Wychowawcze kompetencje sztuki a polska koncepcja wychowania przez sztukę

Źródła najszczytniejszych idei dotyczących sztuki i jej znaczenia w życiu człowieka sięgają czasów starożytnych. Już Platon zauważał rolę sztuki, jako źródła duchowego wzbogacania człowieka. Był on pierwszym filozofem, który widział w sztuce dziedzinę wychowania doceniając jej wkład w całokształt procesu formowania człowieka i jego psychicznej równowagi.(1)

Również Arystoteles, zajmując się teorią sztuki, wzbogacił i rozwinął wiedzę o jej roli i znaczeniu. Dostrzegł on w sztuce wielorakie możliwości oddziaływania na sferę intelektu i emocji, akcentował "duchowe oczyszczenie" przez sztukę, określane jako "katharsis", polegające na wyzwoleniu głębokich przeżyć o charakterze dynamicznym. Tak więc, jako pierwszy wskazał na możliwości rozwojowe i terapeutyczne sztuki.(2)

W filozofii nowożytnej wychowawcze znaczenie oddziaływania sztuki na człowieka podkreślał Friedrich Schiller, wielki poeta i dramaturg niemiecki. Uważał on, podobnie jak Platon, że sztuka służy uwznioślaniu życia i pomaga w "kształtowaniu ludzkich dusz".(3)

Z kolei, francuski filozof Henri Bergson dowodził, że sztuka umożliwia człowiekowi rozumienie "ukrytego języka rzeczywistości" pomaga w spostrzeganiu świata w sposób bardziej bezpośredni, osobisty i subtelny. Według niego, przeżycie estetyczne pod wpływem sztuki wzbogaca chwilę teraźniejszą, po prostu wzbogaca człowieka "o nową jakość wizji świata." (4)

W naszych czasach, angielski estetyk Herbert Read, opierając się na sygnalizowanych wcześniej wizjach, tworzy system wychowania przez sztukę, mający prowadzić do rozwoju człowieka, do równowagi funkcji intelektualnych, emocjonalnych i motywacyjno-wolitywnych, jako odbicie idei dobra, piękna i prawdy w procesie działania.(5) "Celem wychowania przez sztukę, pisał Read, jest spowodowanie, że wszystko nabierze ruchu i zacznie się rozwijać, a postawa konformizmu i bezmyślnej uległości zostanie u każdego człowieka zastąpiona twórczą aktywnością wyobraźni, tej wyobraźni, która się stanie swobodnym wyrazem jego własnej osobowości".(6) Oczami wyobraźni dostrzega rangę sztuki w przyszłości, przypuszczając, że "powinna ona tak opanować nasze życie, byśmy mogli powiedzieć: nie ma już dzieł sztuki, jest tylko sztuka. Znaczyłoby to, że sztuka stała się sposobem życia".(7)

Warto też wspomnieć zdanie Victora Lowenfelda, niestrudzonego orędownika idei wychowania i kształtowania przez sztukę. Uważał on, że wrażliwość na problemy w sztuce decyduje o zdolnościach dostrzegania i rozwiązywania problemów całego świata. Ten amerykański pedagog dostrzegał groźbę dehumanizacji społeczeństw wchłoniętych w tryby wszechwładnej cywilizacji technicznej, dostrzegał także niedoskonałości systemu kształcenia. Ale roztaczał równocześnie optymistyczną wizję, wizję nauczania w oparciu o sztukę. "Sztuka, pisał Lowenfeld, może dostarczyć nowych danych dla organizacji procesu kształcenia. Dane te obejmują procesy psychiczne występujące w okresie rozwoju człowieka i interweniujące w proces uczenia się".(8)

Wśród polskich twórców, wybitny psycholog Stefan Szuman zwraca uwagę na to, że sztuka jest kulturalnym majątkiem ludzkości i należy we właściwy sposób z tych bogactw korzystać. Wierząc w posłannictwo sztuki, Szuman wskazuje, ze należy przygotować odbiorców sztuki, aby mogli-obcując z nią - czerpać z niej radość i wzbogacać swoje życie. Podkreśla, że obcowanie z dziełami sztuki pogłębia naszą postawę wobec rzeczywistości i potęguje radość życia jednostek i społeczeństw. Uważa, że przez pryzmat sztuki człowiek "uczy się spostrzegania, doznawania, odczuwania rzeczywistości, a także pojmowania istoty i celu życia ludzkiego". Dzięki sztuce, uprawianej i przeżywanej, następuje pełniejsze formowanie osobowości. Sztuka pozwala na zobaczenie świata w sposób inny niż potoczny, na "smakowanie coraz to innej jakości świata".(9) Pisze również, że wartości sztuki trzeba udostępniać wszystkim, gdyż "wielkie dzieła sztuki nas obdarzają, bogacą, uszczęśliwiają".(10)

Z kolei, Władysław Tatarkiewicz, filozof i historyk sztuki, patrzył na sztukę pod kątem aktywności twórczej i ekspresji osobistej; "sztuka jest odtwarzaniem rzeczy, bądź konstruowaniem form, bądź wyrażaniem przeżyć - jeśli wytwór tego odtwarzania, konstruowania, wyrażania jest zdolny zachwycać, bądź wzruszać, bądź wstrząsać".(11)

Na temat sztuki szeroko wypowiada się filozof, humanista i pedagog - Bogdan Suchodolski. Dostrzega on wartości wychowawcze zarówno w żywej tradycji sztuki dawnej, przeżywanej wciąż na nowo, jak też w aktywności ekspresyjno - kreacyjnej, poszukiwaniu nowych form artystycznego wyrazu. Tak pojęte wychowanie przez sztukę stanowi inspirację określonego typu doświadczeń estetycznych, angażujących całą osobowość wrażliwego, myślącego i czującego człowieka.(12) Stworzył on teoretyczne podstawy wychowania estetycznego uznając zorganizowany kontakt ze sztuką za część pedagogiki ogólnej, a proces wychowania przez sztukę za drogę dopełniającą wszechstronny rozwój osobowości człowieka. Znamienne są jego słowa, że "nie tylko wychowanie ma służyć sztuce, ale to właśnie sztuka ma służyć wychowaniu".(13)

Idea Bogdana Suchodolskiego została skonkretyzowana, a także podbudowana merytorycznie przez Irenę Wojnar na podstawie rozległych studiów nad światową tradycją wychowania przez sztukę. W ten sposób powstała specyficzna "polska koncepcja wychowania przez sztukę" oparta na idei "otwartego umysłu". Kontakt ze sztuką (ekspresja i percepcja) służy głównie kształtowaniu postawy twórczej w stosunku do świata i własnej osobowości (kreacja i autokreacja).

Irena Wojnar, zarysowując polską koncepcję wychowania przez sztukę, proponuje określać ją jako rozszerzone wychowanie estetyczne o charakterze dwuzakresowym; zakres pierwszy obejmowałby wychowanie estetyczne jako kształcenie estetycznej wrażliwości i estetycznej kultury, konieczne dla przeżywania i poznawania wartości sztuki, natomiast zakres drugi pokrywałby się z kształceniem pełnej osobowości człowieka, także w sferze intelektualnej (wzbogacenie wiedzy i uczenie myślenia osobistego), moralno-społecznej (zdobywanie podstaw oceny moralnej i umiejętności rozumienia sytuacji ludzkich, a przez to pełniejszego porozumienia z drugim człowiekiem) oraz w dziedzinie kształtowania wyobraźni i postawy twórczej.(14)

Zgodnie z tak nowocześnie pojętym "wychowaniem przez sztukę", w którym sztuka staje się narzędziem ogólnego kształtowania człowieka, ma ono umożliwić człowiekowi życie w sposób spontaniczny i twórczy, a także osiągnięcie harmonii życia zmysłowego, uczuciowego i intelektualnego. Sztuka ma być więc środkiem, a nie celem wychowania. Celem jest człowiek: pełna, twórcza osobowość, kształtowana w warunkach swobodnych, w pełnym porozumieniu z wychowawcami, rówieśnikami i stymulującym otoczeniem, w sytuacjach sprzyjających właściwym motywacjom działania i zainteresowania, w harmonijnym związku z doświadczeniem wewnętrznym.(15)

Przypisy

1. Władysław Tatarkiewicz: Historia estetyki, t.I Ossolineum 1960, s.111-131
2. Władysław Tatarkiewicz: op. cit., s.193-194
3. Herbert Read: Wychowanie przez sztukę, Ossolineum 1976, s.26
4. Irena Wojnar: Teoria wychowania estetycznego, Warszawa 1984, s. 160
5. Herbert Read: op. cit., s. 296-297
6. Robert Gloton, Claude Clero: Twórcza aktywność dziecka, Warszawa 1988, s. 12
7. Herbert Read: op. cit., s.297
8. Victor Lowenfeld, W. Lambert Brittain: Twórczość a rozwój umysłowy dziecka, Warszawa 1977, s. 24
9. Irena Wojnar: op. cit., s. 291
10. Stefan Szuman: O sztuce i wychowaniu estetycznym, Warszawa 1975, s.18
11. Władysław Tatarkiewicz: Droga przez estetykę, Warszawa 1972, s. 35
12. Irena Wojnar: op. cit., s.241
13. Irena Wojnar: op. cit., s.238
14. Irena Wojnar: op. cit., s. 13
15. Robert Gloton, Claude Clero: op. cit., s. 21
 

Opracowanie: Ewa Szefler

Wyświetleń: 4674