Praca z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo

Na rozwój dzieci, ich zachowanie i adaptację w środowisku ma wpływ wiele różnorodnych czynników. Niemałe znaczenie wśród nich odgrywają przemiany społeczno - gospodarcze, coraz większy dostęp do najnowocześniejszych zdobyczy techniki, a co za tym idzie zbyt krótki czas poświęcany dzieciom w domach, częsty brak umiaru i selekcji przy oglądaniu telewizji, korzystaniu z komputera czy kina domowego. Mamy dzisiaj w szkołach dużo dzieci z obniżoną sprawnością funkcji percepcyjnych i sprawnościowych analizatorów, mających kłopoty z opanowaniem techniki czytania, pisania oraz innych programowych treści. Liczną grupę stanowią dzieci z zaburzeniami w zachowaniu, gdzie agresja i nadpobudliwość psychoruchowa są najczęściej spotykane. Zespół deficytów uwagi i nadpobudliwości psychoruchowej zwany ADHD dotyka około 3-5% dzieci w wieku szkolnym. Częściej występuje u chłopców niż u dziewczynek - w świetle najnowszych badań najprawdopodobniej w stosunku 2:1. Jest to zaburzenie typowe dla wieku przedszkolnego i wczesnoszkolnego. W pełnym zakresie zespół ten rozwija się między 4 a 6 rokiem życia. Objawia się głównie wzmożoną ruchliwością, dużą bezcelową aktywnością, zmiennością zainteresowań, płytką uwagą. W młodszym wieku szkolnym objawy te pogłębiają się i stają się uciążliwe. U wielu dzieci mających problemy z nadpobudliwością wraz z wiekiem, dzięki zabiegom wychowawczym i rosnącemu doświadczeniu, następuje stopniowa poprawa aktywności i uwagi. Niestety u niektórych objawy zaburzenia utrzymują się aż do okresu dojrzewania, a nawet w wieku dorosłym. ADHD może być spowodowany przez:

• mikrouszkodzenia w centralnym układzie nerwowym, które utrudniają rozwijanie procesów hamowania,
• predyspozycje genetyczne (może się powtarzać w rodzinie z pokolenia na pokolenie),
• wpływy środowiskowe będące istotnym czynnikiem obniżającym lub pogłębiającym te objawy za pośrednictwem stosowanego systemu nagród i kar.

Objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej układają się w trzy grupy. Są to: - zaburzenia uwagi (dziecko często nie zwraca uwagi na szczegóły; ma trudności ze skupieniem na wykonywanym zadaniu lub zabawach; sprawia wrażenie, że nie słucha tego, co się do niego mówi; nie przestrzega poleceń, nie kończy zadań i obowiązków; ma trudności z właściwą organizacją zadań i innych form aktywności; unika lub niechętnie angażuje się w realizację zadań wymagających większego wysiłku umysłowego; gubi przedmioty potrzebne do zajęć; rozprasza się wskutek działania bodźców zewnętrznych; zapomina o wielu sprawach na co dzień), - objawy nadruchliwości (dziecko niespokojnie porusza nogami i rękami lub wierci się podczas siedzenia; w klasie lub w innych sytuacjach wstaje z miejsca; biega lub wspina się w sytuacjach, gdzie jest to niewłaściwe; ma trudności ze spokojnym uczestnictwem w zabawach lub aktywności rekreacyjnej; zachowuje się "jakby było pobudzane wewnętrznym motorem"; jest nadmiernie gadatliwe), - objawy impulsywności (dziecko odpowiada zanim ktoś skończył pytanie; nie może doczekać się swej kolejności; przerywa i przeszkadza innym; nie przewiduje konsekwencji swojego działania przez co nie może dostosować się do ogólnie przyjętych norm i zasad). Wyżej wymienionym grupom objawów towarzyszą często też i inne typowe zachowania takie jak: niedojrzałość emocjonalna i społeczna, reagowanie dużo bardziej emocjonalnie na pewne wydarzenia w porównaniu z ich rówieśnikami, słabe rozumienie pojęcia czasu. W ostatnich latach opracowano kilka metod leczenia ADHD. Wśród nich wymieniana jest farmakoterapia, korygowanie zachowania i terapia przez samopoznanie. Farmakoterapia ma wielu zwolenników w USA wśród nauczycieli. Włączenie do terapii środków farmakologicznych zależy od wielu czynników, między innymi od tego jak poważne jest zaburzenie u dziecka, jak funkcjonuje ono w szkole i w domu i jakich ma rodziców (tzn. jak oni radzą sobie z nadpobudliwością dziecka i czy są w stanie stworzyć silną strukturę dla jego zachowań). Zwykle stosuje się środki zwane symulantami. Działają one uspokajająco, ale nie wywołują tzw. "otumanienia". Dużą skuteczność przynosi terapia zachowania dziecka połączona z pomocą dla rodziców. Szerokie zastosowanie znajdują tu tzw. metody behawioralne, polegające na nauce własnych impulsów, przestrzegania norm, powracania do przerwanych działań. Modyfikowanie zachowania odbywa się poprzez: - nagradzanie czyli wzmacnianie pozytywne zachowań pożądanych na przykład za pośrednictwem pochwał, - wygaszanie zachowań niewłaściwych, trudnych przez ignorowanie ich i nazywanie bez emocji, - wprowadzenie prostego, jasnego systemu zasad i norm społecznych, klasowych lub grupowych, - stosowanie zamiast karania konsekwentnego działania ze strony nauczyciela i rodziców uwzględniającego negatywne konsekwencje np. naprawianie szkód, wyłączenie dziecka z uczestnictwa w pewnych czynnościach, zmniejszanie wzmocnień pozytywnych i odbieranie przywilejów. Terapia przez samopoznanie ma na celu między innymi zmianę opinii dziecka o samym sobie i swym zaburzeniu. Dziecko musi nauczyć się pozytywnie postrzegać samego siebie, właściwie oceniać swoją wartość oraz wiedzieć, że z takimi zaburzeniami może sobie poradzić. Obecność dziecka nadpobudliwego w klasie jest uciążliwa zarówno dla nauczyciela jak i dla grupy rówieśników. Dzieci te są często zarzewiem konfliktów pomiędzy uczniami, ich zachowania utrudniają realizację postawionych zadań, wprowadzają napięcia i destabilizację, a także zmuszają nauczyciela do koncentracji uwagi na nich kosztem rówieśników. W nauczycielu narastają tendencje do zastosowania środków dyscyplinujących i różnych form przymusu. Jednakże efekty takich działań są krótkotrwałe i po nich zazwyczaj następuje pogorszenie zachowania. Dlatego nauczyciel przystępując do pracy z dzieckiem nadpobudliwym, aby osiągnąć stopniowe pozytywne rezultaty musi przestrzegać główne i szczegółowe założenia obowiązujące w terapii. Główne zasady.

1. Konsekwencja w postępowaniu, stawianie jasnych granic, co dziecku wolno, a czego nie może wykonywać.
2. Wyznaczanie niezbyt odległych celów działania i określanie sposóbu ich realizacji. Chwiejna koncentracja i duże rozproszenia uwagi powoduje prowadzenie swoich zainteresowań na coraz to inne bodźce. Stawianie odległych celów powoduje zapominanie, porzucanie rozpoczętego zadania i podejmowanie coraz to innych zabaw. Dlatego im bliższy jest postawiony cel lub termin, tym większa pewność, że polecenie zostanie wykonane, a praca zakończona.
3. Systematyczne przyzwyczajanie i wdrażanie dziecka do finalizowania każdego rozpoczętego zadania.
4. Stała kontrola i przypominanie o obowiązkach oraz pomoc przy ich realizacji.

Szczegółowe wskazania.

1. W pracy z dzieckiem nadpobudliwym należy zachować spokój i rozsądek. Nie można pozwolić, aby niepokój i nadruchliwość dziecka udzielały się dorosłym. Jest to warunek niezbędny.
2. Należy zwracać uwagę na staranne wykonywanie prac oraz ich ukończenie, a także utrzymywanie zainteresowania na zadaniu poprzez częste jego zmiany. Zawsze wracamy do pracy rozpoczętej i niedokończonej.
3. Stopniowo wydłużać czas trwania zadania i nasilać stopień trudności.
4. Nadmierną ruchliwość na lekcji należy pozytywnie ukierunkować, na przykład poprosić o starcie tablicy, o rozdanie pomocy lub o wykonanie innej pożytecznej czynności, która umożliwia częściowe rozładowanie napięcia.
5. Dziecko powinno siedzieć blisko nauczyciela, najlepiej z dzieckiem aktywnym, ale odpornym psychicznie, zrównoważonym i zorganizowanym.
6. W zabawach, w których bierze udział, powinny być jasno określone zasady oraz czas ukończenia. Nie można pozwolić na chaotyczny, niekontrolowany i bezładny ruch.
7. Oddziaływać na dziecko należy powoli, bez pośpiechu, głosem nieco stłumionym, jakby w zwolnionym tempie, nie krzykiem.
8. Po zajęciach wychowania fizycznego czy innych zajęciach ruchowych wymagających dużej aktywności, należy zastosować ćwiczenia wyciszające, na przykład relaksacje metodą Jacobson’a, ćwiczenia według metody P. Dennison’a lub ćwiczenia wymagające spokoju, skupienia, na przykład wycinanie, wydzieranie, lepienie z plasteliny, kolorowanie.

Podobnie jak zadania nauczyciela tak i rola rodzica czy opiekuna dziecka nadpobudliwego nie jest łatwa. Nieprzestrzeganie przez dziecko norm, nieumiejętność samokontroli i przewidywania skutków swego zachowania pochłania bardzo dużo uwagi i kosztuje sporo cierpliwości. Osoby wychowujące dziecko z takimi problemami często doznają poczucia własnej bezradności, nie dostrzegając efektów swoich działań. Rodzice muszą sobie uświadomić, że zachowanie dziecka nie wynika z jego złych intencji i nie jest skierowane przeciwko nim. Zazwyczaj nie pamięta ono umowy zawartej chwilę wcześniej i swoich obietnic. Tak jak i w działaniach nauczyciela, tak i w postępowaniu rodzica nie da się zastosować żadnego natychmiastowego środka zaradczego. Trzeba uzbroić się w cierpliwość. Stan dziecka będzie się poprawiał powoli, małymi kroczkami, ale oznacza to, że wszelkie starania i wysiłki mają sens. Dlatego mając na uwadze dobro dziecka z omówionymi wcześniej zaburzeniami, opiekunowie zobowiązani są również do bezwzględnego przestrzegania następujących zasad:

1. Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo powinno mieć zapewnioną w domu atmosferę akceptacji i spokoju.
2. Należy być konsekwentnym w ustalaniu reguł, obowiązków i karceniu.
3. Osoba dorosła powinna kontrolować swoje emocje w kontakcie z dzieckiem nadpobudliwym, nie wolno jej reagować wybuchowo, gwałtownie.
4. Zawsze należy stwarzać poczucie bezpieczeństwa i dać dziecku do zrozumienia, że się je kocha, ale jest się konsekwentnym i wymagającym.
5. Wymagania stawiać w sposób jasny i klarowny, aby dziecko znało swoje obowiązki i wiedziało jak, ma się zachować w danej sytuacji.
6. Obowiązki domowe powinno się dostosować do jego możliwości. Każdy przejaw chaosu eliminuje się, a chwali się za dobre wykonanie zadania oraz docenia się trud włożony w pracę, choćby dziecko wykonało ją mniej dokładnie.
7. Dzienny rozkład zajęć dziecka trzeba uporządkować tak, aby miał jasną strukturę, odpowiednią i tą samą porę wstawania, oglądania telewizji, kolacji i snu.
8. Należy ograniczyć czas oglądania telewizji, wyeliminować programy o treści agresywnej, z dużym ładunkiem emocji i szybką akcją.
9. Przy odrabianiu lekcji trzeba eliminować dodatkowe bodźce, które mogą rozpraszać, na przykład wyłącza się radio, chowa zabawki z biurka.
10. Osoby opiekujące się dzieckiem nadpobudliwym powinny nauczyć się odczytywać jego sygnały ostrzegawcze, poprzedzające wybuch. Spokojnie interweniować, aby uniknąć wybuchu, przez odwrócenie uwagi lub spokojnie omówić konflikt.
11. Liczbę dzieci biorących udział w zabawie należy ograniczyć do jednego lub dwóch ze względu na duże rozproszenie i pobudliwość. Dom jest najlepszym miejscem do zabawy, ponieważ można obserwować dziecko i interweniować w każdej chwili.
12. Proponować w chwilach wolnych tzw. zabawy "ciche" takie jak: lepienie, wycinanie, malowanie, układanie klocków, loteryjki (uczą one wytrwałości i koncentracji uwagi).
13. W sytuacji konfliktowej nie należy zostawiać dziecka zbyt długo w napięciu emocjonalnym, na przykład odsyłać je do własnego pokoju, odraczać karę do przyjścia ojca. Rozwiązanie konfliktu powinno nastąpić zaraz po sytuacji konfliktowej.
14. Opiekunowie powinni codziennie poświęcić trochę czasu na rozmowę i wspólną zabawę.
15. Opiekunowie powinni też odnosić się do dziecka z wyrozumiałością i cierpliwością, ponieważ jego zachowanie nie wynika ze złości, ale z nieumiejętności kontrolowania swego zachowania.
16. Dla dziecka należy wyznaczyć osobny pokój lub część pokoju, jako jego własny teren oraz miejsce do nauki, przed którym znajduje się czysta ściana, pozbawiona dodatkowych elementów czy dekoracji.

Wszystkie osoby pracujące z dzieckiem nadpobudliwym muszą zdawać sobie sprawę z tego, że żadne metody terapeutyczne nie doprowadzą do zniknięcia objawów ADHD, a jedynie ułatwią funkcjonowanie dziecka. Muszą uzbroić się w cierpliwość, gdyż ta praca będzie czasochłonna i obciążająca. Aby jednak nauczyć takie dzieci radzenia sobie ze samym sobą oraz z wymogami otaczającego je środowiska warto poświęcać im dużo uwagi, wzmacniać wszelkie przejawy pożądanego zachowania, stosować zrozumiałe dla nich reguły, być konsekwentnym w działaniu, pomóc zorganizować świat wokół siebie, stosować zrozumiały system pochwał i kar, gdyż w ten sposób zapewnimy im pełny, wszechstronny rozwój na miarę ich możliwości.

Opracowanie: Mariola Garncarz

Wyświetleń: 631