Objawy i przyczyny zachowań agresywnych dziecka w młodszym wieku szkolnym

Życie emocjonalne dziecka na początku okresu szkolnego sprowadza się w zasadzie do żywych reakcji uczuciowych na sytuację, w jakiej w danym momencie uczestniczy. Emocje te są słabo jeszcze kontrolowane. Może pojawić się w tym wieku gwałtowny płacz, złość i gniew. Emocje te wyrażają stosunek dziecka do rzeczywistości w sposób spontaniczny. U dziecka szkolnego interesującym przemianom ulega podstawowa emocja: gniew. Wraz z wiekiem zmniejsza się liczba reakcji strachu, a liczba reakcji gniewu wyraźnie wzrasta.

Agresywność bywa różnie uwarunkowana. Często dziecko może być agresywne, gdyż naśladuje zachowanie innych osób.¹ Agresywność może okazać się sposobem reagowania dziecka na przykrości i na przeszkody zatrzymujące je w drodze do celu. Jest wtedy reakcją na stres.²

Agresywną reakcję na trudności często spotykamy u dzieci w młodszym wieku szkolnym. Dziecko obarcza winą za swoje niepowodzenia innych ludzi. Zjawisko to nazwane jest ekstrapunitywnością. Dziecko od innych ludzi oczekuje też rozwiązania własnych problemów.³

Najsilniejsze reakcje agresji dziecka wywołane są upokorzeniem przez inne dzieci, brakiem aprobaty z ich strony, poczuciem dominowania nad nim rówieśników. Podstawową przyczyną i terenem agresji są grupy koleżeńskie. Tam najczęściej rodzą się i wyładowują napięcia emocjonalne.⁴

Skłonność do agresji wiąże się często z występowaniem agresywnych wzorów zachowania w środowisku dziecka. Przyczyny mogą tkwić w nim samym, np. w jego nadpobudliwości. Związek zachowania agresywnego z aktywnością stwierdził w swoich badaniach R. R. Sears, wykrywając wysoką korelację między ogólnym poziomem aktywności dzieci a liczbą ich zachowań agresywnych. Im bardziej aktywne były dzieci, tym częściej wychowawczynie oceniały ich zachowanie jako agresywne.⁵

Szczególnie charakterystycznym dla okresu szkolnego źródłem agresywności są niepowodzenia w nauce. Przyczyną są bardzo ambitne programy nauczania, stawiające zbyt wysokie wymagania uczniom i nauczycielom. Kiedy uczeń dostaje jedynkę, nie widzi możliwości poprawy. Pojawiają się zaburzenia, które mogą się różnie przejawiać - agresją, wycofaniem z życia społecznego. Inny powód to szeroko rozumiany wpływ otoczenia - obserwowanie wzrostu agresywności w społeczeństwie. Przemoc i agresja wśród uczniów nie jest osobliwością polską. Pokazują to badania przeprowadzone przez poznańskich naukowców w niemieckich szkołach, gdzie tak samo mamy do czynienia z niedostosowaniem społecznym dzieci i młodzieży.⁶

Naukowcy wykazali również, że hałas powoduje wzrost zachowań agresywnych i utrudnia nawiązywanie kontaktów między ludźmi. Proste doświadczenie dowiodło, że pod wpływem hałasu stajemy się mniej życzliwi, nawet mniej chętni do pracy.7 Agresja budzi się łatwiej w naładowanej emocjami atmosferze. W sytuacji, kiedy słyszy się krzyki i przekleństwa, ludzie są mniej odporni. Z.Słaby wykazał, że dzieci przeklinające i wyzywające się wzajemnie łatwiej dochodzą do rękoczynów.

Najczęstszym powodem agresywności jest niezaspokojenie potrzeb zależnościowych. Według J. Reykowskiego potrzeby zależnościowe to oczekiwanie, "żeby za mnie zrobili, żeby mi dali, żeby mi pomogli, aby nakarmili, aby ubrali, aby umyli mi ręce, aby mi zawiązali but, aby przy mnie byli, aby patrzyli na to co robię, żeby się mną zajmowali, żeby się o mnie troszczyli, żeby zwracali na mnie uwagę". ⁸

Wśród agresywnych reakcji dziecięcych wyróżnia się specyficzną postać: reakcję protestu, nie mającą odpowiednika u osób dorosłych.

Z. Skorny dokonał systematyzacji obserwowanych sytuacji wywołujących zachowania agresywne u dzieci. Są to: skarżenie, odmowa pożyczenia jakiegoś przedmiotu, posądzenie o kradzież, posądzenie o oszukiwanie, pomijanie w zabawie, przezywanie lub wyśmiewanie, przeszkadzanie w pracy, przeszkadzanie w zabawie, niszczenie przedmiotów, pożyczanie bez pytania i oszukiwanie.⁹

U dzieci spotykamy się z agresją instrumentalną. Jedne dzieci atakują słabsze, zmuszają do uległości. Inne grożą rodzicom, że w razie odmowy spełnienia jego żądań zniszczą określony przedmiot, zdemolują mieszkanie lub popełnią samobójstwo.¹⁰

W szkole zachowania agresywne u dzieci przyjmują postać bójek i kłótni z rówieśnikami, nieuzasadnionego skarżenia, złośliwych plotek, mściwości przejawianej w stosunku do kolegów. Przedmiotem agresji bywają również osoby dorosłe: nauczyciele, rodzice, znajomi, sąsiedzi, osoby obce. Agresywne zachowanie może przejawiać się przeszkadzaniem nauczycielowi w prowadzeniu lekcji. W młodszym wieku szkolnym dziecko wyraża i rozładowuje napięcie towarzyszące przeżywaniu gniewu pośrednio, aby uniknąć wybuchu, a mimo to dać upust rozdrażnieniu, narosłej irytacji.¹¹ Są to więc jakby "okrężne drogi", ruchy mimiczne i pantomimiczne na tyle łagodne, że nie wywołują najczęściej reakcji ze strony otoczenia. Do takich ruchów wyrazowych, najczęściej obserwowanych, należą zuchwałe spojrzenia, ostentacyjne ziewanie, demonstrowanie, że się nie słucha, o czym mówi osoba wywołująca irytację dziecka, że się nie uważa i nie patrzy tam, gdzie ona tego w danej chwili żąda. Zaliczyć tu możemy takie zachowania, jak rzekomo przypadkowe upuszczanie przedmiotów, aby wywołać mogły hałas, głośne zamykanie książki lub drzwi, uderzanie przyborami o ławkę, itp. ¹² Agresja bywa też skierowana na inne istoty żywe czy martwe przyjmując formę znęcania się nad zwierzętami, łamanie roślin, niszczenie lub uszkadzanie przedmiotów stanowiących własność społeczną lub należących do innych osób.¹³

W młodszym wieku szkolnym spotykamy się z autoagresją - gniewem skierowanym na samego siebie. Czynności agresywne skierowane na samego siebie występują głównie u dzieci niezrównoważonych emocjonalnie i nadmiernie pobudliwych w postaci uderzania się ręką lub lekkimi przedmiotami w głowę, czy inne części ciała, szczypanie policzków, wyłamywanie palców "ze złości", itp. Ten rodzaj gniewu pojawia się, gdy dziecko po przeżytym niepowodzeniu zorientowało się, że mogło postąpić inaczej i zrealizować swój zamiar.¹⁴

Należy tu uwzględnić różnice w możliwościach opanowywania napięć emocjonalnych. Bardziej pobudliwi i niezrównoważeni uczniowie (temperamenty choleryczne) w mniejszym stopniu niż zrównoważeni hamują wyraz przeżywanego gniewu. Najprawdopodobniej chłopcy powstrzymują gniew łatwiej niż dziewczęta.

Skłonność do agresywności i gniewu może być spowodowana przez:
- przykłady wyniesione z dzieciństwa i inne wzory,
- zaburzenia fizjologiczne (choroby przewodu pokarmowego, serca, gruczołów),
- przejściowe stany organiczne (głód, zmęczenie, niewyspanie),
- aktualne niepowodzenia, niestabilna sytuacja rodzinna,
- spędzanie wielu godzin w agresywnym otoczeniu,
- męczące, nie rozwiązane konflikty, utajone pretensje,
- długotrwałe udaremnianie zaspokojenia ważnych potrzeb.

Negatywny wpływ na charakter mają niepowodzenia: dnie najeżone przeszkodami i złe humory otoczenia. Dyspozycja do gniewu - nawet o drobnostki - w stosunku do określonego człowieka może pochodzić z żywionej do niego wrogości, która jest nie zawsze uświadomiona.¹⁵ Przyczyną agresji mogą być frustracje wywołujące wystąpienie poczucia krzywdy, emocji gniewu, wrogości, zdenerwowania. Powstają one wskutek przeszkadzania dziecku w zabawie, przezwisk kolegów, niesprawiedliwej oceny, przykrych wydarzeń losowych, niepowodzeń doznawanych w działaniu, stosowania surowych kar fizycznych.¹⁶

Czasami dziecko może "zarazić się" cudzą agresją. Zachodzi wtedy zjawisko empatii. Pod wpływem emocji dostrzeżonych u innej osoby człowiek reaguje emocjonalnie w podobny sposób. Empatia może działać jako czynnik pobudzający agresję (gdy identyfikujemy się z agresorem) lub hamujący ją (gdy "wchodzimy" w położenie atakowanego).¹⁷

Paterson pisze, że agresywne władcze dzieci często cieszą się w klasie dużym uznaniem i przez to ich zachowanie zostaje jeszcze bardziej wzmocnione. Dzieci te może nie są lubiane, ale posiadają pewien status w klasie. Dlatego stają się modelem dla pozostałych dzieci. Także w klasie zachowanie kilkorga agresywnych dzieci może działać zaraźliwie. Bandura mówi tu o utajonej agresji, której dzieci nauczyły się przez naśladowanie, a ujawniającej się w korzystnej dla niej sytuacji.¹⁸

Agresja występuje szczególnie często w licznych klasach, gdzie nauczyciele nie są w stanie poświęcić tyle samo uwagi wszystkim dzieciom. Należy tu także brać pod uwagę osobowość nauczycielki. Czy potrafi ona ukrócić objawy agresji, aby nie stała się zaraźliwa. Koledzy bowiem służą sobie wzajemnie za modele agresywnego zachowania.¹⁹

Wzory zachowań agresywnych dzieci mogą czerpać ze środków masowego przekazu. Programy z "akcją" i "przygodami" mają większe audytoria - a zatem przyciągają więcej reklam handlowych, które przynoszą zyski telewizji. W rezultacie, każdy kto włącza odbiornik telewizyjny obejrzy prawdopodobnie dramat lub komedię, w której ludzie są zabijani lub maltretowani na różne sposoby, filmy rysunkowe z sympatycznymi, lecz sadystycznymi postaciami oraz programy informacyjne z aktualnym serwisem filmowym przedstawiającym wojny, zabójstwa, zamieszki oraz pospolite zbrodnie. Według przedstawicieli teorii agresji, opartych zarówno na pojęciu instynktu, jak i popędu, oglądanie przemocy działa katarktycznie (oczyszczająco) i dzięki temu spełnia dodatkową funkcję społeczną rozładowując energię agresji. Przeciwny punkt widzenia reprezentują zwolennicy teorii uczenia się społecznego, którzy argumentują, że programy telewizyjne (jak również inne środki masowego przekazu) dostarczają wzorów aktów przemocy oraz sankcjonują je i w ten sposób przyczyniają się w poważnym stopniu do upowszechnienia antyspołecznego zachowania.

Oglądanie sfilmowanych aktów agresji może być bardzo podniecające dla dzieci. Stają się one pobudzone emocjonalnie i zwykle zapamiętują więcej treści agresywnych niż nieagresywnych (Osborn i Endslej, 1971). Jednakże po wielokrotnym obejrzeniu scen przemocy dzieci zdają się przyzwyczajać do niej i doznają mniejszego pobudzenia emocjonalnego niż na początku. Może to być aspekt jeszcze bardziej destruktywny niż nauczanie agresji: gdy potrafimy patrzeć na przemoc i cierpienie człowieka bez emocji, w sposób obojętny, to jesteśmy już przygotowani do nieludzkiego działania wobec innych ludzi.²⁰

L I T E R A T U R A
1 U. Bronfenbrenner: Czynniki społeczne w rozwoju osobowości, cz. I. Psychologia wychowawcza 1970 nr 1, s 9.
2 M. Cielecka: Teoria frustracji. Psychologia wychowawcza 1958 nr 1.
3 J. Roszkiewicz: Psychologia rozwojowa dla rodziców. Młodszy wiek szkolny, Warszawa 1983, s. 103.
4 Tamże s. 103 - 104.
5 E. R. Hilgard: Wprowadzenie do psychologii. Przekład z j. Ang. J. Radzicki, Warszawa 1972, s. 215 - 218.
6 Kwartalnik "Życie" nr 33 /6 listopada 1986/, prof. S. Kowalik: Agresja ma przyczyny
7 T. Krawczak: Zabójcze dźwięki, "Nowiny" 1997, nr 47, s. 8.
8 J. Reykowski: Z zagadnień psychologii motywacji, Warszawa 1970, s. 160.
9 Z. Skorny: Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, w: J. Grochulska:
Reedukacja dzieci agresywnych, Warszawa 1982, s. 64.
10 Z. Skorny; Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa 1976, s. 218.
11 A. T. Jersild w S. Gerstmann: Rozwój uczuć, Warszawa 1986,s.178.
12 S. Gerstmann: Rozwój uczuć, Warszawa 1986, s. 178.
13 Z. Skorny: Proces socjalizacji..., jw. S.207.
14 S. Gerstmann: Rozwój uczuć, Warszawa 1986, s. 175.
15 S. Garczyński: Współżycie łatwe i trudne, Warszawa 1978, s. 117 -118.
16 Z. Skorny: Psychologia wychowawcza dla nauczycieli, Warszawa 1987, s. 161.
17 J. Reykowski: Szkice z teorii osobowości, Warszawa 1976.
18 R. Kohstamm: Praktyczna psychologia dziecka, Warszawa, Warszawa 1989, s. 165.
19 Tamże s. 166.
20 P. G. Zimbardo, L. Ruch: Psychologia i życie, Warszawa 1994, s. 591.

 

Opracowanie: Renata Łukaszek

Wyświetleń: 3797