Niepowodzenia szkolne a sposoby ich pokonywania

Pojęcie powodzenia i niepowodzenia w nauce szkolnej należy rozpatrywać zawsze łącznie, w nauczaniu bowiem, kiedy kończy się powodzenie, wówczas zaczyna się niepowodzenie i odwrotnie. Jednym z głównych celów dydaktycznych jest skuteczność nauczania, co wyraża się powodzeniem ucznia w nauce. Pociąga to za sobą konieczność zwalczania niepowodzeń i ich skutków.

Pojęcie niepowodzenia można najogólniej zdefiniować jako stan, w jakim znalazł się uczeń na skutek niespełnienia wymagań szkoły.

Niepowodzenia szkolne mają często poważne następstwa. Pierwsze klęski pociągają za sobą dalsze, potem następne. Im dłużej to trwa - tym trudniej jest naprawić braki. Dziecko nabiera awersji, niechęci do szkoły i zmiana tego staje się naprawdę problemem.

Niepowodzenie to proces trwający dłużej lub krócej, proces zaczynający się w momencie dla nikogo nie znanym ale na pewno przełomowym. Proces ten kończy się tym, co nazywamy drugorocznością lub odsiewem (szczególnie jeśli chodzi o szkoły średnie). Można wyróżnić w tym procesie dwie główne fazy i podzielić niepowodzenia na ukryte i jawne.

W początkowej fazie niepowodzeń szkolnych pojawiają się pewne, niedostrzegalne jeszcze przez nikogo braki w wiadomościach. Pierwsze symptomy niepowodzeń to niezadowolenie ze szkoły. Są one wynikiem tego, że uczeń nie rozumie lekcji, nie nadąża za jej tokiem. Braki będą narastać, aż przyjdzie moment, że wystąpią już zupełnie wyraźne dla rodziców i nauczycieli symptomy psychologiczne. Będzie to najpierw brak zainteresowania na lekcjach, a potem jako konsekwencja, brak chęci do nauki. Najbardziej widocznym symptomem takiego stanu są pierwsze negatywne formy ustosunkowania się ucznia do szkoły. Za każdym objawem niechęci kryje się brak sukcesu lub konkretne niepowodzenie. Chęć do nauki jest proporcjonalna do sukcesów w niej, a te z kolei są proporcjonalne do rozumienia przez ucznia materiału nauczania.

Druga faza niepowodzenia w nauce to zaawansowane braki w wiadomościach, chociaż uczeń wciąż jeszcze może być w opinii nauczyciela czy kolegów, uczniem dobrym. Braki na tym etapie rozwoju niepowodzenia są już tak duże, że uczeń nie może korzystać w normalny sposób z nauki szkolnej. Ucieka się więc do różnych sposobów oszustw. Obie te fazy to pierwszy okres ukrytego niepowodzenia w nauce szkolnej.

Następna faza charakteryzuje się sporadycznym występowaniem ocen niedostatecznych. Na tym etapie rozwoju niepowodzenia w nauce wszyscy dostrzegają, że z danym uczniem -nie jest najlepiej-. Wtedy najczęściej rozpoczynają się pierwsze oficjalne próby walki z niepowodzeniem szkolnym. Jeśli ich forma nie jest właściwa, niepowodzenie pogłębia się i znowu pojawiają się pewne symptomy psychologiczne. Będzie to bunt przeciw autorytetowi, bójki, agresja słowna lub -zamknięcie- się w sobie, niechęć do szkoły granicząca z nienawiścią. Prowadzi to często do wagarowania i negacji w pracy szkolnej.

Ostatnia faza niepowodzenia, to drugoroczność, a więc oficjalne stwierdzenie niepowodzenia ucznia w nauce. Badania naukowe dowodzą, że pozostawienie ucznia w tej samej klasie jest zwichnięciem równowagi życiowej. Drugoroczność nie jest ani z punktu widzenia społecznego, ani indywidualnego środkiem profilaktycznym. Nie jest ona również środkiem terapeutycznym, nie przyczynia się bowiem do wzrostu chęci nauki u dziecka a -poprawa-, którą sygnalizują nam różne dane statystyczne, jest całkowicie iluzoryczna. Oceny wystawiane przez nauczycieli, które tak bardzo odbiegają od ich własnych opinii o szkolnej ambicji dziecka, są raczej objawem tendencji mechanicznego likwidowania drugoroczności. Jest to zjawisko niesłychanie niebezpieczne, prowadzi bowiem do pozornych sukcesów, które nie tylko mogą, ale muszą przerodzić się w klęskę dydaktyczną.

Braki w wiadomościach ze szkoły podstawowej odbijają się niekorzystnie na nauce w szkole średniej, szczególnie na początku pobytu ucznia w tej szkole. Stąd duży odsiew w pierwszych latach nauki.

Problem niepowodzenia w nauce jest problemem indywidualnym i społecznym. Stąd konieczność rozpoznania oraz ustalenia przyczyn. Jest to jeden z głównych i pierwszych etapów walki z niepowodzeniem szkolnym. Złe wyniki w nauce wymagają zawsze dokładnego i wnikliwego rozpatrzenia wszystkich czynników - tych, które są zależne od dziecka, tkwią w samym dziecku i tych, które oddziałują na niego z zewnątrz.

Można mówić o przyczynach intelektualnych, emocjonalnych, społecznych, organizacyjno-szkolnych i dydaktycznych, jak też o przyczynach dominujących i wtórnych / dodatkowych /, bezpośrednich i pośrednich. Bezpośrednią przyczyną jest ta, którą jest łatwo zauważyć, pośrednią zaś ta, którą możemy odkryć dopiero po wnikliwej analizie indywidualnej. Nie ma prawie sytuacji, w jakiej można swobodnie wskazać na jeden tylko czynnik, który spowodował niepowodzenia w nauce. Analiza każdego indywidualnego przypadku niepowodzenia w nauce wskazuje na równoległe istnienie wielu przyczyn.

Możemy zatem mówić o przyczynie dominującej, tj. tej, która w powstawaniu niepowodzenia odegrała najważniejszą rolę i o przyczynach dodatkowych lub wtórnych. Ogólnie, przyczyn niepowodzeń szkolnych należy doszukiwać się w uwarunkowaniach społeczno-ekonomicznych, biopsychicznych i pedagogicznych. Terminu -społeczno-ekonomiczne przyczyny niepowodzenia uczniów w nauce szkolnej- używamy w szerokim znaczeniu. Obejmuje on całokształt warunków materialnych, społecznych i kulturalnych, które powodują niekorzystną sytuację życiową młodzieży zarówno w środowisku rodzinnym, szkolnym jak i pozaszkolnym. Niepowodzenia szkolne są w znacznej mierze wynikiem braku opieki i zainteresowania ze strony rodziców. Losy szkolne uczniów zależą nie tylko od zapewnienia im najniezbędniejszych środków -do życia-, lecz również od poziomu moralnego i umysłowego rodziców, ich stosunku do nauki oraz od panującej w domu atmosfery kulturalnej i wychowawczej. Przyczyna powstawania różnorakich zaburzeń w zachowaniu młodzieży jest wpływ złych warunków środowiskowych. Praca zawodowa obojga rodziców powoduje, że nie dysponują oni odpowiednia ilością czasu niezbędnego do zapewnienia dzieciom opieki wychowawczej. Z konieczności rodzice często tolerują niepożądane kontakty z tak zwaną -ulicą-.
Badania naukowe wykazały, że sytuacja materialna rodziny nie stanowi dominującej przyczyny powstawania niepowodzeń. Poważną przyczynę stanowi niesprzyjająca wychowaniu atmosfera rodzinna.

Mówiąc o biopsychicznych przyczynach niepowodzeń szkolnych mamy na myśli zarówno zadatki wrodzone, np. anatomiczną strukturę mózgu, jak i warunki sprzyjające lub hamujące prawidłowy rozwój tych zadatków.

Oczywiście niedopuszczalne jest traktowanie słabych postępów w nauce jako wynik niedorozwoju czy wad organicznych. Założenia te nie dotyczą zmian patologicznych i chorobowych. Jednym z głównych źródeł niepowodzeń szkolnych, w tym przypadku, są różnice pomiędzy uzdolnieniami i zainteresowaniami poszczególnych uczniów tego samego wieku. Niepowodzenie to wiąże się często z innego rodzaju uzdolnieniami, niż te, których wymaga szkoła. Poziom inteligencji uczniów jest tym czynnikiem, od którego w dużej mierze zależą wyniki nauczania. Czynniki biopsychiczne determinujące postępy uczniów w nauce to: temperament, cechy charakteru, niesprawne funkcjonowanie narządów zmysłowych, niestałość emocjonalna, zły stan zdrowia oraz zaburzenia procesów poznawczych. Mogą to być również czynniki dziedziczne np. brak wrodzonych uzdolnień do nauki lub niekorzystne cechy osobowości.

Czynnikiem pedagogicznym decydującym o losach szkolnych uczniów jest praca dydaktyczno-wychowawcza. Najważniejsze z tych czynników to: treść, formy, metody oraz środki wychowania i nauczania, a ponadto warunki, w jakich przebiega praca dydaktyczno-wychowawcza. Przeładowane programy nauczania nie uwzględniają właściwości rozwoju psychicznego uczniów. Zbyt duża liczebność klas nie pozwala osiągać dobrych wyników w nauce, a zwłaszcza otoczyć skuteczną opieką uczniów słabszych. Postawa uczniów decydująca o ich postępach w szkole, zależy przede wszystkim od ukształtowanych u nich motywów uczenia się. Kształtowanie właściwej motywacji to zadanie dla rodziców i nauczycieli.

Reasumując należy stwierdzić istnienie związku pomiędzy poziomem rozwoju umysłowego a warunkami społeczno-ekonomicznymi, w jakich młodzież żyje. Istotny jest wpływ szkoły i rodziny na postępy uczniów w nauce. Niepowodzenia szkolne są związane z różnymi postaciami zaburzeń w zachowaniu.

Ustalenie przyczyn niepowodzeń szkolnych jest bardzo ważne. W pierwszych dwóch fazach niepowodzenia w nauce wystarczy zlikwidować zasadnicze braki w wiadomościach. W następnych fazach środki zaradcze zależeć będą od jakości przyczyn, samo usuwanie braków już nie wystarcza. Metodą wykrywania przyczyn niepowodzenia szkolnego jest indywidualna analiza przypadków czyli dokładne i wszechstronne poznawanie ucznia. Jeżeli, np., sądzimy, że przyczyna niepowodzenia danego ucznia tkwiła w jego warunkach domowych, a po pewnym czasie okazało się, że zmiana warunków przywróciła uczniowi równowagę, to oznacza, że ocena sytuacji była właściwa.

Metody i środki walki z niepowodzeniami szkolnymi są w dużym stopniu uzależnione od przyczyn ich powstawania. Rodzice mogą ułatwić uczniowi naukę w obecnych warunkach przeciążenia szkolnego, nie mogą go jednak wyręczać w pracy. Powinni natomiast udzielać pomocy / korepetycje / w tych wypadkach gdy uczeń nie może opanować danego przedmiotu. Należy również sporadycznie sprawdzać przygotowanie ucznia do lekcji i stosować odpowiednie bodźce motywujące. Ważne jest zainteresowanie rodziców całym życiem szkolnym i pozaszkolnym dziecka. Często rodzice sądzą, że korepetycje rozwiążą problem. Najlepszym sposobem poradzenia sobie z niepowodzeniami jest zrozumienie przyczyn negatywnego nastawienia dziecka do szkoły i próba zmiany tego nastawienia. Oczywiście rola nauczyciela i jego metod jest tu bardzo ważna. Od niego w dużej mierze zależy jak dziecko czuje się w klasie, w szkole. Z drugiej jednak strony nikt nie zna dziecka tak dobrze jak rodzice. Wychowawca powinien znać rodziców, środowisko domowe, aby wiedzieć, jakie problemy, warunki życia nauki ma dziecko. Regułą jest, że najczęstszymi gośćmi w szkole są rodzice dzieci, które nie sprawiają kłopotów w nauce i zachowaniu.

Najczęstszym problemem rodziców i nauczycieli jest uczeń tzw. -leniwy-. Lenistwo - to nazwa, która określa brak działania w pewnym określonym kierunku. Jeżeli jednak uczeń nie robi tego co powinien tzn. że robi coś innego lub istnieje jakaś przyczyna takiego stanu rzeczy. Dość często przyczyną niepowodzeń szkolnych w okresie dorastania jest nieumiejętność dawania sobie rady z własną dojrzałością płciową, i z niedojrzałością psychiczną. Pojawiają się silne uczucia sympatii, miłości, które angażują nie tylko serca ale i mózg. Myśl o sympatii często tak absorbuje uwagę, iż nie starcza jej na naukę. Jeżeli weźmiemy pod uwagę ostrość uczuć w wieku młodzieńczym, staje się zrozumiałe, dlaczego zainteresowanie osobą płci odmiennej ma tak duży wpływ na wydajność pracy umysłowej. Subtelna pomoc rodziców uchronić może syna lub córkę od długotrwałych negatywnych konsekwencji dla pracy szkolnej. Zbyt skrajne postawienie sprawy przez rodziców może wywołać negatywne reakcje. Sympatia, przyjaźń, miłość to czynniki które silnie działają na psychikę człowieka, oddziaływają również na jego pracę umysłową. Dlatego ważne jest aby rodzice, szczególnie w okresie dorastania swych dzieci, interesowali się ich problemami.

Szkoła ze swej strony podejmuje również szereg czynności w celu ograniczenia aktualnych rozmiarów niepowodzeń dydaktycznych. Jedną z nich jest działalność organizacji szkolnych i kół zainteresowań w ramach których młodzież pożytecznie spędza swój wolny czas oraz rozwija zainteresowania. Duży wpływ na postępy uczniów w nauce wywiera w szkole średniej umiejętność samodzielnego zdobywania wiadomości. W zakresie działalności profilaktycznej nauczyciele bardzo często posługują się na lekcji metodą dyskusji oraz zalecają samodzielne przygotowywanie referatów - co mobilizuje i zobowiązuje do pracy. Stosowane jest również stopniowe wdrażanie uczniów do gruntownej samokontroli przyswajanych wiadomości. Prowadzi to do wyrobienia nawyku samokontroli oraz krytycznego stosunku do wytworów własnej pracy.

Jeżeli chodzi o walkę z niepowodzeniami szkolnymi, nie ma dyrektyw natury ogólnej, dostosowanych do konkretnej sytuacji. Niemal zawsze należy się kierować własną obserwacją i własnym rozsądkiem. Należy wnikliwie obserwować zachowanie dziecka, aby odróżnić to, które wymaga mobilizacji, od dziecka zalęknionego, które potrzebuje profesjonalnej pomocy terapeutycznej.

Nawet najlepsze wskazania w dziedzinie postępowania z ludźmi nie mogą zastąpić własnej inicjatywy i własnego rozsądku w tym zakresie.


Literatura:
Jan Konopnicki: -Powodzenia i niepowodzenia szkolne-
Czesław Kupisiewicz: -Niepowodzenia dydaktyczne-

 

Opracowanie: Janina Leosz

Wyświetleń: 3488