Rozwój wyobraźni dzieci w młodszym wieku szkolnym i jej wpływ na twórczość plastyczną

Linia rozwoju twórczości dzieci jest ciągła, nie można dokładnie rozdzielić jej poszczególnych etapów, jednak wielu badaczy dokonało takiego podziału na podstawie wieloletnich badań dziecięcej twórczości.

S. Popek ujmuje twórczość następująco:
1. Bazgroty dziecięce wieku poniemowlęcego.
2. Twórczość plastyczna dzieci w młodszym wieku szkolnym.
3. Twórczość plastyczna młodszego wieku szkolnego.
4. Twórczość plastyczna średniego i starszego wieku szkolnego.

Na szczególną uwagę zasługuje młodszy wiek szkolny. Jest to okres niezmiernie ważny dla dziecka, które rozpoczyna naukę w szkole, przebywa w nowym kręgu osób działających na rozwój osobowości, zdobywa nowe doświadczenia wytyczone programem nauczania. Dzieci obserwują rzeczywistość i wzbogacają schematy o detale szczegółów nie zauważane wcześniej. Dzięki temu przedstawiane przedmioty zbliżają się do naturalnego wyglądu, zatracając cechy typowe dla małych autorów. Jeśli zachowują swój indywidualny i oryginalny charakter to dzięki przewadze swobodnej ekspresji nad kierowaną i pracy nauczyciela nad rozwijaniem wyobraźni plastycznej. Pierwsze lata pobytu dziecka w szkole charakteryzują się tym, ze dostrzega ono przestrzeń i próbuję ją wyrazić. Dzieci siedmioletnie zaczynają swe kompozycje układać w pasy, choć wielkości form, ich kolor i walor w poszczególnych pasach nie są zróżnicowane. Uporządkowanie układu jest wynikiem oddziaływania na środowisko dziecka, czynności porządkujących, jakie wnosi nauka i organizacja zajęć w grupie, a zdobywanie doświadczeń pozwala zdawać sobie sprawę z przestrzenności otaczającego świata. Ustawia więc przedstawione przedmioty na liniach symbolizujących podstawę.

Na ósmy i dziewiąty rok życia przypada nasilenie się w pracach plastycznych układu topograficznego, a w niektórych występuje układ kulisowy.

Około dziesiątego roku życia dzieci najbardziej rozwinięte intelektualnie zaczynają stosować naiwna perspektywę linearną. W młodszym wieku szkolnym poszerza się tematyka obrazowanej rzeczywistości. Nadal dominuje postać ludzka, ale obok niej pojawia się wiele pojazdów i urządzeń technicznych (u chłopców), zwierząt, ptaków i kwiatów (u dziewcząt). Kompozycje chłopców są bardziej dynamiczne, a bardziej statyczne, spokojne dziewczynek. W tym wieku dzieci są zafascynowane barwami, zestawiają kilka lub kilkanaście kolorów w jednej pracy. Ta kolorystyka jest podstawową cechą decydującą o uroku i oryginalności dziecięcych wytworów tego okresu.

S. Szuman pisze: "Nie inaczej jak malarze w grafice i malarstwie - dzieci odzwierciedlają w swych rysowanych i malarskich obrazach świat rzeczywisty, to co widziały na własne oczy lub to, o czym im opowiadano, lub o czym im czytano. Odzwierciedlają to, co się wówczas ukształtowało w ich wyobraźni".

B. Hornowski po przeprowadzeniu badania nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży na podstawie przedstawienia postaci ludzkiej stwierdza: "W tym okresie nauczyciel zaczyna oceniać twórczość dziecka. W związku z tym wkłada ono więcej wysiłku w swoje prace rysunkowe w porównaniu z poprzednim okresem. Teraz uwzględnia w rysunku więcej szczegółów budowy ciała, jak brwi, rzęsy, powieki, które dotychczas nie ujawniały się. Charakter rysunku zbliża się do naturalistycznego".

J. Cz. Karp twierdzi, że "dziecko chętniej tworzy z wyobraźni, z fantazji niż z natury. Modelem wcale się nie interesuje". W literaturze spotyka się pogląd, że dzieci w wieku przedszkolnym obdarzone są bujną wyobraźnią, a gdy zaczynają uczęszczać do szkoły wyobraźnia ich ubożeje. M. Przetacznikowi tak tłumaczy to zjawisko: "U małego dziecka przeważa wyobraźnia mimowolna, tj. zdolność do snucia luźnych obrazów, którym dziecko nadaje swobodny bieg. Wyobraźnia mimowolna jest zawsze wyobraźnią bujną, nawet wybujałą, gdyż toku wyobrażeń nie hamują związki logiczne. Z czasem, gdy dziecko znajduje się w szkole, rozwój spostrzegawczości i myślenia przyczynowo-skutkowego powoduje, iż dziecko uzyskuje lepszy wgląd w rzeczywistość. Rysunki dzieci opierają się bardziej na pamięci niż wyobraźni".

Nauczyciel powinien za wszelką cenę dbać o rozwój wyobraźni twórczej dzieci w młodszym wieku szkolnym, bo tylko wtedy będą one tworzyć wytwory oryginalne, ich twórczość będzie spełniać swoją rolę i będą ludźmi twórczymi w różnych dziedzinach dorosłego życia. Pamiętając o tym, że wyobraźnia twórcza polega na łączeniu elementów spostrzeżeń w nowe, odmienne od obserwowanych obrazów wyobrażenia, należy dzieciom umożliwić dokonywanie jak najbogatszych spostrzeżeń. Spostrzeganie jest procesem w trakcie którego zachodzi analiza i synteza materiału percepcyjnego. Dokładność, a także trwałość dziecięcych spostrzeżeń zależy od tego ile analizatorów w nich uczestniczy. Z czasem spostrzeganie przerodzi się w obserwację, czyli będzie planowe skierowane na określony cel.

Do prawidłowej obserwacji potrzebna jest uwaga. Dziecko w klasach młodszych nie potrafi przez dłuższy czas skupić uwagi na jednym obiekcie. Aby więc dokonało prawidłowej obserwacji nauczyciel powinien posłużyć się pytaniami odnoszącymi się do fragmentów obserwowanego obiektu, pozwolić dziecku dotknąć powierzchni, podnieść, powąchać, obejść ze wszystkich stron, porównać jego wielkość z innymi obiektami, itd. Wówczas u dzieci ze słabą pamięcią wzrokową, która uzależniona jest od budowy anatomicznej, a ma bardzo duży wpływ na kształtowanie wyobraźni, pozostaną wyobrażenia powstałe skutkiem uruchomienia innych zmysłów.

Małe dziecko przebywa dość często w świecie baśni, fantazji, marzeń i nie należy go z tego zbyt gwałtownie wyrywać. W klasach początkowych szkoły podstawowej nauczyciel powinien często wracać do takiego świata i z niego czerpać tematy prac plastycznych. Można opowiedzieć baśń (lub przeczytać), do której nie ma ilustracji w książkach, żeby się ustrzec powielania gotowych wzorów. Podczas słuchania treści powstają w dziecięcej wyobraźni różne obrazy i skojarzenia, inne dla każdego dziecka, a w wykonywanej pracy plastycznej decydują o jej oryginalności i niepowtarzalności.

Samo powstanie wizji w umyśle dziecka to dopiero początek tworzenia. Musi ono mieć wszystko, co potrzebne do jej urzeczywistnienia, tj. materiały i przybory, odpowiednią atmosferę, wiadomości w zakresie sposobu wyrażania nastroju i uczuć za pomocą kolorów, plam, kreski czy bryły. Musi czuć, że jego praca jest traktowana poważnie przez nauczyciela i rówieśników, że nie zostanie ośmieszona i że zostanie odp. doceniona. W celu realizacji tych zadań nauczyciel powinien mieć zgromadzony różne materiały do wyboru dla każdego dziecka, stworzyć atmosferę spokoju sprzyjającą twórczej pracy, oceniać zaangażowanie poszczególnych uczniów, pamiętać, że dziecko widzi świat inaczej niż dorosły.

W wyobraźnię dziecka można wykorzystywać przy dekorowaniu klasy, kącików, choinki, wykonywaniu kukiełek, rekwizytów do inscenizacji. Dziecięce wyobrażenia bohaterów przedstawień będą bliższe małym odbiorcą niż wymyślone przez dorosłych.

Dzieci w klasach I-III bardzo chętnie podejmują tematykę fantastyczną, jednak należy liczyć się z ich zainteresowaniami. Chłopcy lepiej i z łatwością przedstawią wojny gwiezdne, czy podróże w kosmos, dziewczynki natomiast zaczarowany ogród, bal na innej planecie.

Bogatym materiałem do uruchomienia wyobraźni plastycznej jest muzyka. Dzieci chętnie ilustrują muzykę, wykonują kompozycje bezprzedmiotowe lub ilustrujące rytm.

Dziecko przychodzi do szkoły z konkretnych charakterem procesów poznawczych. W trakcie nauki w szkole wzrasta zakres, dokładność i bogactwo wyobrażeń oraz umiejętność uogólniania powiązana z myśleniem. Narastające doświadczenie i wiadomości z różnych dziedzin życia dostarczają wyobraźni cennego tworzywa, pobudzając i rozwijając jej oryginalność twórczą. Duży wpływ na jej poziom ma rozwój myślenia, który powoduje, że wyobraźnia odtwórcza przez zdolność łączenia w procesie myślenia spostrzeganych elementów rzeczywistości zmienia się w wyobraźnie wytwórczą. W miarę rozwoju umysłowego bardzo nie znaczne momenty działalności wyobraźni twórczej u najmłodszych uczniów ulegają postępującym przemianom ilościowym i jakościowym w następnych klasach.

Nauczyciel ucząc w młodszych klasach plastyki powinien znać poziom wyobraźni twórczej dzieci, aby nie zawyżać wymagań, dobierać odpowiednie tematy prac plastycznych dla realizacji poszczególnych ćwiczeń. Zadbanie o chęć dzieci do spontanicznej twórczości jest niezmiernie ważne. Oddając się swobodnej twórczości w rysowaniu, malowaniu, modelowaniu, rzeźbieniu, dziecko uwalnia się od napięć nerwowych, nawiązuje bliższy kontakt z nauczycielem i rówieśnikami, szuka samodzielnie środków wyrazu, odczuwa bezinteresowną radość w obcowaniu z pięknem kształtów i kolorów. Nauczyciel powinien wywołać u dziecka przeżycie, aby mogło je wyrazić obrazem. Nie powinien jednak uczyć go jak to zrobić, powinien pozwolić dziecku na autoekspresję.

Literatura:
S. Popek: "Analiza psychologiczna twórczości dzieci i młodzieży"
S. Szuman: "Sztuka dziecka"
M. Żebrowska: "Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży"
B.Hornowski: "Badania nad rozwojem psychicznym dzieci i młodzieży"
J. Cz. Karp: "Wychowanie plastyczne w szkole podstawowej"

 

Opracowanie: mgr Małgorzata Sieroń

Wyświetleń: 4336