Charakterystyka dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu głębokim
Głębokie upośledzenie umysłowe bez względu na wiek osoby charakteryzują:
- iloraz inteligencji w granicach od 0 do 19 (mierzony skalą inteligencji dla małych dzieci wg Psyche Cattell Infant Inteligence Scale oraz skalą Stanford Bineta) lub od 0 do 24;
- ilorazy rozwoju poszczególnych sprawności intelektualnych, które w zależności od stosowanej techniki pomiaru mogą wahać się w granicach 0 - 19 lub 24;
- ilorazy dojrzałości społecznej, mierzonej np. Skalą Dojrzałości Społecznej E.Dolla, wahające się w granicach od 0 do 23 lub poniżej -0,5 w Skali Zachowania Przystosowawczego dla Dzieci, Młodzieży i Dorosłych K.Nigry i współpracowników.
Dorosłe osoby głęboko upośledzone na ogół nie przekraczają
ogólnego poziomu sprawności intelektualnej (tj. wieku inteligencji) 3-letniego dziecka, a ich przystosowanie społeczne - 4-letniego dziecka on prawidłowym rozwoju intelektualnym i społecznym.
Porównywanie jednostek umysłowo upośledzonych z jednostkami o prawidłowym rozwoju ma tylko charakter orientacyjny.
Z punktu widzenia metodologicznego poprawne jest porównywanie sposobu spostrzegania otaczającego świata, poszczególnych rodzajów pamięci czy poszczególnych procesów współtworzących myślenie u jednostek upośledzonych i normalnych, porównywanie pod względem ilościowym i jakościowym.
Bardziej dokładne są profile rozwoju poszczególnych sprawności, z podkreśleniem różnic ilościowych, jak i jakościowych między jednostką upośledzona umysłowo a normalną.
Według terminologii J.Piageta jednostki upośledzone umysłowo na ogół nie są w stanie przekroczyć okresu inteligencji zmysłowo - ruchowej (manipulacyjnej). U dziecka o prawidłowym rozwoju intelektualnym są to pierwsze dwa lata życia, w których dokonuje się
rewolucja intelektualna.
Charakterystyczne w tym okresie są cztery procesy: konstrukcja kategorii przedmiotu, przestrzeni, przyczynowość i czas. Są to kategorie praktyczne, odniesione do częstego działania, nie mające jeszcze charakteru pojęć myślowych. Piaget wyróżnia w tym okresie sześć stadiów:
Stadium pierwsze u dziecka o prawidłowym rozwoju psychomotorycznym przypada na pierwszy miesiąc życia - dziecko korzysta z przyniesionych na świat odruchów bezwarunkowych (np. odruch ssania) doskonaląc je.
Stadium drugie przypada na 2 - 4 miesiąc życia - są to pierwsze przystosowania nabyte i reakcja okrężna pierwotna (u dziecka obserwujemy powtarzające się serie ruchów ciała, które ono po raz pierwszy samo wykonało np. chwytanie, zamykanie dłoni w piąstkę); jest to stadium pierwszych nawyków. Powstają pierwsze odruchy warunkowe.
U osoby bardzo głęboko upośledzonej umysłowo nieprzekraczającej pomimo 20 czy 30 lat życia stadium drugiego obserwuje się takie zabawy, jak przebieranie paluszkami, stereotypowe stukanie klockiem bez zainteresowania samym klockiem, a gdy klocek wypadnie z ręki nie poszukuje go, lecz podejmuje inną stereotypową czynność
Stadium trzecie przypada na wiek 5 - 9 miesiąca życia dziecka - występuje koordynacja wzroku i ruchów chwytania, pojawiają się i dominują reakcje kołowe wtórne (ruchy dziecka są skoncentrowane na wyniku, na skutku, na zmianie spowodowanej w środowisku zewnętrznym, a nie tylko na aktywności jako takiej, celowe dążenie do uzyskania pożądanego efektu).
Stadium czwarte występuje między 7 a 11 miesiącem życia dziecka - jest to koordynacja schematów czynnościowych i ich zastosowanie do nowych sytuacji.
Stadium piąte przypada na 9 - 14 miesiąc życia - jest to różnicowanie się schematów czynnościowych i wykrywanie nowych sposobów za pomocą czynnego eksperymentowania. Występują reakcje okrężne trzeciego rzędu. Dziecko dostosowuje się do nieznanych sytuacji nie tylko korzystając z nabytych uprzednio schematów, ale wskutek poszukiwania i znajdowania nowych sposobów.
Stadium szóste występuje między 16 - 22 miesiącem życia - od tego stadium rozwoju dziecko potrafi rozwiązać problem, stosując nową metodę, przez wyobrażenie, poprzez eksperyment myślowy, antycypuje realne działanie, rozumie, które czynności prowadzą do celu, a które nie, bez próbowania na oślep.
Osoby głęboko upośledzone umysłowo bardzo powoli przechodzą z jednego stadium rozwoju na drugi. Niektóre jednostki przez całe życie nie są w stanie przekroczyć pierwszego oraz drugiego stadium rozwoju inteligencji manipulacyjnych. Jednostka o lżejszym stopniu upośledzenia - w ramach głębokiego upośledzenia, w ciągu 15 - 16, a niekiedy i ponad 20 lat osiąga szóste stadium rozwoju.
U osób głęboko upośledzonych umysłowo częściej niż u osób lekko upośledzonych występują wady wzroku, słuchu i niedowłady lub porażenia kończyn oraz wiele różnych schorzeń wymagających specjalistycznego leczenia. Wiele jest jednak osób zdrowych fizycznie, u których stwierdza się mniej lub bardziej głębokie upośledzenie procesów orientacyjno - poznawczych, intelektualnych, emocjonalnych, motywacyjnych i wykonawczych.
U osób głęboko upośledzonych obserwuje się dość dużą rozpiętość rozwoju poszczególnych sprawności oraz funkcji:
- od braku percepcji do zdolności spostrzegania przedmiotów, czynności i sytuacji;
- od braku koncentracji uwagi mimowolnej do zdolności skoncentrowania uwagi mimowolnej przez dość długi czas;
- od braku opanowania kilku słów i rozumienia nawet melodii słów do porozumiewania się 2 lub 3 wyrazowymi zdaniami oraz rozumienia prostych poleceń, zdań...
- od braku zdolności zatrzymywania w pamięci jakiejkolwiek treści do utrzymania jej w pamięci przez dłuższy czas np. miejsce ukrycia przedmiotu;
- od niezdolności opanowania jakiejkolwiek umiejętności, np. gryzienie pokarmu, do sprawnego wykonywania prostych zadań porządkowych i innych;
- od braku zdolności wyróżniania podstawowych potrzeb biologicznych do wyraźnie ujawnionych potrzeb psychicznych, w tym przynależności, miłości i uznania;
- od całkowitego upośledzenia sprawności motorycznych do sprawnego wykonywania różnych czynności.
Jednostka nie jest zdolna wyuczyć się czegokolwiek tylko wówczas, gdy nie jest w stanie przekroczyć pierwszego stadium rozwoju inteligencji zmysłowo - ruchowej. Jednostki upośledzone umysłowo przechodzą przez te same co dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym stadia i okresy rozwoju.
Mimo powolnego rozwoju poszczególnych sprawności, które są bardziej uzależnione od dojrzewania (np. lokomocja), a wolniej w tych, które są uzależnione od uczenia się (np. w zakresie rozwoju mowy), dlatego tez stwierdza się u nich szczególne upośledzenie rozwoju języka.
Dziecko głęboko upośledzone umysłowo zdolne jest do wyrażania prostych emocji, lecz brak objawów życia uczuciowego i przejawów samodzielności. W wyniku długotrwałego ćwiczenia można nauczyć je sygnalizowania potrzeb fizjologicznych.
Im bardziej rozwój jednostki zbliża się do wyższych ewolucyjnie stadiów rozwojowych tym więcej umiejętności jest w stanie opanować pod wpływem nauczania i wychowania oraz własnych doświadczeń. Należy więc możliwie wcześnie rozpocząć intensywna rehabilitację osób głęboko upośledzonych umysłowo.
Wczesna i intensywna stymulacja rozwoju dzieci głęboko upośledzonych stanowi szansę podniesienia poziomu funkcjonowania intelektualnego i przystosowania społecznego.
Opieka nad głębiej upośledzonymi dziećmi, zdaniem J. Kostrzewskiego, powinna polegać na zapewnieniu optymalnych warunków dla rozwoju i wychowania tych dzieci oraz stworzeniu im dobrej atmosfery i przychylnego stosunku społeczeństwa.
Reasumując dotychczasowe rozważania stwierdzić można, że na skutek zaburzenia działalności receptorów, analizatorów i wszystkich procesów psychicznych dzieci upośledzone umysłowo mają trudności w adekwatnym poznawaniu otaczającej ich rzeczywistości. Im głębszy stopień upośledzenia umysłowego, tym większe są zaburzenia.
Wszelkie niedorozwoje, zaburzenia i dodatkowe kalectwa ograniczają możliwości rozwojowe dzieci upośledzonych, które są różne w zależności od stopnia upośledzenia. Mimo tych ograniczeń mają one pewien pułap możliwości wiedzy i umiejętności, możliwy do osiągnięcia pod wpływem szeroko pojętego oddziaływania rewalidacyjnego.
BIBLIOGRAFIA:
- Chodkowska M. (1998): Pedagogika specjalna wobec potrzeb teraźniejszości i wyzwań przyszłości, Wydawnictwo UMCS, Lublin
- Dykcik W. Red. (1998): Pedagogika Specjalna, Wydawnictwo Naukowe UM, Poznań
- Kościelska M. (1999): Oblicza upośledzenia, PWN, Warszawa
- Kościelska M.(1998): Niepełnosprawność intelektualna nowe podejście, "Społeczeństwo dla wszystkich", 1998,1,s.1
- Pilecka W. (1998): Psychologiczna charakterystyka dzieci niepełnosprawnych,[w]: Podstawy psychologii, pod red.W.Pileckiej, G.Rudkowskiej, L.Wrony, Wydawnicto Naukowe WSP, Kraków
- Sowa J. (1997): Pedagogika Specjalna w Zarysie, Wydawnictwo Oświatowe, Rzeszów
Opracowanie: R.Siga, A.Kurasz, M.Zmarzły
