Pedagogika humanistyczna szansą wychowania dla teraźniejszości i przyszłości

Przedmiotem badań humanistycznych są w szerokim tego słowa znaczeniu wytwory kultury jako wytwory psychofizyczne, posiadające swoiste "idealne" znaczenie, obiektywny sens - jest to rozróżnienie świata psychicznego i świata duchowego. Przy tym wytwory kultury odznaczają się charakterem "całościowym", to znaczy przedstawiają "struktury" oraz "zbiory struktur", a ponadto posiadają wartość związaną z tym, że realizują cele ludzkich działań - taka wartość nie istnieje w badaniu przyrodniczym[1].

Przebudowa podstaw nauk humanistycznych uwidoczniła się także w zadaniach, jakie stawiają sobie badania humanistyczne. To uświadomienie swoistych zadań doprowadziło do różnicowania nauk nomotetycznych, czyli formułujących prawa oraz nauk idiograficznych, czyli opisujących odrębności struktur świata humanistycznego (nauki humanistyczne).Nowa teoria i metodologia poznania humanistycznego uświadomiła różnice w metodach badań świata humanistycznego w stosunku do metod badania przyrodniczego. Zjawiły się takie charakterystyczne elementy metodologiczne, jak: rozumienie, intuicyjne ujęcie "całości" ocena wartości.

Dilthey twierdził jako pierwszy, że człowieka zrozumieć można - nie przez psychologiczne eksperymenty - lecz przede wszystkim przez historię i kulturę, która zaspokaja jego potrzeby duchowe. Każda z dziedzin kultury ma odrębną, sobie właściwą strukturę wartości, która odpowiada strukturze życia psychicznego (duchowego) jednostki. Kontakt człowieka z kulturą odbywa się dzięki "przezywaniu" i "rozumieniu" wartości.

Istnieje hierarchia wartości: od wartości związanych z jakimiś przedmiotami - hedonistycznych, witalnych, użytkowych, społecznych - aż do wartości absolutnych, niezwiązanych, które "nie mają żadnych nosicieli", lecz są "samym tylko walorem", czyli są czystą powinnością. Jako kategorie takich wartości wybiegającym ku najwyższym celom B.Nawroczyński wymienia: świętość, dobro, prawdę i piękno. Dla Hessena - podobnie jak dla innych przedstawicieli pedagogiki humanistycznej - głównym celem wychowania jest kształcenie osobowości ludzkiej poprzez wdrażanie jej w świat wartości humanistycznych (kulturowych).Wartości humanistyczne pozwalają człowiekowi wznieść się ponad byt naturalny i uformować swoją osobowość, aby z kolei wychodzić poza siebie.

Osobliwością pedagogiki humanistycznej jest to, ze dąży ona do spełnienia wyjątkowej roli w zakresie zarówno teoretycznego, jak i praktycznego badania wartości.[2] Termin "wartość" pojawił się w filozofii dość późno: wprowadził go w XIX wieku Rudolf Lotze. Na początku XX wieku termin ten, za sprawą Heinricha Rickerta, nabrał znaczenia metodologicznego. Znamienne jest to, że termin ten miał służyć ugruntowaniu roszczeń do wartości wypowiedzi nauk humanistycznych. Wartości humanistyczne, zwane czasami ludzkimi, występują w literaturze aksjologicznej pod różnymi nazwami. Niektórzy badacze nazywają je wartościami duchowymi, wartościami ciepłymi, spotkaniem lub wartościami ludzkimi. Jednak bez względu na brzmienie samej nazwy chodzi zawsze o wartości, które są przeciwieństwem świata wartości materialnych. Znaczenie wartości humanistycznych jest tak dalece doniosłe w życiu, iż przenikało ono do wielu obszarów ludzkiej aktywności. O wartościach humanistycznych mówią i piszą: literaci, etycy, moraliści, teolodzy, filozofowie i poeci. Również religia jest obszarem ludzkiego działania nasyconym bogato wartościami duchowymi czyli humanistycznymi. [3]

Człowiek nie czujący swojej wartości i zabiegający o dowartościowanie się na drodze pracy nad sobą czy kariery, ma już dość siebie i swoich problemów, usiłuje "uciec od siebie samego". Powszechnie znane są formy ucieczki poprzez sięganie po narkotyki czy alkohol.

Żyjemy dzisiaj w coraz wyraźniej dającym o sobie przeświadczeniu nie tylko o istnieniu zła w świecie, ale także o tym, iż zło w coraz dotkliwszy sposób przejawia się w naszym codziennym życiu. Zło czynione było przez ludzi zawsze było ono odróżniane od dobra. To, co wydaje się stosunkowo nowe i co daje o sobie znać coraz wyraźniej, to właśnie owo zacieranie się różnic między dobrem a złem. Wychowanie dla wartości powinno wspierać się na zdrowych fundamentach moralnych. Jest to nieodzowny warunek poprawnej realizacji zadań wychowawczych w rozumieniu etycznym. W prawidłowym wychowaniu należy przekazywać wartości nie jakiejś dowolnej opcji poglądowej czy ideologicznej, lecz wartości ogólnoludzkie. Są to wartości, dzięki którym gatunek ludzki może przetrwać. Nie mogą być to wartości jakiegoś kręgu kulturowego, grupy etnicznej, jakieś religii czy opcji politycznej. Niebywały rozwój techniki sprawia, że życie ludzkie staje się coraz łatwiejsze i wygodniejsze. Człowiek żąda od wynalazków technicznych dalszych udogodnień związanych z procesem życia, a także ma nadzieję na to, iż osiągnięcia techniki pozwolą na dalsze jego przedłużanie. Ponadto, bardzo szybki rozwój sfery ekonomicznej powoduje to, że w dzisiejszym społeczeństwie potrzeby są nie tylko zaspokajane, ale także wywoływane, niejako sztucznie wytwarzane, co oznacza według Hansa - Georga Gadamera przewagę "rozumu ekonomicznego" nad "rozumem społecznym".

Bogdan Suchodolski był orędownikiem humanizacji techniki, jak i humanizacji pracy i wszelkiej działalności "praktycznej" człowieka. Każda dziedzina działalności ludzkiej, w tym i działalności technicznej, musi być zharmonizowana z człowiekiem i humanistycznymi wartościami. "Tylko niedoskonała technika przeciwstawia się pięknu, tylko niedorozwinięta technika narusza zasady higienicznego życia i mieszkania, tylko niewykształcona w pełni technika przymusza ludzi do pracy monotonnej i nużącej, do pracy niewolniczej." [4] Wychodząc od rozwiązań nad istotą człowieka i kultury, dochodzi Suchdolski do odkrycia "świata humanistycznego". Postępy techniki nowoczesnej stawiają, iż coraz więcej ludzi musi uzyskiwać rzetelne przygotowanie naukowe do pracy zawodowej i że przygotowanie to musi w coraz większej mierze kształcić uzdolnienia twórcze.

Dzieci są szczęśliwe, gdy mogą coś stworzyć i tak długo jak nie zepsuje ich środowisko, tworzą rzeczy piękne. Dzieło sztuki nie jest ozdobą: jest wyrazem jednego z najgłębszych instynktów człowieka, instynktu, który go kieruje do rozszerzenia zakresu swego zmysłowego spostrzegania. Instynkt ten decyduje o rozwoju zmysłów w okresie dzieciństwa i jeśli zostaje przedłużony na okres życia dorosłego, zwykle podnieca ludzi do przekładania działań konstruktywnych ponad działania niszczące. Jedynie ci, którzy razem pracują - powie Antoine de Saint-Exupery [5] - wiedzą czym jest braterstwo.

Potrzeba docenienia wartości humanistycznych zachodzi w sytuacji spiętrzonych zagrożeń, na jakie narażony jest współczesny człowiek w wyniku zatrważającego zanieczyszczenia wód rzecznych i oceanicznych, powietrza i gleby, zakłóceń równowagi sił przyrody, narastającego terroryzmu i groźby nuklearnego zniszczenia życia. Wszystko to ma miejsce w czasach, w których człowiek nie waha się integrować w prawa natury, czego przykładem jest inżynieria genetyczna i dokonywanie zmian kodu genetycznego. Bywa tak najczęściej wtedy, gdy nie bierze się pod uwagę humanistycznych (moralnych) aspektów korzystania z dotychczasowych osiągnięć naukowych i technicznych, gdy wykorzystuje się je w sposób nieodpowiedzialny, bez przewidywania złych skutków, jakie może to za sobą pociągnąć.

Tak więc myśl pedagogiczna, zaufanie do spontanicznych i konstruktywnych sił ludzkiej natury, wiara w sens współdziałania pojawiły się niejako u podstaw głoszonego dziś programu szerzenia kultury pokoju. Wzmocniły go liczne inicjatywy praktyczne, także i te, które poszukiwały wspólnych korzeni kulturowego dziedzictwa ludzkości, dokumentu jej sił kreatywnych. Humanistyczna zasada interakcji między człowiekiem - istota a jej dokonaniami kumulowanymi w toku rozwoju historycznego nie straciła nigdy aktualności.

Edukacja w duchu kultury pokoju obejmuje wiele aspektów, ma bowiem wzmacniać wrażliwość na wartości kultury lokalnej, pogłębiać umiejętność ochrony jej zabytków (np. właśnie Włosi zwrócili uwagę na szczególne znaczenie tzw. Ekologii kulturowej, czyli ochrony środowiska kulturowego), a jednocześnie rozwijać, poprzez wspólnotę dziedzictwa ogólnoludzkiego, wrażliwość na osiągnięcia ponadnarodowe, chronić cywilizację ogólnoludzką. Postulowana edukacja kulturalna miałaby stać się jednocześnie edukacją w duchu obrony pokoju i wyciszania agresji, kształcenia twórczych i wrażliwych obywateli świata. Realizacja tego rodzaju edukacji wymaga ujęcia interdyscyplinarnego, łączenia nauki ze sztuką, czy raczej: różnych dziedzin nauki z różnymi dyscyplinami artystycznymi, wymaga pobudzenia kreatywności i wyobraźni, twórczego projektowania kultury pokoju. Prospektywny charakter tych propozycji i poczynań wiąże się w pedagogice włoskiej z nawiązaniem do tradycji, wciąż więc powracają idee Marii Montessori i pedagogów genewskich, ruchów działania bez przemocy, kierunku pedagogicznego znanego jako "szkoła aktywna" (A. Ferriere, P. Bovet)[6].

Koncepcja pokoju ulega stałemu pogłębieniu i wzmocnieniu, pokój nabiera wymiaru prospektywnego i wiąże się z określoną jakością ludzi i jakością życia, wyraża się w umiejętności życia i współżycia, budowania prawdziwie ludzkiej cywilizacji. Jest więc sprawa oczywistą, że problematyka edukacyjna ma charakter podstawowy, określa bowiem priorytety wartości i realia wprowadzania ich w życie. Edukacja, przede wszystkim edukacja szkolna, ma za zadanie aktywizację i socjalizację wszystkich jednostek, kształtowanie ich postaw obywatelskich, pobudzanie umiejętności myślenia alternatywnego dzięki rozwijaniu wyobraźni i kreatywności każdego ucznia.

Edukacja w duch kultury pokoju ulega dalszemu pogłębianiu i uzyskuje w latach osiemdziesiątych i współcześnie nowe wymiary związane z problematyką wielokulturowości. Ruchliwość społeczna, migracje i niespotykany dotąd rozwój wszelkiego rodzaju turystyki ujawniły i skonkretyzowały wielokulturowe oblicze świata, otworzyły na problematykę inności. Od zasady tolerancji do pozytywnej akceptacji innego. Dialog kultur staje się ważnym zadaniem edukacyjnym w skali światowej i lokalnej, wymaga nowych konkretyzacji praktycznych - wzbogacania poprzez poznawanie cudzej inności. Konkretyzują się nowe horyzonty problemowe jedności i różnorodności świata. Wyrażają się one przede wszystkim w nowym dwoistym pojmowaniu kultury; interpretacja kultury w ujęciu antropologicznym (zespół cech wyróżniających, charakteryzujących sposoby życia odrębnych grup czy społeczeństw) wzmacnia jakości zróżnicowane i odrębne, natomiast interpretacja humanistyczna, bliska ujęciu kultury przez pedagogikę kultury, wzmacnia egzystencjalne osobowe pojmowanie kultury najpełniej wyrażającej kreatywne człowieczeństwo. I to właśnie drugie rozumienie kultury uzasadnia konieczność szukania podstaw etyki uniwersalnej opartej na prawach i obowiązkach istoty ludzkiej w jej humanistycznej integralności, stwarza możliwość określenia wspólnych wartości.

Są nimi:
- prawa i odpowiedzialność ludzkiej istoty,
- demokracja i społeczeństwo obywatelskie,
- ochrona mniejszości,
- rozwiązywanie konfliktów w sposób pokojowy i za pomocą stosowanych negocjacji,
- równouprawnienie osób różnej płci.

Wartości te mają istotne znaczenie dla kształtowania postaw kultury pokoju.

Program wychowania dla pokoju wydaje się szczególnie aktualny, a jego realizacja szczególnie pilna ze względu na sytuację we współczesnym świecie. Pokój nie może być określany jako brak wojny, ale oznacza istnienie harmonii we wszystkich zakresach ludzkiego życia i postępowania. Wszystkie ustalenia przyjęte w obszarze praw człowieka związane są z uznaniem pokoju za podstawowy warunek ludzkiej kondycji. Wychowanie dla pokoju musi polegać na przekazywaniu uniwersalnych wartości i kształceniu trwałych postaw, a także na rozwijaniu umiejętności pozwalającym młodemu człowiekowi stawać się czynnymi obywatelami we współczesnym świecie.

Pedagodzy humaniści w latach czterdziestych i pięćdziesiątych opracowali pewne reguły wychowania bez nagród i kar, w którym istotna sprawą jest okazywanie dzieciom zrozumienia, ciepła, bezwarunkowej akceptacji, a także wyrażania przez wychowawcę swoich autentycznych uczuć, wzbudzonych przez aktualne zachowanie wychowanka. Humaniści uważają, że nie można nikogo zmieniać przez zalecanie mu zmian, natomiast można ułatwić podjęcie decyzji. Każdy może się zmienić, jeśli tego naprawdę będzie chciał - jeśli taka będzie jego decyzja. Sprawą szczególnej wagi staje się wychowaniu porozumiewanie się wychowawcy i wychowanka, w tym dążenie do jak najpełniejszego zrozumienia dziecka i okazanie mu tego zrozumienia.

Strategia humanistyczna jest najlepsza dla rozwoju młodego człowieka. Nauczyciel, kierując się jak najlepszą znajomością siebie samego, swoich uczniów oraz okoliczności ich wspólnej pracy, dokonywał wyboru wśród znanej mu oferty pedagogicznych koncepcji, czyniąc to świadomie, bez uprzedzeń do nowszej i stosunkowo mniej znanej orientacji humanistycznej, preferując dialog z uczniem w miejsce karania i nagradzania.

Gdy w centrum uwagi pedagogów znajdzie się uczeń ze swymi indywidualnymi potrzebami i zainteresowaniami, nie zaś cele zewnętrzne, którym ma służyć, system dydaktyczny staje się humanistyczny. Takie systemy pojawiały się na świecie już w początkach XX wieku. Zadaniem nauczyciela jest w nich głównie rozpoznanie zainteresowań i uzdolnień uczniów, a resztę ma zdziałać ich naturalny spontaniczny rozwój. Treść kształcenia jest dobierana bardzo swobodnie, środki dydaktyczne mają pobudzać twórczość, a organizacja kształcenia schodzi na dalszy plan. Pedagogika humanistyczna oddziałuje silnie na wyobraźnię i wzajemne stosunki nauczycieli i uczniów w wieku szkolnym.

Transformacja szkoły od autorytarnej do demokratycznej wiąże się ze zmianą funkcjonowania w niej nauczyciela. Stąd najważniejszym zadaniem uniwersalnych studiów pedagogicznych jest dostarczanie dla edukacji nauczyciela, który w pracy z dorastającym pokoleniem zachowuje postawę moralną J. Korczaka, którą w największym skrócie można określić za T. Kotarbińskim terminem "spoligliwego opiekuna" [7]. Jednocześnie ma to być nauczyciel innowacyjny, który w swej profesjonalnej praktyce znajduje elementy artyzmu i ujawni go w aktywności na co dzień[8]. Zatem chodzi tu o wykształcenie nauczyciela refleksyjnego i twórczego.

Centralnym zagadnieniem jest zawsze szukanie odpowiedzi na pytanie: jakie - i dlaczego - życie ma wartości i jak żyć godnie?

Jest to problem każdego człowieka w nowych warunkach życia społecznego i cywilizacji współczesnej. Wychowanie nie może być wychowaniem "na dziś" musi być zawsze wychowaniem "wychowaniem dla przyszłości" . Chodzi o to, aby wychowanie pomagało jednostkom ludzkim, by nie tylko umiały coś robić, lecz aby umiały także "być" , aby umiały "istnieć" - aby były wewnętrznie bogate i szczęśliwe, a zarazem zaangażowane w wielkie sprawy świata.

Człowiek przeobrażając rzeczy, wyjaśnia je i wytwarza, nadaje im wartość, czyli realizuje świat osobowości. Na tym polega humanistyczny sens działalności człowieka. Działalność ta, "naprzód skazana na bezpośrednie zaspokojenie elementarnych potrzeb, później sprowadzona z drogi przez pasożytnicze interesy albo wydana na łup własnego szaleństwa", ostatecznie musi się stać "działalnością wyzwalającą i uzależniającą", aby zapanował zarówno w życiu ekonomicznym, społecznym i osobistym prymat "ludzkości", czyli - tego, co "ludzkie" - humanum.

Przypisy:
1. Stefan Wołoszyn, Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku, Kielce 1998
2. Stefan Wołoszyn, Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku. Kielce 1998
3. Janusz Czerny, Zarys pedagogiki aksjologicznej, Katowice 1998
4. Stefan Wołoszyn, Nauki i wychowaniu w Polsce w XX wieku
5. Jadwiga Bińczycka. Humaniści o prawach dziecka. Kraków 2000.
6. Jadwiga Bińczycka, Humaniści o prawach dziecka. Kraków 2000
7. T Kotarbiński, Medytacje o życiu godziwym. Warszawa 1986.
8. A.T.Person, Teoria i praktyka w kształtowaniu nauczyciela. Warszawa 1994.

LITERATURA

Bińczycka J. Humaniści o prawach dziecka. Kraków (2002).
Czerniawska M. Inteligencja a system wartości. Białystok (1995).
Czerny J. Zarys pedagogiki aksjologicznej. Katowice (1998).
Danielewska J. Agresja u dzieci - szkoła porozumienia. Warszawa(2002).
Denek K. Aksjologiczne aspekty edukacji szkolnej. Poznań
Jankowska M. Stan i potrzeby rozwoju pedagogiki współczesnej. Zielona Góra(1993)
Łobocki M. Wychowanie moralne w zarysie. Kraków (2002).
Wołoszyn S. Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku. Kielce (1998).
Żurakowski B. Edukacja do wyboru wartości. Kraków (1998)
 

Opracowanie: Mariola Sosnowska
nauczycielka Szkoły Podstawowej w Strzygach

Wyświetleń: 1530