolę w relacji do aktywności nauczyciela i doskonalenia jego stylu pracy, w szczególności nad skutecznością jego pracy zawodowej, nad czynnikami warunkującymi osiąganie pożądanych efektów, nad jego rolą w społeczeństwie, ale zainteresowaniem nauczycielem było już od dwóch wieków temu. Komisja Edukacji Narodowej jako pierwsze Ministerstwo Oświaty w Polsce w trosce o losy kraju opracowuje nowe programy nauczania mające zapewnić wszechstronny rozwój ucznia, zaś nauczycielom stawia wysokie wymagania.

Grzegorz Piramowicz w pracy pt. "Powinności nauczyciela" nakreślił sylwetkę nauczyciela nie tylko wykształconego, umiejącego uczyć, ale nauczyciela o wysokiej kulturze, takcie pedagogicznym, wrażliwym na los drugiego człowieka, o dużym poczuciu odpowiedzialności za wykonywaną pracę. "Jest zatem - pisze on - powinnością twoją sposobić się do tej wielkiej wagi posługi dla ludzi. Nie rozumiej, że kiedy umiesz czytać, pisać i liczbę, jesteś zdatny dawać, jak należy wychowanie dzieciom". [1]

We wspomnianej pracy zawarte zostało prawie wszystko, co dotyczy osobowości nauczyciela. Wskazano na rzetelne wykonywanie obowiązków w stosunku do powierzonej mu młodzieży, umiłowanie swojego zawodu, wykazywanie wyrozumiałości, cierpliwości, dobroci, i sprawiedliwości, przekazywanie wiedzy i umiejętności w sposób przystępny, jasny i praktyczny, co sugeruje podmiotowe traktowanie ucznia przez nauczyciela i otworzenie się ku swojemu wychowankowi. Ponadto w sposób dość trafny autor formułuje ostrzeżenie dla nauczycieli: "Bo jeśli dzieci, które łatwo wszystko postrzegają i przenikają, nie znajdą w nauczycielu swoich przedmiotów i obyczajów chwalnych, ani go poważać, ani kochać, ani słuchać będą, ale pogardzać i już taki nauczyciel nic dobrego nie okaże" [2]

Mocno akcentował obowiązek rozumienia i krytycznego patrzenia przez nauczyciela na to wszystko co się dzieje w kraju, aby być przekonanym o potrzebie gruntownych przemian.

Można powiedzieć, że koncepcja osobowości nauczyciela wg
G. Piramowicza jest przejawem ambitnej i postępowej myśli pedagogicznej.

Zygmunt Mysłakowski charakteryzuje osobowość nauczyciela jako "talent pedagogiczny", którego bardzo ważną cechą jest kontaktowość. Polega ona na umiejętności nawiązywania kontaktu i łatwym porozumieniu się z innymi. Podłożem kontaktowości według Mysłakowskiego jest żywa wyobraźnia, zdolność do wyrażania uczuć oraz instynkt rodzicielski.

Maria Grzegorzewska opierając się na obserwacji nauczycieli, wyróżniła dwa typy osobowości nauczyciela: "wyzwalającego", który potrafi oddziaływać na ucznia przez miłość, sympatię, stworzenie w klasie pogodnej atmosfery, ładu i porządku oraz typ nauczyciela "hamującego", który przyjęty program realizuje poprzez stosowanie przymusu, rozkazu, sankcji bez umożliwienia uczniom wypowiadania swoich myśli. Wytwarza w ten sposób atmosferę dystansu i obcości między uczniem a nauczycielem.

Wincenty Okoń stwierdza, że każdy nauczyciel powinien być wyposażony w szeroki zakres wiedzy ogólnej i pedagogicznej, bowiem wszechstronne wykształcenie stanowi podstawę autorytetu nauczyciela w klasie, ponieważ uczniowie bardzo szybko i trafnie oceniają wartości intelektualne swojego wychowawcy. Jest to bardzo ważny warunek o czym pisze autor "chcąc dawać innym - musi sam wiele posiadać, chcąc kształcić innych - musi sam być gruntownie wykształcony". [3]

Twierdzi, że jedynie twórcza postawa i właściwa atmosfera wraz z wiarą w możliwości uczniów może przynieść oczekiwane efekty.

O skuteczności pracy nauczyciela decyduje nie tylko przygotowanie merytoryczne, ale i dydaktyczne twierdzi Maksymilian Maciaszek. Uważa, że oprócz wiedzy by podjąć w pracy pedagogicznej skuteczne i sprawne działanie, potrzebne jest posiadanie umiejętności nauczania i wychowania.

Należy przyznać, iż mimo nie osiągnięcia jeszcze pełnej wiedzy o człowieku, o jego rozwoju, to jednak rozwój nauk pedagogicznych wzbogacony naukami pokrewnymi odniósł olbrzymi postęp, umożliwiający przyśpieszenie naukowego doskonalenia zawodu nauczycielskiego.

Ostatnie konflikty, wojny zniszczyły lub zachwiały w narodach wiarę w odwieczne wartości ogólnoludzkie, w humanistyczne wartości płynące z postępu naukowego, technicznego i kulturalnego. Zjawiska te ciągle się odnawiają i po dzień dzisiejszy trwają, ponieważ wciąż rodzą się nowe niebezpieczeństwa i zagrożenia dla ludzkości, które niesie ze sobą współczesny postęp techniczny. Moc nauki i techniki jest wielka, a człowiek z nią uczynić może dużo dobrego lub złego dla drugiego człowieka i całej ludzkości. Dlatego ważne jest, jaki człowiek, o jakiej postawie moralnej, stosunku do życia będzie wykorzystywał te siłę nauki, z czego współczesny nauczyciel musi zdawać sobie sprawę. Nauczyciel współczesny, a zwłaszcza jutra, musi spełniać jakościowo inne, trudniejsze i wyższe zadania niż w przeszłości. Tak więc określenie modelu osobowości nauczyciela współczesnego i przyszłości mającego spełniać nakładane przez rzeczywistość wymagania jest zagadnieniem trudnym. Stąd też przed pedeutologią stają nowe problemy i ważne zadania do rozwiązania, dotyczące przede wszystkim ustalenia istotnych warunków skutecznego wychowania, metod oddziaływań wychowawczych wywierających wpływ na kształtowanie osobowości ucznia, a szczególnie jakim nauczycielem ma być nauczyciel współczesny.

Problemami tymi zajmuje się wielu wybitnych uczonych teoretyków i pedagogów praktyków. Według wspomnianego wcześniej Z. Mysłakowskiego "dobry nauczyciel" musi sobą prezentować określone wartości, wzorce i potwierdzać je swoim postępowaniem. W stosunku do dziecka nauczyciel winien wyrobić sobie własne poglądy, wnikając w jego wewnętrzne życie, rozpoznając uwarunkowania jego zachowań. Niezbędna tu jest, jego głęboka znajomość psychiki dziecka, w tym szczególna wiedza, wyobraźnia, wnikanie w czasie obserwacji w stany psychiczne dziecka, współprzeżywanie z dzieckiem jego problemów.

Zwraca uwagę również na zapewnieniu dziecku minimalnego zaspokojenia potrzeb, na poznanie jego warunków bytowych, nie przeceniając funkcji opiekuńczej, ponieważ nadmiar opieki najczęściej szkodliwie wpływa na prawidłowy jego rozwój i usamodzielnienie się, na wyzbywanie się lęku, stresu i nabieranie wiary we własne siły. Nauczyciel w mirę posiadanych uzdolnień, talentu, doświadczeń i przygotowania pedagogicznego, wspiera u ucznia jego poczucie własnej wartości poprzez stwarzanie realnych sytuacji wychowawczych, w których uczeń czuć się będzie bezpiecznie, wolno i które to sytuacje nie będą przerastać jego możliwości. Niezależnie także od cech takich jak: przyjacielski, cierpliwy, dobrotliwy, sprawiedliwy, kontaktowy, wnikający w wewnętrzne życie dziecka, musi ponadto mieć dużo samokrytycyzmu, umiejętności analizowania osiąganych efektów, swych własnych doświadczeń w pracy z uczniem i osobistym postępowaniem kreować oczekiwane wzorce.

Stanisław Krawcewicz twierdzi, że każdy nauczyciel winien legitymować się wyższym wykształceniem i samodzielnością intelektualną oraz należy zapewniać nauczycielowi warunki do systematycznego dokształcania się i odnawiania wiedzy i umiejętności pedagogicznych. Pisze on "... w dzisiejszym skomplikowanym i dynamicznie zmieniającym się świecie ciągła edukacja rozumiana jako pełny, wszechstronny, obejmujący różne aspekty rozwoju osobowości jest podstawowym warunkiem wyzwalania człowieka, umacniania podmiotowego charakteru roli." [4]

Zwraca uwagę na rozwój zainteresowań poznawczych, samodzielnego myślenia, twórczych poszukiwań, stanowiących warunki niezbędne w prawidłowym rozwoju osobowym ucznia. Przypomina, że każdy uczeń jest człowiekiem, a więc należy traktować go jako osobę indywidualnie niepowtarzalną, z pełnymi prawami. Rolą nauczyciela powinno być stałe doradztwo, udzielanie pomocy, w tym także umiejętności korzystania z różnych źródeł wiedzy, rozwijania dyskusji nad krytycznymi refleksjami uczniów, wzbudzanie motywacji systematycznego uczenia się. Te myśli są aktualne i dziś. Dzisiejsza reforma systemu edukacji zwraca szczególną uwagę na kształtowanie u uczniów takich właśnie umiejętności, jakie preferował S. Krawcewicz.

Dzisiejsza szkoła rozwija u uczniów:
- umiejętności, planowania, organizowania i oceniania własnego uczenia się,
- przyjmowania za nią odpowiedzialności,
- skutecznego komunikowania się w różnych sytuacjach,
- efektywnego współdziałania w zespole i w grupie,
- podejmowania decyzji,
- rozwiązywania problemów w twórczy sposób,
- odnoszenie się do praktyki zdobytej wiedzy oraz tworzenia potrzebnych doświadczeń i nawyków,
- poszukiwania, porządkowania i wykorzystywania informacji.

Ponadto przygotowuje do:
- publicznych wystąpień,
- przyswaja metody i techniki negocjacyjnego rozwiązywania konfliktów i problemów społecznych,
- prezentacji własnego punktu widzenia i uwzględniania poglądów innych,
- poprawnego posługiwania się językiem ojczystym.

Umiejętności te opisane są w podstawie programowej kształcenia ogólnego.
W ramach koncepcji kształcenia ogólnego wiadomości i umiejętności, które zdobywają uczniowie, koncentrują uwagę uczniów wokół czterech głównych zadań rozwojowych, przygotowując do odpowiedzialnego życia. Nowe kształcenie ogólne oferuje uczniom te informacje i umiejętności, w oparciu o które będą potrafili:
a) odnajdywać harmonię i równowagę wewnętrzną (żyć w zgodzie z samym sobą);
b) współistnieć z przyrodniczym środowiskiem naszej planety (zamiast obecnie dominującej postawy rabunkowej eksploatacji zasobów naturalnych);
c) efektywnie współdziałać w ramach różnego rodzaju grup i wspólnot w skali mikro i makrospołecznej (w rodzinie, miejscu pracy, społeczeństwie,...);
d) korzystać z zasobów informacyjnych naszej cywilizacji (docierać bez zbędnych przeszkód do potrzebnych informacji).


W planowaniu wszystkich zadań edukacyjnych dzisiejszy nauczyciel powinien mieć zawsze na względzie możliwość zdobywania przez uczniów tych umiejętności. Osiągnięcie ich gwarantuje wszechstronny rozwój osobowości każdego dziecka, a także daje podstawy dobrego funkcjonowania we współczesnym świecie. Rozwój jest jedna z najbardziej istotnych właściwości osoby ludzkiej.

Słuszne są także słowa S. Krawcewicza o nauczycielu "musi być świadomy- kim on jest rzeczywiście, do czego dąży". [5]

Wincenty Okoń również twierdzi, że wpływ na autorytet nauczyciela wywierają jego cechy woli, charakteru i postępowania, a także jego twórcza postawa, charakteryzująca się potrzebą i umiejętnością prowadzenia prac twórczych związanych szczególnie z wykonywanym zawodem, jak również głęboka wiedza o przyrodzie, społeczeństwie i kulturze oraz sam stosunek nauczyciela do tej wiedzy.

W. Okoń dużą rolę przywiązuje do kształtowania odpowiednich stosunków miedzy nauczycielem a uczniem. Mocno akcentuje znaczący, a właściwie całkowity wpływ tych stosunków na osiągane wyniki. Uważa, że pedeutologia winna współcześnie bardziej i wszechstronniej zainteresować się problemami relacji nauczyciel - uczeń. I dziś nauka to czyni. Tylko nauczyciel wykazujący się dużym zaangażowaniem, współodpowiedzialnością za podjęte decyzje, a równocześnie aktywnie uczestniczący w udoskonalaniu i wzbogacaniu rzeczywistości szkolnej może osiągnąć oczekiwane efekty. Nauczyciel według niego winien być nastawiony na "stałe dążenie do stawania się mądrzejszym, lepszym i wrażliwszym na piękno, a zarazem do czynienia innych takimi". [6]

Prawdą jest, że znajomość wiedzy pedagogicznej na pewno wpływa na podejmowanie w pracy z dziećmi eksperymentów w celu poszukiwania bardziej skutecznych metod i sposobów realizacji programu nauczania i wychowania, osiągania coraz to lepszych wyników. Natomiast znajomość psychologii rozwoju dziecka pozwoli nauczycielowi dostrzegać zmiany w osobowości ucznia dokonujące się pod wpływem oddziaływań dydaktyczno - wychowawczych i uchronić wychowanka przed niepowodzeniami szkolnymi, a jeżeli już do nich dojdzie, ułatwi to dokonania wyboru najbardziej skutecznych środków w celu ich obniżenia lub zlikwidowania.

Zbliżone poglądy do już omawianych wymagań pod adresem nauczyciela współczesnego prezentuje także Czesław Kupisiewicz, który podsumowuje swoją prace "Podstawy dydaktyki ogólnej" sentencją A. Diesterwega "Szkoła tyle jest wart, ile jest wart nauczyciel".[7] To zaś, ile jest wart, zależy z kolei od tego, gdzie, przez kogo i jak jest edukowany,
a ponadto od warunków pracy, jakie się mu zapewnia. Zdaniem autora efektem zdobytej kwalifikacji zawodowej jest stwarzanie sytuacji sprzyjających optymalnemu rozwojowi fizycznemu i intelektualnemu uczniów, sposobów ich myślenia i działania przyszłościowego uczulonego na wyzwania tych czasów, ale również na wszelkie nieuchronne pojawiające się zagrożenia dla egzystencji człowieka. Zachodzi zatem potrzeba dokonania modyfikacji w kształceniu nauczycieli zapewniającym wyposażenie ich w pełną wiedzę o procesach rozwoju osobowości ucznia i własnej, o jego aspiracjach, mechanizmach i metodach stymulujących indywidualny rozwój każdego ucznia i zapewniających osiągnięcie obrazu wykształconego współczesnego Polaka.

Ryszard Więckowski stawia pytania "Kim jest współczesny nauczyciel?" [8], aby jego praca wychowawcza była stymulatorem nadrzędnej wartości, jaką jest prawidłowy rozwój dzieci, ich aspiracji, zainteresowań, pragnień i dążeń edukacyjnych. Jakie pełnić funkcje, aby proces wychowania pozbawiony był rygorystycznego przymusu, lęku, strachu i stresu, zaś stawał się ciekawszym, spokojnym, miłym dla ucznia i bogatym w przeżycia, wywołującym pragnienie uczestniczenia w nim.

Ciągle dążymy więc do tej "lepszej szkoły", w której uczyć będą "lepsi nauczyciele", czynić ją będą bardziej wartościową, a przez to i w przyszłości nie straci ona swojego bytu.

Czesław Banach wyraża istotę osobowości nauczyciela słowami "MOTTO", co oznacza: "miłość, odpowiedzialność, tolerancja, troskliwość i otwartość." [9] Najważniejsza wartość, to dziecko, odpowiedzialność za jego rozwój i znajdowanie sensu życia. Wylicza on 76 cech właściwości osobowościowych i postaw nauczycieli niezbędnych w pracy zawodowej nauczyciela, które ujmuje w pięciu grupach: osobowe, intelektualne, dydaktyczne, wychowawcze i zewnętrzne.
Kompleksując poszczególne cechy można przedstawić je w następujący sposób:
a) otwarty na ucznia, szanujący jego godności, nawiązujący kontakty i podmiotowo traktujący młodzież,
b) kompetentny pod względem merytorycznym, metodycznym, pedagogiczno - psychologicznym i wiedzy ogólnej,
c) odpowiedzialny za uczniów, obiektywny i sprawiedliwy, ale tolerancyjny, o wysokiej kulturze ogólnej i pedagogicznej,
d) przejawiający demokratyczny styl kierowania, ale wymagalny i konsekwentny w postępowaniu,
e) przejawiający umiejętność planowania i organizowania pracy własnej i zbiorowej oraz doskonalenia warsztatu pracy, motywacyjny, dbający o zdrowie i z poczuciem humoru.

Reasumując powyższe rozważania, "dobry nauczyciel" musi posiadać własne szlachetne ideały i wzory postępowania. Swoją osobowością oddziaływać i kształtować wśród swoich uczniów wzory ogólnoludzkie. W dążeniu do doskonałości ważnym czynnikiem jest to, za kogo się uważa i czym chciałby być, a więc jego wzór, aspiracje i marzenia, jego plany i zamierzenia. "Nauczyciel dobry", to przede wszystkim taki, który jest sobą, nigdy nie udaje innej osoby. Zawsze prezentując własną osobowość, staje się wiarygodny. Nauczyciel powinien pobudzać ciekawość i niepokój twórczy ucznia, stwarzać klimat życzliwości, zaufania i swobody myślenia, a także zachęcania i udzielania uczniom pomocy w osiąganiu sukcesów z uwzględnieniem ich możliwości. Każdego nauczyciela charakteryzować powinna samodzielność, niezależność myślenia, otwartość na nowe informacje i zdobywanie własnych doświadczeń na drodze prowadzonych badań.

System norm społecznych, nakazów i zakazów, wypracowany przez poprzedzające naszą egzystencję pokolenia, stanowi dla każdego z nas oparcie ułatwiające przystosowanie się do życia w społeczeństwie. System ten jednocześnie sprawia, iż poszczególni ludzie mimo cech indywidualnych wydają się podobni do siebie, pod pewnymi względami jakby ujednoliceni. Jednakże przystosowanie się do życia w społeczeństwie jedynie z godnie z ustalonymi zasadami, odtwarzanie w swoim postępowaniu zastanych wzorców zachowań nie zaspokoiłoby jednej z naszych najważniejszych potrzeb - potrzeby podmiotowości.

Problematyka podmiotowości od wieków i choć o różnym stopniu nasilenia i w różny sposób była określana, to jednak stale wzbudzała zainteresowania przedstawicieli różnych dyscyplin społecznych, filozoficznych i humanistycznych, lecz w ostatnich latach nabiera szczególnie szerokiego i unowocześnionego podejścia filozoficzno - teoretycznego, w tym także psychologiczno - pedagogicznego i praktycznego jej urzeczywistnienia. Świadczyć to tylko może o doniosłości problemu, który znajduje dziś swoje odbicie już w wielu bogatych opracowaniach naukowych. Popularność idei podmiotowości wynika z odwiecznych rozważań "... nad ludzkim życiem, nad istotą, sensem, wzorami i możliwościami człowieczego bycia w świecie".[10] Nasilenie zainteresowania się nią, wiąże się z problemami transformacji ustrojowej, wyzwaniami cywilizacyjnymi schyłku XX wieku i początku XXI wieku, rozwojem różnych mechanizmów wolnego rynku, pluralizmu i umacnianiu rzeczywistej demokracji. Chodzi o poszukiwanie warunków, dzięki którym równocześnie następowałby rozwój człowieka i faktyczne wdrażanie demokratycznych stosunków społecznych, przy jednoczesnym respektowaniu praw przysługujących każdemu człowiekowi, a więc świadomego korzystania z tych praw, ponieważ one stanowią swoisty potencjał egzekwowania norm regulujących relacje międzyludzkie i pełny rozwój człowieka. Posiadane przez człowieka prawa mogą pochodzić z dwóch źródeł, a mianowicie z nadania, czyli z zewnątrz albo z własnego wysiłku włożonego w ich osiągnięcie. To drugie źródło nosi właśnie znamiona podmiotowości. Podmiotowość właśnie nierozerwalnie związana jest z konkretnym człowiekiem lub grupą społeczną czyli z podmiotem, stąd jej ujęcie, znaczenie treści i wypowiadane na jej temat poglądy niewątpliwie uzależnione są od wyznawanych w danej epoce poglądów na sens życia, uznawanych wartości, a także stale powstających potrzeb. Nawet z własnego doświadczenia możemy stwierdzić, że z upływem czasu zmieniają się treści i potrzeby wypełniające nasze życie, które w dużej mierze zależą także od nas samych. Przecież my sami wpływamy również na przebieg i jakość własnego życia, czy staje się ono bardziej udane, szczęśliwe, bogate w różne przeżycia lub mniej, po prostu nieudane. Ponadto okazuje się, że każdy człowiek kształtuje sobie własny pogląd dotyczący treści i jego potrzeb życiowych.

M. Karwat, ujmując podmiotowość w sensie politycznym, kładzie akcent na ukierunkowaną aktywność jednostki, określa podmiotowość jako aktywne odnoszenie się do rzeczywistości oraz pewien stan świadomości, samoświadomości i samowiedzy każdego człowieka.

Natomiast w rozważaniach filozoficznych przyjmuje się podmiotowość jako jeden z warunków sensu życia. Każdy człowiek - czy chce czy nie chce - mniej lub bardziej refleksyjnie żyje z jakąś koncepcją sensu życia i rozwiązuje zadania, jakie stawia przed nim życie. Szuka możliwości jego ostatecznego uzasadnienia i usprawiedliwienia tego, co robi i co chce osiągnąć w przyszłości. On sam staje się twórcą tego sensu: albo go tworzy albo przyjmuje postawę rezygnacji. Życie sensowne to życie wartościowe, polegające na podporządkowaniu realizowanych celów i działania wzajemnie się nie wykluczają, lecz uzupełniają się harmonijnie i wspierają wzajemnie, tworząc dorzeczną całość. Cele i działania muszą być etycznie dobre.

Według Czyżewskiego życie każdego człowieka jest częścią świata jako całości. Jeżeli świat jako całość posiada jakiś sens, to posiadają go także i jego składniki. Każde życie ludzkie z kolei przyczynia się do powstawania świata w jego logicznej i harmonijnej budowie.

Również w sensie socjologicznym termin podmiotowości nabiera nieco innego znaczenia. Głównym jego elementem jest jak pisze Gurycka "... istotny, aktywny wpływ działań ludzkich na kształt struktury społecznej" [11] lub ujmując prościej - to zdolność skutecznego oddziaływania na kształt struktury społecznej.

Socjolog opisuje, czy i w jaki sposób ludzie poszukują sensu swojego życia, jaka jest ich postawa wobec życia, jego blasków i cieni? Jakie cele stawiają sobie i innym ludziom? Co jest źródłem refleksji nad podstawowymi problemami ludzkiej egzystencji? Czy sytuacje konfliktowe i depresyjne, cierpienia i śmierć są źródłem refleksji nad sensem życia? Czy twarde realia życia codziennego utrudniają czy ułatwiają stawianie wartościowych celów? O co człowiekowi chodzi, gdy zapytuje o sens swojej egzystencji i egzystencji ludzkiej w ogóle? Czy wykonywanie obowiązków związanych z nauką i praca ma jakiś głębszy sens?

Warunki społeczne modyfikują zarówno potrzebę sensu życia, jak i sposoby oraz formy jej zaspokojenia. Człowiek bowiem nie jest "samotną wyspą". Wspólnotowe życie to wspólnotowe odkrywanie czy zagubienie poczucia wartości i celu życia. Człowiek jest istotą wartościową i tworzącą nowe wartości. Realizuje je nie dla samego siebie, lecz dla innych. Sens życia przeżywa wówczas, kiedy wychodzi poza siebie, poświęca się dla innych, daje swoje dobro i prawdę innym. Ukierunkowanie ku innym inicjuje się już na płaszczyźnie życia biologicznego, ale dopełnia się poprzez życie duchowe: umysłu, woli, uczuć, serca, sumienia, miłości, przyjaźni. Konstytuuje się on w komunikacji społecznej, w interakcji z innymi, poprzez wspólny język i porozumienie, wymianę znaczeń i dóbr.

Według psychologów sens życia i działania człowieka jest związany z ukierunkowaniem na cel np. osiąganie szczęścia, przyjaźni, rozwój sił witalnych, doskonałość moralna, samorealizacja. Życie sensowne to życie celowe, równocześnie dla nas zrozumiałe, zarówno w wymiarach indywidualnych (zrozumienie siebie) i społecznych (zrozumienie innych, a także zjawisk i wydarzeń, w których uczestniczymy). Życie sensowne układa się w pewną uporządkowaną całość.

Człowiek jest powołany do określonych działań poprzez realizację celów.

M. Przełęcki twierdzi że, "życie ma sens wtedy, gdy poświęcone jest realizacji celów wartościowych, ale też, gdy prowadzi do znalezienia odpowiedzi na pytanie, co to jest człowiek i jaki jest sens jego egzystencji.

Potrzeba sensu życia ma charakter ogólny i obejmuje treść wielu potrzeb ludzkich, także potrzebę samorealizacji. Realizowana potrzeba sensu jest niezbędnym warunkiem prawidłowego, normalnego funkcjonowania osobowości człowieka, zdrowia i dobrego samopoczucia psychicznego i jest przejawem duchowego wymiaru człowieka. Poszukiwanie sensu życia jest właściwą drogą do odkrycia i ugruntowania własnej indywidualności, najbardziej" człowieczego "w człowieku. Tak więc psychologowie twierdzą, iż potrzeba sensu życia należy do jednej z podstawowych potrzeb psychicznych człowieka, a jej zaspokojenie gwarantuje normalne życie i działalność człowieka jako osoby. Jest ona tak naturalna jak potrzeba latania u ptaka, pływania u ryby czy instynkt opieki matki nad dzieckiem. Sens życia nie jest więc teorią o życiu, lecz procesem, w którym człowiek przejmuje swoje życie we władanie i nadzór, będąc za nie odpowiedzialnym.

Powyższe koncepcje dotyczące podmiotowości człowieka, jego sensu życia wyraźnie świadczą o człowieku jako podmiocie, ponieważ sposób na życie może sam wybrać i poczucie jego sensu sam doświadczyć. Stąd też" w tej sytuacji - pisze T.Tomaszewski - "zaostrza się również teoretyczny problem człowieka, który może być za równo przedmiotem popychanym przez bodźce, niesionym przez bieg wydarzeń lub manipulowanym przez innych, jak i podmiotem dążącym do określonych celów i odpowiedzialnym za to, co robi".[12] Zdaniem tego autora zasadniczy wpływ, choć nie tylko, na podmiotowy lub przedmiotowy charakter człowieka ma przewaga czynników zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych regulujących jego aktywność. Człowiek wykonujący osobiście określone czynności, lecz z inicjatywy innej osoby lub na skutek pewnej manipulacji drugich osób zatraca swoją podmiotowość na rzecz uprzedmiotowienia. Należy w tym miejscu podkreślić, że problem uprzedmiotowienia człowieka staje się dla jego rozwoju poważnym zagrożeniem. Uprzedmiotowienie człowieka najczęściej prowadzi do jego frustracji, a nawet zdegenerowania, do bezkrytycznego stosunku do wszelkich docierających do niego informacji, zaniku pasji poszukiwania prawdy, jako jednej z najważniejszych wartości, na racji innych osób i w końcu do poczucia niższości i utraty własnej tożsamości. Dominująca przewaga czynników wewnętrznych czyni człowieka podmiotem własnego zachowania się, świadomym sensu wyboru swoich czynności. Podmiotowość polega także na umiejętności zrozumienia własnej sytuacji, wyciągnięcia z niej wniosków, określenia celów i zadań oraz kierunku wykonania. O słuszności stawiania celów pisał Seneka: "jeśli nie wiesz do jakiego portu masz się kierować, wiatry pomyślne nie będą ci wiały". Bez stawiania sobie celów, życie skazane jest na klęskę prowadzącą do ruiny samego człowiek.

Brak poczucia także własnej wartości jest źródłem powstawania sytuacji konfliktowych, może stanowić groźną przyczynę trudności w nawiązywaniu prawidłowych relacji z poszczególnymi osobami, zaś głębiej ujmując wywoływać agresję, prowadzić do nicości, aż do unicestwienia się. "Każdemu potrzebne jest rozwijanie i utrwalanie poczucia własnej wartości, którego, jak tężyzny fizycznej i zdrowia nigdy nie można mieć za wiele". Autor zacytowanego tekstu A. Niwiński kładzie mocny akcent na praktyczne znaczenie poczucia własnej wartości w życiu potocznym człowieka, w osiąganiu sukcesu osobistego, zawodowego i społecznego. Stanowi ono bowiem pewien istotny element kompetencji człowieka, który ułatwia mu osiągnięcie zamierzonego sukcesu. Jego bowiem brak jest często źródłem powstania motywów sytuacji konfliktowych, może też stanowić groźną przyczynę trudności w nawiązywaniu prawidłowych relacji z poszczególnymi uczniami, zaś głębiej ujmując wywoływać agresję, prowadzić do nicości, aż do unicestwienia siebie. Trafnie na ten temat pisze R.W.Sparks: "Podróż w poszukiwaniu własnej wartości jest podróżą serca; jest intuicyjnym poszukiwaniem miłości do swojego życia, a co za tym idzie, zdobycia głębokiego respektu dla innych".[13] Tak więc niedocenianie, niszczenie świadome lub podświadome pozytywnej koncepcji siebie i dłużej trwająca taka sytuacja prowadzić może najczęściej do utraty poczucia potrzeby sensu życia, a niszczenie świadome lub podświadome pozytywnej koncepcji siebie u naszego wychowanka jest procesem wg niego zdrady wobec powierzonego nam dziecka, a także głęboko unicestwia szacunek dla samego siebie. Proces ten nazywa "wirusem negatywności".

Każdy z nas ma możliwość wpływania na bieg własnego życia i kształt swojej osobowości w bardzo znacznym stopniu. Wiele osób nie wykorzystuje jednak tej szansy, poddając się biernie temu, co przynosi los. Nie oznacza to, iż osoby te są usatysfakcjonowane swoją sytuacją, wręcz przeciwnie - często przeżywają uczucia goryczy i niespełnienia. Jednakże pomimo wszelkich negatywnych konsekwencji swojej pasywnej postawy nie potrafią zmusić się do aktywnego kształtowania siebie i swojego życia, poprzestając na nigdy nie zrealizowanych projektach i zamierzeniach. Oczywiście, to kim człowiek się staje, zależy od bardzo wielu czynników. Jedną stanowią czynniki podmiotowe, drugą - zewnętrzne. Nie jest jednak tak, że czynniki podmiotowe wyznaczają możliwości, a czynniki zewnętrzne decydują o ich realizacji. Nie jest również odwrotnie. Obydwa rodzaje czynników wpływają na jedno i drugie, a realizacji i możliwości w rozwoju jednostki nie można rozpatrywać rozłącznie. Wypada powiedzieć: zagadnienie jest ogromnie skomplikowane. Na stwierdzeniu tym nie można jednak poprzestać. Prowokuje ono do dalszych pytań i dyskusji. Można więc zadawać kolejne pytania: czy dążenie do samorealizacji nie prowadzi do zbytniej koncentracji uwagi na własnej osobie, dlaczego dopiero, gdy współpracujemy z innymi, możemy mówić o prawdziwym współtworzeniu otaczającego nas świata, dlaczego ważną w życiu jest postawa tolerancji, dlaczego człowiek szuka gorliwie i nieustannie nowych kształtów życia itp.

Z każdym człowiekiem związana jest mniej lub więcej jakaś koncepcja sensu życia "...pytanie o sens życia ma tylko wtedy wartość i znaczenie, jeśli się ma na oku system wzajemnej zależności".[14] Przez sens życia Adler rozumie nie tylko poczucie sensowności własnego działania, ale jest to niezbywalne prawo do życia. Autor stoi na stanowisku, że celem wynikającym z sensu życia jest dążenie do doskonałości, co przejawia się w rozwoju całej osobowości, wszystkich jej gestach, patrzeniu, myśleniu, uczuciach, poglądach na świat ludzkości. Śmiało występuje przeciwko karze śmierci, wszelkiej nienawiści rasowej i religijnej, jako zjawiska przyczyniającego się do zdegenerowania wartości życia, zobojętniania na los innych, wynaturzenia uczuć w następnym pokoleniu. Jednocześnie uważa, że każdy człowiek musi być nie tylko odpowiedzialny za podejmowane działania, ale również ponosić osobiście konsekwencje. Każda podejmowana działalność winna służyć innym.

Potrzeba szukania sensy życia, jego wyboru staje się dla nauczyciela coraz trudniejszym problemem, ale jego znalezienie jest istotnym i koniecznym warunkiem prawidłowej realizacji zadań wychowawczych, prawidłowego funkcjonowania osobowości człowieka, zdrowia i dobrego samopoczucia psychicznego. Poszukiwanie sensu życia jest właściwą drogą do odkrycia i ugruntowania własnej indywidualności, najbardziej człowieczego w człowieku. Słuszne tu stają się słowa Jana Pawła II "Miłość czyni człowieka lepszym, bogatym wewnętrznie, uszlachetnia go".

Duży wkład teoretyczny wsparty empirycznie do rozwiązywania problemów sensu życia, wartości i podmiotowego doświadczenia egzystencji wniósł K. Popielski. Poczucie sensu życia i działania człowieka według autora "Noetyczny wymiar osobowości", warunkują rozwój sił witalnych, poczucie własnej wartości, przyjaźni, szczęścia, podmiotowego doświadczenia sensowności, własnej egzystencji, przeżywania siebie i świata zewnętrznego. Sensu życia nikomu nie można przekazać, ani narzucać. Poczucie sensu życia ukierunkowuje człowieka na odkrywanie, doświadczanie i przeżywanie życia osobowego oraz zawsze jest związane z zaangażowaniem, aktywnością, jego wysiłkiem, co ubogaca go wewnętrznie, udoskonala moralnie, uczula na świat wartości. Indywidualne doświadczanie sensu zawsze zakłada prawo wyboru, akceptacji i zaangażowania w wartości o charakterze podmiotowo znaczących, a dotyczących egzystencji. Dotyczy to wartości, które motywują i ukierunkowują człowieka w realizacji potrzeb i dążeń.

W celu przybliżenia treści tych wartości, praktyczniejszej jej interpretacji przeniesiemy na teren szkoły. Chodzi tu o takie wartości jak: poszukiwanie miłości do swojego i wszelkiego życia, poszanowanie godności innych, troska o przyszłość, bezpieczeństwo, akceptacja, zaufanie, tolerancja. Odnoszą się one do działalności pedagogicznej każdej placówki szkolnej. Ta szkoła, która wyposażyłaby wszystkich uczniów w te wartości stałaby się świętością. Z doświadczenia wiemy, że niestety jest inaczej. Słyszymy znienawidzoną przez dzieci negację ich obrazów, szydzenie, poniżanie, zwracanie nieprzemyślanych uwag np. "inni są mądrzejsi", "ładniejsi", "słuchaj uchem, a nie brzuchem", "masz wielkie oczy, a ślepy jesteś", "niedorajda życiowa" itp. zwrotów używanych przez nauczycieli, a godzących w osobowość dziecka, raniących kiełkujące poczucie własnej wartości i bezpieczeństwa. Zaburzamy w ten sposób rozwój poczucia własnej wartości dziecka, poczucia bezpieczeństwa, wyrządzając mu trudną później do naprawy krzywdę, ponieważ zabijamy w dziecku najistotniejszą moc do działania i prawidłowego rozwoju. Później dziwimy się, że dziecko nie chce się uczyć, ziewa na lekcji lub ucieka z niej, staje się nerwowe, agresywne, natomiast nasze sposoby mobilizowania i motywowania uczniów do lepszej nauki, do właściwych postaw, okazują się coraz mniej skuteczne i coraz bardziej stajemy się w swoim zawodzie bezradni. Jedynie tylko nauczyciel, który sam nie doznaje poczucia własnej wartości lub ma ją osłabioną, może nie zdawać sobie sprawy z tak jeszcze często spotykanego groźnego zjawiska.

Klimat pewności, zaufania, poczucia oparcia w otoczeniu, wiadomość, że zawsze może liczyć na wsparcie, gdyż wytworzone więzi są szczere pełne i mocne, to tylko garstka potrzeb niezbędnych naszemu wychowankowi, potrzebnych by uchronić go przed lękiem, strachem, znerwicowanymi reakcjami na niekorzystne, zewnętrzne bodźce. Należy budować w każdym uczniu głębokie przekonanie, że jakikolwiek jest, cokolwiek potrafi, jest potrzebny, ważny i wartościowy. Trzeba wzbudzać w nim poczucie wiary i mocy w jego możliwości. Wykorzystywać wszystkie okazje do wyrażania uznania poprzez akceptacje, pochwały, ciepłe i przyjazne słowa, pocieszenie, sympatyczne gesty, uśmiech. Ustalać sposoby, zasady współpracy, uczenia się i egzekwowania oraz pamiętać o ustaleniach, nie zrywać ich, nie czynić przykrych niespodzianek. Tworzyć więzy przy każdej okazji. Im więcej więzi tworzących zaufanie, tym lepsza atmosfera i większe poczucie bezpieczeństwa.

Obserwując różne sytuacje życiowe wśród ludzi współczesnych w tym szczególnie interesujące nas zachowania dzieci i młodzieży tak w stosunku do niektórych jednostek, jak i tworzących się różnego rodzaju grup i ugrupowań, nie trudno zauważyć pojawiające się zjawiska negatywne, groźne w swoich skutkach w postaci rozszerzającej się bezsensowności, pewnej pustki życia wewnętrznego, zaniku własnego obrazu, własnej pozytywnej osobowości, czy też braku troski o własne zdrowie i życie. Zjawiska te mogą tylko świadczyć, jeśli nie o braku, to o zaniku podmiotowego i osobowego przeżywania sensu życia tej części młodzieży. Nie ulega wątpliwości, że sprzyjającym klimatem w narastaniu zjawisk patologicznych wśród dzieci i młodzieży była orientacja społeczeństwa na wygodne i beztroskie życie oraz trudne i stale pogarszające się warunki materialne dla znacznej części społeczeństwa, wraz aktualnie z dużym wskaźnikiem bezrobocia. Mimo to, wśród wielu czynników niebagatelnych w tym, udział ma nasz system kształcenia i wychowania, ponieważ nie miał na celu służenia społeczeństwu, bowiem mocno akcentował podporządkowanie człowieka istniejącemu porządkowi i układowi społecznemu. Propagowana była koncepcja dominacji teoretycznej wiedzy nad kształtowaniem wartości osobotwórczych.

Współczesna szkoła ma za zadanie nie spychać problemów wychowawczych na pobocze. Szkoła powinna maksymalnie ożywiać i rozwijać umysł, zaszczepiać w dziecku śmiałość w dążeniu do sukcesów, rozwijać ciekawość świata i poznawać go umysłem i sercem. W atmosferze pokoju, radości i miłości powinna realizować twórcze poszukiwanie prawdy i piękna, wolności i tolerancji w kontekście odpowiedzialności.

Może zbyt mocno ocenia się działalność niektórych szkół, ponieważ istnieją szkoły dobrze pracujące, dla których ta opinia byłaby bardzo krzywdząca, ale też faktem jest, że w wielu szkołach problematyka podejścia do ucznia, podmiotowe jego traktowanie, stwarzanie klimatu, w którym ujawniają się i rozwijają możliwości ucznia, ma jeszcze wiele do życzenia.

Z przykrością należy stwierdzić, że uczniowie w większości nie posiadają dobrego wyobrażenia o sobie i często nie wierzą w powodzenie podejmowanych zadań, w osiągnięcie sukcesów. Szkoła nie podejmuje trudu, aby jej wychowankowie przekonali się, że trudności i niepowodzenia na jakie napotykają nie są wyrazem ich niższej wartości osobowej, lecz ich sposobu myślenia, postrzegania siebie i przekonania o swojej niemożności. Powstałe w ten sposób błędy w myśleniu można i należy zmienić.

Przypisy:
1. G. Piramowicz. Powinności nauczyciela oraz wybór mów i listów. Ossolineum, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1960, s. 11.
2. G. Piramowicz. Powinności nauczyciela oraz wybór mów i listów. Ossolineum, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1960, s.14
3. W. Okoń. Problemy osobowości nauczyciela. (w.) W. Okoń (red.). Osobowość nauczyciela. wyd. PZWS, Warszawa 1962, s. 19.
4. S. Krawcewicz. Współczesne problemy zawodu nauczyciela. wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1979, s. 126.
5. S. Krawcewicz. Współczesne problemy zawodu nauczyciela. wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1979, s. 121.
6. W. Okoń. Zarys dydaktyki ogólnej. wyd. PZWS, Warszawa 1970, s.416.
7. Cz. Kupisiewicz. Podstawy dydaktyki ogólnej. wyd. PWN, Warszawa 1994, s.288.
8. R. Więckowski. Pedagogika wczesnoszkolna. wyd. WSiP, Warszawa 1993, s.260.
9. Cz. Banach. Idee i problemy edukacji nauczycielskiej w Polsce. "Nasza Szkoła" 1996, Nr 2, s.11.
10. W. Pomykało. (red.). Encyklopedia pedagogiczna. wyd. Fundacja Innowacja, Warszawa 1993, s.592.
11. A. Gurycka. Podmiotowość w doświadczeniach wychowawczych dzieci i młodzieży. wyd. WSiP, Warszawa 1989, s.13.
12. T. Tomaszewski. Ślady i wzorce. wyd. WSiP, Warszawa 1984, s.121.
13. R.W.Sparks. Istota poczucia własnej wartości. wyd. RAVI, Łódź 1994, s.75.
14. A. Adler. Sens życia. wyd. PWN, Warszawa 1986, s.243.
 

Opracowanie: Elżbieta Żurek

Wyświetleń: 1360