AIDS - choroba XXI wieku

AIDS - nowa choroba

W 1981 r. świat poruszony został pojawieniem się tajemniczej, nieznanej dotąd choroby, o śmiertelnym przebiegu, skupiającej uwagę nie tylko naukowców i lekarzy praktyków, lecz także szerokich kręgów społeczeństwa. Choroba ta nazywana po polsku zespołem nabytego upośledzenia odporności, określana jest powszechnie skrótem AIDS - od pierwszych liter jej angielskiej nazwy: Acquired Immune Deficiency Syndrome.

Niepokój budzi nie tylko śmiertelny przebieg tej przenoszonej drogą kontaktów seksualnych choroby, brak skutecznych leków oraz szczepionki pozwalającej, przez swoiste uodpornienie organizmu, zapobiec zachorowaniu - lecz przede wszystkim szybki wzrost liczby nowych zachorowań oraz świadomość, że ta liczba będzie nadal rosnąć. Zakażonych bowiem wirusem HIV wywołującym tę chorobę jest w świecie już kilkanaście milionów, spośród których co najmniej połowa zachoruje na AIDS w ciągu najbliższych 10 lat.

Nowa choroba wywołuje w społeczeństwie poczucie zagrożenia, a nawet strach oraz budzi wiele emocji. Trzeba jednak już na wstępie wyraźnie powiedzieć, że strach ten jest nieuzasadniony, gdyż zakaźność choroby jest niewielka, a przy tym ograniczona do określonych tylko zachowań.

Ponad wszelką wątpliwość wiadomo już dziś, że nie można zakazić się AIDS przez zwykłe codzienne kontakty z osobą chorą.

Szerzenie się zachorowań

Pierwsze przypadki AIDS rozpoznano w Stanach Zjednoczonych w 1981 R., choć jak później stwierdzono, zdarzały się one już znacznie wcześniej i to zarówno w Ameryce jak i w Europie. Rejestrację zachorowań na AIDS rozpoczęto w 1981 roku. Stwierdzono szybki przyrost zachorowań, tak że w połowie 1993 r. łączna liczba rozpoznanych i zarejestrowanych zachorowań przekroczyła w świecie 700 000, w tym w Europie 80 000. Bardzo liczne zachorowania występują zwłaszcza w Afryce Centralnej, gdzie choroba prawdopodobnie wzięła swój początek, rzeczywista liczba zachorowań jest, według oceny Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), znacznie wyższa i wynosi 2,5 - 3 milionów; będzie ona jednak szybko rosła, gdyż, jak już wspomniano, zakażonych HIV jest już kilkanaście milionów osób.

Wg oceny WHO do roku 2000 należy w świecie oczekiwać 30 - 40 milionów zakażeń, a co najmniej 10 milionom dzieci AIDS zabierze jedno lub oboje rodziców. Szczególnie szybko wzrost zakażeń HIV i zachorowań na AIDS oczekiwany jest w Azji, poprzednio oszczędzanej przez epidemię.

W Polsce sytuacja epidemiologiczna jest, w porównaniu z Zachodem, jak dotąd, korzystna, bowiem łączna liczba przypadków AIDS rozpoznanych od czasu stwierdzenia pierwszego zachorowania w 1986 r. do jesieni 1993 przekroczyła zaledwie 150, z czego ponad połowa nie żyje. Liczba wykrytych zakażeń wynosi około 2800; zakażeń niewykrytych jest kilkakrotnie więcej. Wiadomo jednak, że liczba zakażonych i chorych będzie się zwiększać.

Wirus HIV przyczyną AIDS

Wobec stwierdzenia zakaźności AIDS, od początku podejrzewano wirusowe tło tego zespołu. Intensywne badania prowadzone w wielu laboratoriach na świecie doprowadziły już wkrótce, bo w 1983 r., do wykrycia wirusa wywołującego AIDS. Nazwano go ludzkim wirusem upośledzenia odporności, po angielsku Human Immunodeficiency Virus, w skrócie HIV. Do dziś poznano dokładnie właściwości wirusów i ich budowę, stwierdzono, że znajdują się one w największej ilości we krwi osób zakażonych, poza tym w spermie (nasieniu) i w wydzielinie pochwy. Przekonano się też, że niekiedy mogą być obecne, jednak w znacznie mniejszych ilościach, w mleku kobiecym, ślinie i łzach; dlatego też ślina i łzy nie odgrywają roli w przenoszeniu zakażenia.

Wiadomo, że wirus HIV jest wrażliwy na działanie środków odkażających, takich jak formalina, podchloryny, czy też lizol. Ginie on również łatwo w wyższych temperaturach, już nawet w temperaturze 56 stopni Celsiusza, a więc zwykła sterylizacja przez gotowanie zabija go bez trudu. Wspomniana wrażliwość zarazka sprawia, że nie dochodzi do przypadkowych zakażeń, gdyż poza ustrojem nie znajduje on dogodnych warunków do przeżycia. Aby doszło do zakażenia, odpowiednio duża porcja wirusów musi dostać się do krwi przez uszkodzenie skóry lub błony śluzowej, stąd też przypadkowe zakażenie jest praktycznie niemożliwe.

Przeniesienie zakażenia

Do zakażenia dochodzi, gdy wirusy zawarte w krwi lub nasieniu osoby zakażonej lub w wydzielinie pochwy, wnikną przez uszkodzenie skóry lub przez błonę śluzową do krwiobiegu lub do tkanek osoby zdrowej.

Dzieje się tak, gdy w czasie stosunku płciowego krew lub nasienie, czy też wydzielina pochwowa osoby zakażonej dostanie się w miejsce uszkodzenia skóry lub na błonę śluzową. Stosunki bez użycia prezerwatywy są najczęstszą drogą infekcji; dotyczy to zarówno stosunków heteroseksualnych (tj. z osobami odmiennej płci) jak i homoseksualnych (z osobami tej samej płci). Błona śluzowa odbytu jest szczególnie wrażliwa na zakażenia, dlatego stosunek analny, baz prezerwatywy łączy się z największym ryzykiem. Prawdopodobieństwo zakażenia wzrasta także w przypadku stosunku bez prezerwatywy w okresie miesiączkowania.

Zakażenie może nastąpić również przez zainfekowane krwią niesterylne igły i strzykawki, pożyczane sobie przez narkomanów. Dawniej zdarzały się także zakażenia przez przetoczenie krwi osoby chorej lub leków wytworzonych z krwi, stosowanych np. u chorych na hemofilię. Dziś leki te są już bezpieczne, gdyż zmieniono sposób ich produkcji a krew jest zawsze badana.

Ciężarna kobieta zakażona wirusem HIV może zakazić dziecko w swym łonie, przed urodzeniem lub w czasie porodu.

Nie grozi natomiast zakażenie przez podanie ręki czy kontakty towarzyski, w pracy, tramwaju, ani też w życiu codziennym w domu.

Jak się nie można zakazić

Nie można zakazić się HIV przez codzienny kontakt z osobą zakażoną lub chorą na AIDS. Wirusy HIV nie przenoszą się drogą kropelkową (przez powietrze) tak jak gruźlica czy grypa, pokarmową - jak czerwonka, czy salmonelloza. Nie można też zakazić się przez dotykanie osoby zakażonej ani przedmiotów z którymi miała ona kontakt. Do zakażenia dochodzi wyłącznie wówczas, gdy odpowiednio duża liczba wirusów dostanie się do krwiobiegu osoby zdrowej.

Nie grozi więc przeniesieniem HIV podanie ręki, towarzyski pocałunek, użycie wspólnej z zakażonym lub chorym wanny, deski klozetowej, używanie nakryć i naczyń stołowych, szklanek, filiżanek lub bielizny pościelowej, ani też wspólne spożywanie posiłków. Nie ma niebezpieczeństwa zakażenia się jeśli osoba zakażona na nas kichnie czy zakaszle. Zakażenie nie przenosi się przez ślinę i łzy. Nie można się zakazić przez wspólne mieszkanie z osobą zakażoną, przez kontakt w miejscu pracy oraz w szkole. Udowodniono też, że zakażenia nie mogą przenieść komary i inne insekty ani zwierzęta domowe.

Nie grozi zakażeniem masturbacja, ani współżycie ze stałym, zdrowym partnerem. Bezpieczne jest też użycie nowych lub właściwie wysterylizowanych igieł do tatuażu, akupunktury, przekłuwania uszu i wstrzykiwania leków.

W pełni bezpieczne jest też oddawanie krwi do transfuzji, bowiem w stacjach krwiodawstwa zachowane są warunki sterylności oraz używany jest wyłącznie jednorazowy sprzęt do pobierania krwi. Rozpowszechniane nieraz informacje na temat możliwości zakażenia się w innych okolicznościach są nieprawdziwe.

Ryzykowne zachowania

Najczęstsza droga zakażeń HIV w świecie to droga kontaktów seksualnych. Szczególne ryzyko zakażenia dotyczy osób zmieniających często partnerów płciowych, gdyż wówczas ogromnie wzrasta prawdopodobieństwo kontaktu z osobą zakażoną. Najczęściej chorują młodzi, w większości w wieku poniżej 40 lat. W Europie i USA przeważają wciąż jeszcze zachorowania na AIDS, w których zakażenie nastąpiło przez kontakty homoseksualne. Są one przyczyną połowy zachorowań, dlatego też choruje znacznie więcej mężczyzn niż kobiet. Jednak odsetek zakażeń HIV przez stosunki heteroseksualne systematycznie się zwiększa i kobiety stanowią już kilkanaście procent chorych; są to przeważnie partnerki zakażonych mężczyzn lub narkomanki. Natomiast w Afryce gdzie ogromna większość zakażeń jest wynikiem stosunków heteroseksualnych, liczba chorych mężczyzn jest zbliżona do liczby kobiet.

Drugą dużą grupę chorych stanowią narkomani wstrzykujący sobie dożylnie narkotyki. W niektórych krajach, np. w Hiszpanii, we Włoszech, na południu Francji, zachorowania narkomanów są bardzo częste. Również w Polsce zakażenia w tej grupie osób szerzą się epidemicznie od 1988 r., należy więc i u nas oczekiwać wkrótce bardzo wielu zachorowań narkomanów.

Jak na razie w Polsce zachorowania na AIDS występują najczęściej u osób orientacji homoseksualnej (45%), niewiele mniej jest chorych na AIDS narkomanów (41%), którzy wśród wykrytych zakażonych stanowią ponad 70%. Znacznie mniej jest zakażeń przez stosunki heteroseksualne (10%).

Wykrywanie zakażeń

Objawy AIDS występują dopiero po upływie kilku lub kilkunastu lat od chwili zakażenia HIV. Początkowo brak jest objawów, względnie występują jedynie objawy niecharakterystyczne, nie pozwalające na rozpoznanie zakażenia.

Odkrycie wirusa HIV przyczyniło się do ogromnego postępu w diagnostyce AIDS, pozwoliło bowiem na opracowanie metody wykrywania w krwi osoby zakażonej, obecności przeciwciał, wytwarzanych przez organizm w odpowiedzi na wtargnięcie wirusa. Wykrycie tych przeciwciał pozwała potwierdzić rozpoznanie w przypadku podejrzenia choroby oraz rozpoznać zakażenie przebiegające bezobjawowo, bez żadnych zmian klinicznych.

Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że dodatni wynik badania przeciwciał nie jest równoznaczny z rozpoznaniem AIDS i świadczy jedynie o tym, że dana osoba jest zakażona HIV. Spośród zakażonych, w ciągu 10 lat zachorowuje połowa; reszta pozostaje klinicznie zdrowa. Ponieważ zarówno chorzy jak zakażeni mogą zakażać innych, znajomość tego stanu pozwala na zachowanie odpowiednich środków ostrożności w życiu seksualnym, w celu uniknięcia przeniesienia wirusa na innych.

Uszkodzenie układu odpornościowego przez HIV

Istotę zespołu AIDS stanowi poważne uszkodzenie układu odpornościowego przez HIV, powodujące utratę możliwości obrony przed różnymi drobnoustrojami. Organizm ma dwa podstawowe systemy zwalczania wnikających drobnoustrojów: obronę komórkową i obronę humoralną. W AIDS uszkodzona zostaje przede wszystkim ta pierwsza.

Obrona komórkowa opiera się na białych ciałkach krwi, wśród których ważną grupę stanowią limfocyty. Komórki określane jako limfocyty T zostają pobudzone przez wniknięcie do organizmu drobnoustrojów, ich liczba się zwiększa i atakują one znajdujące się w ich zasięgu zarazki czyniąc je nieszkodliwymi.

Obrona humoralna organizmu przed zakażeniem polega na pobudzeniu i zwiększeniu liczby innego rodzaju komórek - limfocytów B. Produkują one związki chemiczne nazywane przeciwciałami, które są skierowane wybiórczo przeciw określonemu czynnikowi. Wykrywanie swoistych przeciwciał bywa wykorzystywane do rozpoznawania różnych chorób, w tym także zakażeń wirusem HIV.

Wirusy nie mogą się mnożyć bez obcej pomocy, jaką stanowią komórki gospodarza. Dla wirusa HIV są nimi właśnie limfocyty T. Wirusy wnikają do tych limfocytów, mnożą się w nich, lecz równocześnie je niszczą, toteż liczba tych komórek znacznie się zmniejsza. Organizm traci w ten sposób możliwość obrony przed innymi zarazkami i bez przeszkód dochodzi do różnych zakażeń. Objawy kliniczne AIDS bywają różnorodne gdyż są wynikiem rozwoju różnych wtórnych zakażeń bądź nowotworów.

Przebieg zakażeń HIV

Po paru tygodniach od wniknięcia wirusów mogą pojawić się: gorączka, powiększenie węzłów chłonnych, ból gardła, bóle mięśni, wysypka. Objawy te poprzedzają pojawienie się przeciwciał anty-HIV w surowicy krwi, które zwykle stają się dodatnie od ósmego do dwunastego tygodnia po zakażeniu.
Po ustąpieniu tych objawów następuje okres bez widocznych zmian chorobowych; osoby takie potocznie są nazywane "nosicielami HIV".

Po kilku latach mogą pojawiać się takie objawy jak łatwe męczenie się, chudnięcie, silne poty nocne, uporczywa bądź nawracająca gorączka, powiększenie się węzłów chłonnych, zapalenie jamy ustnej i języka, uporczywy suchy kaszel, duszność, obfite wodniste biegunki. Aby ustalić związek tych objawów z zakażeniem HIV, konieczne jest wykazanie w krwi obecności przeciwciał anty-HIV. Opisane objawy to jeszcze nie AIDS.

O rozpoznaniu AIDS rozstrzyga stwierdzenie wspomnianych już chorób oportunistycznych, z których najczęstszą jest zapalenie płuc wywołane przez pierwotniaka Pneumocystis carinii lub nowotwór, tzw. mięsak Kaposiego. Czas upływający od zakażenia wirusem do wystąpienia objawów AIDS, wynosi od kilku do kilkunastu lat. Objawy zależą od rodzaju zakażeń i ich umiejscowienia. Stan chorych jest ciężki, zwykle występują uporczywe gorączki, coraz większe osłabienie i wyniszczenia. Mimo leczenia, tak zaawansowana choroba czyni postępy i prowadzi do śmierci.

Zakażenia przez kontakty płciowe

Niebezpieczeństwo zakażenia przez stosunki seksualne jest szczególnie duże w przypadkach częstej zmiany partnerów, w razie przygodnych, przypadkowych stosunków, wówczas bowiem szansa trafienia na osobę zakażoną jest niepomiernie większa. Duże ryzyko stwarzają też kontakty homoseksualne z mężczyznami, a także stosunki z narkomanami oraz prostytutkami.

Istotne znaczenie ma więc ograniczenie liczby partnerów, a rzeczywiste bezpieczeństwo może zapewnić abstynencja seksualna lub współżycie z jednym, zdrowym partnerem, który również przestrzega konsekwentnie tej zasady. Dla wielu osób są to jednak warunki, mimo świadomości ryzyka, trudne do zachowania, w związku z tym WHO propaguje szeroko stosowanie prezerwatyw.

Stałe używanie prezerwatyw, zarówno w przypadku kontaktów hetero-, jak i homoseksualnych, zmniejsza w ogromnej mierze, co najmniej o 90%, niebezpieczeństwo zakażenia się wirusem HIV. Prezerwatywy właściwie używane zapewniają więc bardzo znaczny stopień bezpieczeństwa, zapobiegają bowiem przedostaniu się spermy na błony śluzowe i uniemożliwiają kontakt wydzieliny pochwowej ze skórą członka, zmniejszając prawdopodobieństwo kontaktu drobnych uszkodzeń skóry i błon śluzowych z krwią i wydzielinami, które mogą zawierać wirusy. Prezerwatywy chronią też w dużym stopniu przed innymi chorobami przenoszonymi drogą płciową: rzeżączką, kiłą, chlamydiozą, kłykcinami kończystymi, czy opryszczką narządów płciowych oraz wirusowym zapaleniem wątroby typu B.

Zakażenia narkomanów

Powodem szerzenia się AIDS w środowisku osób uzależnionych od środków odurzających wstrzykiwanych dożylnie, czyli narkomanów, jest użyczanie sobie wzajemnie niesterylnych, używanych już strzykawek i igieł. Jeśli igły lub strzykawki używała osoba zakażona HIV i nie zostały one wysterylizowane, istnieje groźba zakażenia innych. Kobiety narkomanki często uprawiają prostytucję, stając się źródłem kolejnych zakażeń, poza kręgiem narkomańskim; także zakażeni narkomani mężczyźni mogą zakażać drogą płciową swe partnerki.

Działalność profilaktyczna prowadzona w tej grupie polega oczywiście na nakłanianiu do leczenia narkomanii, co jednak rzadko przynosi trwałe efekty. Jeśli więc osoby uzależnione od narkotyków nie decydują się na leczenie odwykowe, powinny bezwzględnie zaniechać wzajemnego pożyczania strzykawek i igieł oraz wspólnego ich używania lub nabierania narkotyków z jednego naczynia, ponieważ w ten sposób od jednej osoby zakażonej wirusem HIV może zakazić się wiele innych. W przypadku kontaktów seksualnych, narkomanów obowiązuje zawsze używanie prezerwatywy, nawet jeśli badanie krwi nie wykazało zakażenia.

W Polsce zakażenia HIV szerzą się wśród narkomanów od 1988 r. epidemicznie. Aby powstrzymać dalsze narastanie zakażeń poradnie odwykowe i Monar udostępniają tym, którzy nie podejmują leczenia narkomanii - sterylne igły i strzykawki, tak jak jest to praktykowane w innych krajach, by ograniczyć przenoszenie HIV i zachorowania na AIDS.

Przeniesienie HIV przez krew

Jak wspomniano, krew osób zakażonych zawiera wiele wirusów HIV, toteż przetoczenie takiej krwi prowadzi z reguły do przeniesienia zakażenia. Konieczne więc jest podjęcie niezbędnych środków zabezpieczających, które czynią przetaczanie krwi bezpiecznym.

W celu zapewnienia bezpieczeństwa leczenia krwią nie pobiera się krwi do transfuzji od osób, których zachowania zwiększają ryzyko zachorowania na AIDS, a więc od mężczyzn o skłonnościach homoseksualnych i biseksualnych oraz od narkomanów wstrzykujących sobie narkotyki dożylnie, a także od ko0biet trudniących się prostytucją. Wśród tych bowiem ludzi znacznie częściej trafiają się nosiciele wirusa HIV. Postępowanie takie przyjęte jest powszechnie na świecie. Jednocześnie, niezależnie od tego, by zakażony dawca nie zakaził swą krwią biorcy, wykonuje się powszechne badanie przeciw HIV przed jej przetoczeniem.

Trzeba tu jednak jeszcze raz zaznaczyć, że osobie, która oddaje krew - nie grozi przy tej okazji zakażenie wirusem, ponieważ w stacjach krwiodawstwa używane są wyłącznie sterylne igły i sprzęt jednorazowego użytku.
Aby wykluczyć możliwość przeniesienia wirusów w czasie leczenia preparatami krwiopochodnymi (tj. otrzymywanymi z krwi), zmieniono sposób ich produkcji, tak że są one obecnie w pełni bezpieczne.

Nietolerancja i jej następstwa

Mimo szerokiej działalności uświadamiającej na temat AIDS dość powszechne w społeczeństwie są wątpliwości, czy osoby zakażone HIV nie zagrażają jednak swemu otoczeniu. Trzeba więc wyraźnie podkreślić, że ludzie ci nikomu nie zagrażają i nosiciele wirusa oraz chorzy na AIDS mogą, jeśli stan ich zdrowia pozwala - pracować, a dzieci chodzić do normalnej szkoły.

Niebezpieczeństwo zakażenia istnieje bowiem tylko w określonych warunkach: w wyniku kontaktu seksualnego z osobą zakażoną i przez niesterylne igły lub strzykawki używane przez narkomanów.

Nie można natomiast zakazić się przez podanie ręki, uścisk, towarzyski pocałunek, przez naczynie lub nakrycie stołowe przez wspólny klozet i wannę, w tramwaju i autobusie. Nie grozi zakażenie w życiu domowym, w pracy i szkole, o czym także już wspomniano.

Strach przed śmiertelną chorobą, choć nieracjonalny, jest rozpowszechniony. Zdarzają się prowadzące do tragedii przypadki jaskrawej nietolerancji wobec chorych i ich rodzin. Nierzadko też nawet najbliżsi odwracają się od zakażonych i chorych na AIDS, pozostawiając ich własnemu losowi, bez mieszkania i pracy.

Wszyscy zagrożeni AIDS to ludzie nieszczęśliwi i godni współczucia, potrzebujący troskliwej opieki, życzliwości i pomocy. Oczekują od nas zrozumienia i słów otuchy, a nietolerancja, nie mówiąc już o atakach agresji wobec chorych i ich rodzin, jest postawą niegodną uczciwego człowieka.

Czas na działanie

Rokrocznie, poczynając od 1988 roku, 1 grudnia obchodzony jest Światowy Dzień AIDS. Ma to na celu zwrócenie publicznej uwagi we wszystkich krajach na problem AIDS i wzmożenia wysiłków podejmowanych dla zatrzymania postępującego rozprzestrzeniania się zakażeń HIV i AIDS w świecie.

Ogłoszenie przez Światową Organizację Zdrowia hasło, pod jakim odbywa się Światowy Dzień AIDS 1993, to "Czas działać". Zostało ono wybrane jako wezwanie do przyłączenia się do tych tysięcy osób, które działają by zahamować szerzenie się HIV i zapewnić opiekę i pomoc ludziom z AIDS.

Liczba zakażeń i zachorowań rośnie bez przerwy, chorują mężczyźni, kobiety i dzieci. Jest to więc rzeczywiście "Czas na działanie". Pilna potrzeba intensywnych działań jest oczywista, bo pandemia AIDS obejmuje rzeczywiście prawie cały świat. Każdego dnia, według szacunków, przybywa dalszych 5000 zakażonych.

Liczba przypadków AIDS zgłoszonych do biura WHO w Genewie z obszaru Europy do dnia 1.01.1992 r. (na podstawie literatury "AIDS" - J. Juszczyk, A. Gładysz)
 

KRAJE	LICZBA CHORYCH NA AIDS NA 1 000 000 MIESZKAŃCÓW
Szwajcaria Francja Włochy Holandia Niemcy Grecja Finlandia Polska	320 297 184 127 91 53 19 2,0

Referat opracowała: Hanna Woszczek w oparciu o literaturę:
- "AIDS" - Jacek Juszczyk, Andrzej Gładysz - Wrocław 1992
- "Położnictwo i ginekologia" - Tadeusz Pisarski - Warszawa 1991
- "AIDS - nowa choroba" - Z. Kuratowska - Warszawa 1986
- Poradnik dla pielęgniarek i położnych - AIDS
 

Opracowanie: Hanna Woszczek

Wyświetleń: 2086