Niepowodzenia dydaktyczne

Niepowodzenia dydaktyczne stanowią w naszym systemie szkolnym niewątpliwie ważny składnik kompleksu ogólnych przyczyn niedostatecznych postępów uczniów w nauce. Przyczyny niepowodzeń dydaktycznych można podzielić na trzy wielkie grupy:

Do pierwszej grupy należą przyczyny związane z nieodpowiednimi "zewnętrznymi" warunkami pracy dydaktycznej nauczyciela, a mianowicie:
1) różnorakie braki istniejącego systemu szkolnego, np. niedostateczne powiązanie różnych typów szkół, nieprzystosowanie szkoły do wymagań współczesnej nauki i techniki itp.
2) nieprzystosowanie programów nauczania do możliwości intelektualnych oraz społecznie uwarunkowanych zainteresowań i potrzeb dzieci i młodzieży
3) brak podręczników szkolnych lub ich nieodpowiedni poziom pod względem merytorycznym i metodycznym.
4) niedostateczne wyposażenie szkół i pracowni przedmiotowych w niezbędny sprzęt i pomoce naukowe
5) trudne warunki organizacyjne pracy szkół, a przede wszystkim dwuzmianowość nauczania, nadmierna liczba uczniów w klasach, nieracjonalna organizacja zajęć szkolnych itd.
6) różnorakie niedociągnięcia w dziedzinie systemu kształcenia i doskonalenia nauczycieli

Do drugiej grupy przyczyn zjawiska niepowodzeń dydaktycznych można zaliczyć te wszystkie przyczyny, które wiążą się z działalnością dydaktyczną nauczyciela, a przede wszystkim:
l) błędy oraz usterki metodyczne i wychowawcze wynikające z nieznajomości współczesnej teorii pedagogicznej albo też z nieumiejętności posługiwania się tą teorią w pracy dydaktycznej i wychowawczej z dziećmi i młodzieżą
2) błędy oraz usterki metodyczne i wychowawcze wynikające z niedostatecznej znajomości uczniów
3) błędy oraz usterki metodyczne i wychowawcze wynikające z braku dostatecznej opieki nad uczniami opóźnionymi w nauce
4) nie przygotowanie się do lekcji, zaniedbywanie samokształcenia i podnoszenia kwalifikacji.

Trzecia grupa przyczyn niepowodzeń dydaktycznych związana jest z wadliwą pracą ucznia. Przyczyny tej grupy mogą mieć charakter bądź obiektywny, np. duża odległość miejsca zamieszkania od szkoły, brak odpowiednich warunków do odrabiania lekcji w domu, zły stan zdrowia itp., bądź subiektywny, a więc niechętny stosunek do nauki, lenistwo, lekceważenie obowiązków szkolnych.

Wymienione grupy przyczyn niedostatecznych wyników w nauczaniu występują zazwyczaj łącznie. Jednakże nie wywierają one jednakowego wpływu na powstawanie i rozmiary zjawiska niepowodzeń dydaktycznych. Nauczyciel może np. skorygować dostrzeżone przez siebie usterki programu nauczania, może wykonać z uczniami wiele brakujących pomocy naukowych, może wreszcie zachęcić leniwego dotychczas ucznia do pracy.

Analiza przyczyn niepowodzeń dydaktycznych, a zwłaszcza analiza grupy przyczyn związanych z działalnością dydaktyczną nauczyciela pracującego w określonych warunkach, może być podstawą do zaproponowania skutecznych metod i środków walki zarówno z przejściowymi opóźnieniami uczniów w nauce, jak i z drugorocznością oraz odsiewem. Czynności zmierzające do zapobiegania powstawania luk i zaległości w opanowywanym przez uczniów materiale nauczania nazwano czynnościami profilaktycznymi, natomiast czynności mające na celu możliwie wczesne wykrywanie luk i zaległości tworzących się dopiero w wiadomościach uczniów- czynnościami diagnostycznymi. Czynności, których zadaniem jest likwidowanie tych zaległości, jako czynności terapeutyczne.

l. Profilaktyka pedagogiczna.

Niewątpliwie lepiej jest nie dopuszczać do powstawania w przyswajanych przez uczniów wiadomościach i umiejętnościach trudnych do zlikwidowania luk, aniżeli starać się później usunąć te luki kosztem dodatkowych wysiłków zarówno nauczycieli jak i uczniów. Z badań przeprowadzonych przez wielu eksperymentatorów wynika, że niektóre sposoby organizowania pracy uczniów na lekcji są szczególnie korzystne z punktu widzenia uzyskiwanych w szkole wyników nauczania np. "nauczanie problemowe" - czyli kompleksy zabiegów dydaktycznych nauczyciela, które mają na celu wdrożenie uczniów do dostrzegania, formułowania i rozwiązywania określonych problemów teoretycznych lub praktycznych w drodze własnej aktywności badawczej na lekcji a także w czasie zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych. W toku nauczania problemowego nauczyciel stara się stwarzać sytuacje wymagające od uczniów przeprowadzania różnych rozumowań, a więc wnioskowania, dowodzenia, wyjaśniania i sprawdzania, oraz łączenie tych rozumowań z wykonywanymi ewentualnie przez nich czynnościami praktycznymi. Założeniem jest, aby uczeń zdobywał wiedzę operatywną, aby nie tylko pamiętał, ale umiał także korzystać z posiadanych wiadomości.

Ważnym elementem profilaktyki są również zespołowe formy pracy uczniów na lekcji. Oprócz nauczania problemowego w zespołach, poważny wpływ na wyniki nauczania wywierają również takie poczynania pedagogiczne jak systematyczna kontrola wykonywanych przez uczniów prac domowych, racjonalna organizacja lekcji powtórzeniowych połączona z pełną jawnością oceny wyników nauczania, wciągnięcie organizacji dziecięcych i młodzieżowych do walki z niepowodzeniami dydaktycznymi oraz ścisła współpraca szkoły z rodzicami uczniów. Jednym z głównych środków profilaktycznych w walce o powodzenie ucznia w szkole może być również mświetlica.

2. Diagnoza pedagogiczna.

Diagnoza pedagogiczna może być stosowana w różnych formach: jako diagnoza indywidualna, zbiorowa, wycinkowa i całościowa.

Na diagnozę indywidualną i całościową składają się głównie: indywidualne rozmowy nauczyciela z uczniami i ich rodzicami w szkole, wywiady środowiskowe w miejscu zamieszkania uczniów, przygodne i ciągłe obserwacje zachowania się dzieci w różnych warunkach i okolicznościach, połączone z prowadzeniem dziennika obserwacji pedagogicznych, testowe badanie wyników nauczania oraz "tabelaryczny" sposób kontroli i oceny popełnianych przez uczniów błędów.

Obok diagnozy indywidualnej - całościowej ogromną rolę w zakresie możliwie głębokiego poznania uczniów spełnia także diagnoza zbiorowa, a przede wszystkim zbiorowa i całościowa. Podstawową formą diagnozy zbiorowej i całościowej stanowią organizowane co pewien czas zebrania rad klasowych, tzn. zebrania wszystkich nauczycieli pracujących z uczniami danej klasy. W zebraniach tych uczestniczyć mogą również (w razie potrzeby) inne osoby np. pracownicy biblioteki szkolnej, opiekunowie organizacji młodzieżowych, przedstawiciele komitetu rodzicielskiego, lekarz szkolny, rodzice pojedynczych uczniów lub całej grupy. Zasadniczym celem tego rodzaju zebrań jest możliwie wszechstronna analiza wyników nauczania oraz zachowania się uczniów. Podstawę tej analizy stanowią indywidualne spostrzeżenia nauczyciela wychowawcy uzupełnione spostrzeżeniami pozostałych nauczycieli i rodziców. Zdobyte zbiorowym wysiłkiem informacje o uczniu umożliwiają racjonalne indywidualizowanie pracy dydaktyczno - wychowawczej zarówno na lekcji jak i w czasie zajęć pozalekcyjnych.

3. Terapia pedagogiczna.

Zabiegi profilaktyczne pozwalają w dużej mierze zapobiegać powstawaniu i narastaniu w wiadomościach i umiejętnościach uczniów różnych braków, będących zasadniczą przyczyną dydaktyczną słabych wyników nauczania i drugoroczności. Zabiegi diagnostyczne umożliwiają z kolei wykrywanie tych braków, które powstały mino zastosowania różnych zabiegów profilaktycznych. Ani profilaktyka, ani diagnoza pedagogiczna nie stanowią skutecznych narzędzi tych braków. W tym celu niezbędne są jeszcze inne zespoły czynności. pedagogicznych, a przede wszystkim czynności terapeutyczne. Terapia pedagogiczna może być bądź szczegółowa lub ogólna, bądź indywidualna lub zbiorowa, bądź też może stanowić różnorakie kombinacje wymienionych rodzajów zabiegów.

Do rzędu szczególnie korzystnych pod względem dydaktycznym rodzajów terapii indywidualnej należą:
1) takie sposoby powtarzania i utrwalania materiału przerabianego na lekcji, jakie umożliwiają uczniom uzupełnienie ewentualnych braków w wiadomościach i umiejętnościach zmuszając ich przy opracowywaniu nowych zagadnień do stałego operowania wiedzą już przyswojoną
2) możliwe częste odpytywanie uczniów wykazujących określone luki w opanowaniu materiału programowego w sytuacjach, które pozwalają na zlikwidowanie tych luk,
3) odpowiednio indywidualizowane ćwiczenia na lekcji oraz prace domowe o tematyce związanej z treścią słabiej przez uczniów przyswojonych zagadnień
4) specjalnie dobrane dla poszczególnych uczniów dodatkowe zestawy zadań i ćwiczeń o charakterze terapeutycznym, opracowane przez nauczyciela podstawie jego rozeznania braków w ich wiadomościach.

Terapia tego rodzaju umożliwia poszczególnym uczniom uzupełnienie braków i opóźnień w nauce, usuwa bezpośrednie przyczyny drugoroczności dzieci.
W przypadku ujawnienia braków typowych nie tylko dla poszczególnych uczniów, ale dla większej grupy w danej klasie, stosować można terapię zbiorową. Tego rodzaju terapia ma charakter bądź szczegółowy, gdy chodzi o zlikwidowanie ujawnionych zaległości w zakresie jednego tylko przedmiotu nauczania, bądź ogólny, gdy jej celem jest usunięcie braków w dwu lub więcej przedmiotach. W każdym z tych przypadków posługiwać się można ponadto terapią wycinkową lub całościową.

Formy organizacyjne tak rozumianej terapii zbiorowej są również rozmaite.

Do najczęściej stosowanych należą;
1) zajęcia grupowe o charakterze samopomocy koleżeńskiej w nauce oraz
2) zajęcia w grupach wyrównawczych prowadzone przez nauczycieli poszczególnych przedmiotów nauczania w godzinach pozalekcyjnych.

Wnioski ogólne:

l. W szkole podstawowej największe znaczenie ma możliwie wczesne wykrywanie luk w wiadomościach i umiejętnościach opanowanych przez uczniów na lekcjach języka polskiego i matematyki.
Zaległości w zakresie tych właśnie przedmiotów są z reguły bezpośrednią przyczyną słabych postępów w nauce również w innych dyscyplinach.

2. Wykrywanie "zadawnionych" luk- tych przede wszystkim, które dotyczą elementarnych zasobów wiadomości i umiejętności - wymaga zastosowania testów diagnostycznych.

3. Dość często istotnym źródłem zaległości w materiale opanowywanym przez dzieci w szkole podstawowej są: słaba koncentracja uwagi, niesystematyczność i powierzchowność w nauce przejawiająca się między innymi w "zgadywaniu" odpowiedzi, nieumiejętności racjonalnego zaplanowania pracy oraz brak samokontroli.

W celu usunięcia wskazanych niedostatków niezbędne jest otoczenie dziecka właściwą opieką wychowawczą, obdarzanie go zaufaniem i życzliwością, podtrzymywanie jego wiary we własne siły.

Zlikwidowanie zaś niesystematyczności i powierzchowności w pracy oraz wdrożenie ucznia do koncentracji uwagi i intensywnego wysiłku wymaga odpowiednich ćwiczeń korektywnych. Ćwiczenia takie są też nieodzowne dla wyrobienia w dzieciach umiejętności czytania ze zrozumieniem i dokonywania wnikliwej analizy treści czytanych "po cichu" tekstów. Ćwiczenia takie wykonywać można głównie w czasie zajęć pozalekcyjnych w grupach wyrównawczych z języka polskiego i matematyki.

4. W szkole podstawowej działalność uczniowskich grup samopomocy w nauce nie jest wystarczającym środkiem walki o poprawienie wyników w nauce a próby utworzenia takich grup nie zdają na ogół egzaminu. Przyczyną tego mogą być złe warunki lokalowe, utrudniające zapewnienie uczniowi odpowiednich pomieszczeń do pracy w godzinach pozalekcyjnych, ale także brak dojrzałości dzieci do tej formy pracy.

5. Stosowanie w szkole podstawowej scharakteryzowanych zabiegów terapeutycznych staje się w pełni owocne dopiero wtedy, gdy zostaną zlikwidowane najważniejsze, poza dydaktyczne przyczyny słabych postępów uczniów w nauce, a przede wszystkim przyczyny społeczno - ekonomiczne. W tym celu należy także rozszerzać w pewnych przypadkach zakres tych zabiegów zapewniając niektórym uczniom pomoc materialną ze strony szkoły. Bowiem przyczyny społeczno - ekonomiczne, zazwyczaj trudne do wykrycia, wywierają szczególnie niekorzystny wpływ na wyniki nauczania.

Problem drugoroczności.

Drugoroczność jako "chwyt organizacyjny" nie jest ani z punktu widzenia społecznego, ani indywidualnego środkiem profilaktycznym. Nie jest ona również środkiem terapeutycznym, nie przyczynia się bowiem do wzrostu chęci nauki u dziecka a "poprawa", którą sygnalizują nam różne dane statystyczne, jest całkowicie iluzoryczna. Oceny wystawiane przez nauczycieli, które tak bardzo odbiegają od ich własnych opinii o szkolnej ambicji dziecka, są raczej objawem tendencji mechanicznego likwidowania drugoroczności. Jest to zjawisko niesłychanie niebezpieczne, prowadzi bowiem do pozornych sukcesów, które nie tylko mogą, ale muszą przerodzić się w klęskę dydaktyczną. Generalny wniosek:

Drugoroczność jest dziewiętnastowiecznym przeżytkiem organizacyjnym szkodliwym z każdego punktu widzenia, politycznie wstecznym, a ekonomicznie bezsensownym.

Literatura:
Czesław Kupisiewicz "Niepowodzenia dydaktyczne"
Jan Konopnicki "Powodzenia i niepowodzenia szkolne"
Donald Ross Green "Psychologia w szkole"

 

Opracowanie: Danuta Włodarska-Koryczan
Szkoła Podstawowa w Żuradzie

Wyświetleń: 1569