Twórczość dziecka w młodszym wieku szkolnym na tle jego rozwoju psychofizycznego

Rozpoczęcie przez dziecko nauki w szkole jest bardzo ważnym momentem w jego życiu. Kończy się bowiem pewien okres beztroskiej zabawy, a zaczyna czas systematycznej nauki, zmienia się więc dotychczasowy tryb życia i środowisko. Środowisko to staje się bardziej złożone, obok rodziców uczeń styka się z grupą rówieśników - rozpoczyna się proces uspołeczniania i nawiązywania coraz bliższych kontaktów z innymi ludźmi. M. Żebrowska w "Psychologii rozwoju dzieci i młodzieży" stwierdza:

"Prawidłowy rozwój dziecka zależy od wielu złożonych czynników, z których najważniejsze to: wrodzone możliwości rozwojowe i typ reakcji na wpływy środowiskowe, aktualny stan morfologiczny i czynnościowy wszystkich narządów uczestniczących w przemianie materii, a głównie wpływy środowiska zewnętrznego( warunki życia, wychowanie), które decydują o optymalnym rozwoju dziecka."¹

Duży wpływ na rozwój psychiczny wywiera również nauka i stosunek dziecka do obowiązków z nią związanych. Następuje nieustanny rozwój procesów poznawczych takich jak: spostrzeżenia, pamięć, wyobrażenia, uwaga, myślenie. Można zauważyć doskonalenie zdolności koncentracji uwagi. Dziecko potrafi w sposób bardziej świadomy zaobserwować otaczające go zjawiska, co uwidacznia się także w jego plastycznych wypowiedziach. Dziecko gromadzi coraz więcej spostrzeżeń nie tylko na zasadzie przypadkowości, ale wskutek planowej i systematycznej obserwacji przedmiotów i zjawisk. Spostrzeganie staje się procesem ukierunkowanym na zaobserwo wanie pewnych cech, ze stopniową eliminacja wrażeń ubocznych. Dzięki temu dzieci są w stanie dokonywać syntezy cech przedmiotów i różnicują te cechy. Spostrzeżenia stają się trwalsze, dokładniejsze i skuteczniejsze.

Wiek 7-10 lat to tak zwany wiek pamięci, gdyż rozwija się pamięć natychmiastowa i odroczona, mimowolna, dowolna. Równocześnie w związku z rozwojem mowy i innych procesów psychicznych rozwija się myślenie, dziecko zaczyna dostrzegać związki przyczynowo - skutkowe.

Na charakter wypowiedzi plastycznych duży wpływ wywierają wyobrażenia dziecka o otaczającym świecie. Ten wytworzony wewnętrznie model rzeczywistości, w którym biorą udział procesy wyobraźni i myślenia, ujawnia się w procesach plastycznych. Do tej pory dzieci przekształcały rzeczywistość w sposób mimowolny, wynikało to z braku dostatecznych informacji o świecie i braku możliwości kojarzenia faktów, spostrzeżeń, a także braku umiejętności abstrahowania i obiektywizacji zjawisk. Pod koniec młodszego wieku szkolnego w związku z rozwojem intelektualnym można zauważyć zwrot w kierunku wypowiedzi o charakterze fizjoplastycznym. Olbrzymią rolę w tym okresie odgrywają uczucia i emocje. Uczucia wpływają na jakość i treść spostrzegania. To, co silniej oddziaływuje na emocje, jest szybciej i dokładniej zapamiętywane. Rozwój psychofizyczny powoduje stopniowe ujawnianie się kształtującej się osobowości, a więc pewnych cech temperamentu, zdolności, zainteresowań, postaw, motywacji.

W twórczości plastycznej wypowiedź dziecka zmienia się i w zależności od wieku przybiera pewne typowe schematy. Zachodzą oczywiście indywidualne różnice, które spowodowane są nierównomiernym rozwojem psychicznym, uzdolnieniami oraz odziaływaniem środowiska. Twórczość dziecka w młodszym wieku szkolnym jest rozmaicie nazywana przez poszczególnych autorów i badaczy. I tak Szuman² wyodrębnia fazę schematu wzbogaconego. Okres ten charakteryzuje się według niego stopniowym wzbogacaniem formy i przechodzeniem od rysunku symbolicznego do realizmu. Dzieci w celu oddania przestrzeni na płaszczyźnie stosują układy topograficzne, pasowe, kulisowe.

C. Burt³ wyróżnia nieco inne fazy rysunku dziecięcego. W przedziale wiekowym 7-10 lat wyodrębnia on dwa stadia - stadium realizmu opisowego i realizmu wizualnego. W wieku 7-8 lat występuje faza typu wewnętrznego (wyobrażeniowego), która charakteryzuje się tym, że dziecko rysuje to, co wie na temat otaczającego go świata, a nie to, co widzi. Następny etap w wieku 9-10 lat to faza dwuwymiarowa. Jest to stopniowe przejście do rysunku z natury, w przeciwień- stwie do poprzedniego o charakterze wyobrażeniowo-pamięciowym. Ostatnia faza tzw. trójwymiarowa, w której występują już próby przedstawienia trzeciego wymiaru, skrótów perspektywicznych i planów. Jeszcze inny podział stosuje V. Lowenfeld i W. L. Brittain⁴.

Wyróżniają oni fazę schematyczną i fazę początkowego realizmu. W pierwszej z nich w wieku 7 - 9 lat dzieci tworzą z dużym emocjonalnym nastawieniem. W sposób subiektywny traktują jeszcze kolor, widać także wzbogacenie schematów o nowe szczegóły. W wieku późniejszym (9 - 12 lat) następuje odejście od schematu do formy realistycznej, pojawiają się plany przestrzenne. Własne emocje dzieci wyrażają za pomocą koloru i ekspresji linii.

Wincenty Okoń⁵ określa rysunek dziecka w tym wieku jako stadium rysunku typowego. Schemat ulega stopniowym przemianom i wzbogaca się przez pojawienie się cech drugorzędnych, a następnie poprzez zróżnicowanie konturów i przejście od rysunku schematycznego do typowego. Anna Trojanowska⁶ mówi o tak zwanym stadium "płynnego konturu" lub "początkach realizmu". Zauważa ona doskonalenie się schematu, które polega na dodawaniu szczegółów przy równoczesnym organizowaniu rysunku.

Oczywiście nazwa określonych stadiów rozwoju plastycznego dziecka jest sprawą umowną. Niektóre z dzieci wcześniej posługują się danymi środkami wyrazu, inne później. Dlatego nie można ściśle określić w jakim wieku dziecko przekracza daną fazę. Jest to sprawa bardzo indywidualna i zależy od osobowości dziecka, a także sytuacji środowiskowo - kulturowej. Niemniej przy wszystkich różnicach w sposobie określania tej fazy twórczości dziecięcej można wyodrębnić pewne wspólne cechy charakteryzujące działalność plastyczna dzieci w wieku 7 do 10 lat.

Treść i forma prac plastycznych jest ściśle uzależniona od zainteresowań i potrzeb psychicznych dziecka. Twórczość tego okresu jest projekcją wewnętrznego świata, oczekiwań oraz przekazem otaczającej rzeczywistości dostrzeganej w sposób subiektywny. Przekaz ten uzależniony jest od usposobienia i dojrzałości wypowiadającej się jednostki. Rysunek i malarstwo są głównymi środkami ekspresji.

Przez swoje prace dzieci mówią o uczuciach, wzruszeniach, radościach, smutkach, pragnieniach i zainteresowaniach, ustosunkowują się do otaczającego ich świata. Komunikują "coś" o tym świecie i o samych sobie. Jak słusznie zaznacza Stanisław Popek⁷ na charakter twórczości plastycznej mają wpływ procesy psychiczne. Także w czasie działalności rozwijają się różne receptory( wzrok, dotyk ), spostrzeżenia, pamięć, wyobrażenia, myślenie. Kształtują się pewne wyższe potrzeby o charakterze kulturowym, upodobania, aspiracje, postawy. Na rozwój dziecka wpływają dwa procesy, które są wzajemnie zależne : proces interioryzacji (uwewnętrzniania) i eksterioryzacji(uzewnętrzniania). W procesie interioryzacji motorem rozwoju jest świat zewnętrzny, który jest przekształcony przez jednostkę, z niego przyjmuje ona pewne wybrane rzeczy i włącza we własny osobisty model osobowości.

Eksterioryzacja jest procesem odwrotnym, polegającym na przekazywaniu światu zewnętrznemu istotnej cząstki własnej osobowości. Uwidacznia się to w pozostawianiu swojego "ja" w wytworach plastycznych.
W młodszym wieku szkolnym tematyka prac dziecka jest ściśle związana z jego przeżyciami, zainteresowaniami, z rzeczami i zjawiskami, które są mu bliskie. Nadal postać ludzka dla małego twórcy bardzo interesująca, poza nią chętnie przedstawia zwierzęta, kompozycje ilustracyjne, w których przeważają postacie ludzkie, środki lokomocji i urządzenia techniczne. Schemat przedstawiania postaci ludzkiej wchodzi w okres tzw. schematu konturowego. Widoczne jest to zwłaszcza przy rysowaniu rąk i nóg, które dotychczas były kreskami, a teraz przekształcają się w okonturowane sylwety. Każde dziecko posiada swój własny charakte- rystyczny schemat rysowania człowieka, ulepsza go, umieszcza coraz więcej szczegółów. Wskutek rozwoju fizycznego i psychicznego dziecko zaczyna coraz lepiej spostrzegać, dlatego i jego rysunki wzbogacają się o nowe elementy, są coraz bogatsze w treści i w formie.
Dzieci siedmioletnie posługują się jeszcze formami prostymi bez wielu detali i szczegółów. W pracach ich można dostrzec wiele niezamierzonych deformacji. Ujawnia się to szczególnie przy przedstawianiu postaci ludzkiej i zwierząt. Te niezamierzone deformacje są spowodowane z jednej strony niedoskonałościami technicznymi i brakiem umiejętności dostrzegania pewnych rzeczy w otaczającej rzeczywistości, z drugiej zaś emocjonalnym podejściem do przedstawionych zjawisk.

Twórczość dziecka ma jeszcze charakter ideoplastyczny czyli przedstawiający wewnętrzny model świata. Z biegiem lat dzieci zbliżają się do formy typu charakterystycznego, do poprawności kształtów i ich proporcji, a więc fizjoplastyki. W fazie ideoplastyki pojawiają się postacie ludzkie o nieprawidłowych proporcjach (np. zbyt duże głowy, długie nogi, nadmiernie wydłużony lub pogrubiony korpus ciała), często mieszają się układy frontalne, profilowe, pomijane są zasadnicze elementy, a silniej akcentowane mniej istotne.

Schemat postaci ludzkiej ulega stopniowemu wzbogaceniu o coraz to nowe elementy i szczegóły. U wszystkich prawie dzieci postać posiada podstawowe części ciała głowę, tułów, kończyny, a także dłonie, stopy, szyję, nos, oczy, usta, uszy. Wszystkie te detale bywają różnie przedstawiane : oczy jako kropki, kreski, kontury bez źrenic lub z zaznaczonymi źrenicami, brwiami i rzęsami. Tułów bywa ukazany jako owal lub prostokąt.
Coraz dokładniejsza obserwacja proporcji oraz charakteru postaci prowadzi do ukształtowania typu realistycznego, który posiada już wszystkie części ciała i wiele detali. Cały czas występuje stopniowe zróżnicowanie się schematu, które polega na początkowym akcento- waniu cech drugorzędnych takich jak ubranie, wzrost. Dalszy etap to tworzenie rysunku typowego poprzez posługiwanie się żywą linią, konturem zamiast geometrycznych kształtów.
Dzieci w tym wieku najchętniej zajmują się wypowiedzią malarską, rysunkiem, a w dalszej kolejności konstruowaniem, rzeźbieniem, formowaniem. Na początku większość maluchów posługuje się układem pasowym i topograficznym, niektóre zaś nie starają się w ogóle przedstawić przestrzenności w swoich pracach, zapełniają jedynie całą płaszczyznę obrazu. W końcowym okresie młodszego wieku szkolnego największą popularnością cieszy się układ kulisowy płaski, maleje posługiwanie się układem topograficznym i pasowym.
Prace dzieci w tym wieku odznaczają się przeważnie doskonałą harmonią i równowagą, kompozycje są bardzo ciekawe, płaszczyzna kartki wypełniona w sposób całościowy i harmonijny. W wieku 6 - 7 lat dominuje u dzieci posługiwanie się zestawami barw czystych, gdzie przeważają kolory podstawowe o dużym natężeniu. Barwy początkowo dobierane są w sposób przypadkowy pod wpływem impulsu czy emocji. Około 9-10 roku życia dzieci zaczynają tworzyć w sposób świadomy i celowy różne warianty kolorystyczne i barwy pochodne.

Młodszy wiek szkolny jest okresem, w którym dzieci tworzą pod wpływem emocji, twórczość plastyczna jest jeszcze traktowana jako jedna z form żywiołowej, nieskrępowanej zabawy. Wraz z wiekiem mali twórcy coraz lepiej uświadamiają sobie własne przeżycia, zdają sobie sprawę z tego, co spostrzegli i co zapamiętali. Wnikliwiej obserwują otaczający je świat, przeprowadzają bardziej skomplikowane operacje myślowe, porównują, porządkują, przewidują, planują.

Należy pamiętać, że rozwój twórczości plastycznej nie przebiega w sposób jednakowy. Każde dziecko ma własną indywidualną drogę rozwoju. Większość posiada dar właściwy temu wiekowi-łatwość tworzenia, oraz naturalną ciekawość świata. Nie wszystkie jednak mają upodobania i uzdolnienia wielostronne. Jedne lepiej rysują, inne wspaniale czują kolor, jeszcze inne lubią modelować. Niektóre skłanają się raczej ku ekspresji opartej na doświadczeniach wizualnych, pozostałe bazują w większym stopniu na przeżyciach wewnętrznych. Olbrzymią rolę odgrywa proces uspołeczniania, wejście w nowe środowisko szkolne i nawiązanie coraz szerszych kontaktów z ludźmi. Twórczość ta jest swobodną ekspresją, sposobem wyrażania myśli, uczuć, przekazywaniem informacji o samych sobie i o świecie.
W obrazach ujawnia się charakter dziecka, jego siła witalna, zamiłowania. Cała ta twórczość mieści się w ramach specyficznego dziecięcego świata wyobrażeń odmiennego od wyobrażeń dorosłych.

Literatura:

¹ M.Żebrowska, Psychologia rozwoju dzieci i młodzieży, Warszawa 1976,s.539
² S. Popek, Metodyka zajęć plastycznych w klasach początkowych, Warszawa 1987, s.28
³ Tamże,s.27-28
⁴ S. Popek, Metodyka zajęć plastycznych w klasach początkowych, Warszawa 1987,s.27-28
⁵ W. Okoń, Sztuka dziecka, Warszawa 1998, s.17
⁶ A. Trojanowska, Dziecko i plastyka, Warszawa 1988, s.18
⁷ S. Popek, Metodyka zajęć plastycznych w klasach początkowych, Warszawa 1987, s.27-28

Opracowanie: Anna Stawarz

Wyświetleń: 6479