Katalog

Zbigniew Orłowski
Pedagogika, Artykuły

Kontrola i ocena osiągnięć ucznia w praktyce szkolnej

- n +

Kontrola i ocena osiągnięć ucznia w praktyce szkolnej

Obiektywizacja i wielostronność oceniania
Kontrola i ocena to terminy nierozłącznie związane z szeroko rozumianą edukacją szkolną. Problem kontroli i oceny towarzyszy codziennie nauczycielowi i uczniowi w procesie nauczania uczenia się.

Kontrolę i ocenę należy rozumieć jako proces gromadzenia informacji dotyczących wiadomości umiejętności ucznia, który doprowadzi do wydania oceny na pod-stawie tych informacji. W stwierdzeniu tym zawarta jest idea oceny jako końcowego akcentu pewnego procesu.

Należy to odnieść zarówno do oceny cząstkowej, jak i oceny końcowej, którą uczeń otrzymuje na określonym etapie nauki. Właśnie ocena cząstkowa jest niezmiernie istotna, ponieważ utożsamia ucznia z poziomem, który osiągnął w konkretnym zakresie wiedzy.

Opierając się na rozszerzonej skali ocen warto zwrócić uwagę na dwa aspekty związane z kontrolą i oceną, a mianowicie: taksonomię celów nauczania danego przedmiotu oraz poziomy wymagań.

Taksonomię celów nauczania można ująć w pięć podstawowych grup:
a) zapamiętanie wiadomości,
b) rozumienie wiadomości,
c) umiejętność stosowania wiadomości w sytuacjach typowych,
d) umiejętność stosowania wiadomości w sytuacjach problemowych.
e) samodzielne stwarzanie sytuacji problemowych i poszukiwanie ich rozwiązania.
Relacje między poziomem wymagań a oceną przedstawiają się następująco:
POZIOM WYMAGAŃ konieczny podstawowy rozszerzony pełny wykraczający
OCENA mierny dostateczny dobry bardzo dobry celujący
Zestawienie tych dwóch zagadnień i powiązanie z sobą pojęć: cel nauczania - poziom wymagań - stopień szkolny pozwala nauczycielowi ocenić jakie treści powinien opanować uczeń na dany stopień, a nie na ile treści te opanował.

Poziomy wymagań mają oczywiście, charakter otwarty i przechodzenie z jedne-go na drugi odbywa się w sposób naturalny. Dzięki temu ocena jest autentycznie motywacyjna i ma charakter dynamiczny.[2]

Obserwowanie przyrostu wiedzy uczniów w realizowanym procesie kształcenia jest dla nauczyciela istotnym, a jednocześnie trudnym zadaniem.

Trójwymiarowy model treści nauczania, jaki zaproponował B. Niemierko [3], zobowiązuje nauczyciela do opracowania szczegółowych celów i wymagań do po-szczególnych działów programowych.

Dzięki temu nauczyciel odpowiada sobie na pytanie: czego chcę aby uczniowie się nauczyli? Natomiast odpowiedzi na pytania: jak się dowiem, czego nauczyli się uczniowie, czy i na ile byłem skuteczny w realizowanym procesie nauczania - ucze-nia się - uzyska na podstawie dobrze zaplanowanego procesu diagnostyczno - oceniającego.[4]

W jakim celu oceniamy uczniów?

Najczęściej celem sprawdzania wiadomości jest:
- kontrola stopnia przyswojenia materiału przez ucznia (kontrola postępów),
- mobilizacja ucznia do pracy,
- administracyjny obowiązek oceniania,
- planowanie dalszej pracy.

Realizując ostatni z wymienionych celów nauczyciel może po sprawdzianie dojść do wniosku, że konieczne będzie powtórzenie pewnych partii materiału, dla lepszego zrozumienia nowych wiadomości. Może również podjąć decyzję o rezygnacji z pewnych trudnych elementów.

Na przykład realizując temat: "Fala harmoniczna" wskazane jest powtórzenie wiadomości dotyczących ruchu drgającego. Natomiast przed rozpoczęciem oma-wiania tematyki z działu "Prąd elektryczny stały" należy przypomnieć pewne zagadnienia dotyczące elektrostatyki.

Zasady obowiązujące przy kontroli i ocenianiu

1. Zasada opierania oceny na dostatecznym materiale uzyskanym w kontroli.
2. Zasada głosząca, że wynik kontroli i ocena zależą od organizacji metod i techniki kontroli.
3. Zasada stosowania różnorodnych form oceniania.

Ocena szkolna może być wyrażona nie tylko stopniem lub cyfrą. Pojęcie oceny szkolnej jest znacznie szersze. Ocenę można wyrazić aprobującym uśmiechem skierowanym do ucznia, wyrazistym gestem, rozwiniętym uzasadnieniem, opinią oraz charakterystyką.

W ocenie szkolnej zawierają się:
a) uwagi podkreślające zalety pracy,
b) pisemne lub ustne uwagi nauczyciela wskazujące uczniowi miejsce popełnienia błędu, jego rodzaj lub braki w wiadomościach,
c) wskazówki jak uniknąć błędów,
d) ocena wyrażona słownie lub cyfrą,
e) uzasadnienie oceny ze wskazaniem dalszych możliwości poszerzenia wiadomo-ści.

Tak wyrażona ocena działa na całą osobowość ucznia powodując jej wszech-stronny rozwój.

Cele sprawdzania wiadomości

Każdy zgodzi się z tym, że szkoła powinna przygotować i wprowadzić ucznia
w dorosłe życie. Uczeń powinien widzieć cel podjętej nauki, a nauczyciel powinien wiedzieć, w którym miejscu podjętej drogi są jego uczniowie, jakie trudności napotykają i w najtrudniejszych momentach powinien przychodzić im z pomocą. [5]

Głównym zadaniem kontroli i oceny uczniów jest maksymalne ich aktywizowanie, które prowadzi do opanowania przez każdego z nich całego materiału nauczania określonego przez programy szkolne, jak również do pełnej realizacji zadań wychowawczych szkoły, a w stosunku do uczniów wybitnie zdolnych i utalentowanych otoczenia ich szczególną opieką.

Różnorodne formy kontroli stosowane w równej mierze do wszystkich uczniów sprzyjają obiektywizacji i porównywalności ocen, pozwalają wydobyć z uczniów możliwie największy zasób wiedzy i umiejętności, wykryć różnorodne w niej niedociągnięcia. [6]

Metody kontroli i oceniania uczniów


1) Metoda tradycyjna

Metoda ta polega na swobodnej, bezplanowej obserwacji ucznia, różnorodnych sposobach kontroli ustnej i pisemnej oraz ocenie ucznia opartej na uznaniu nauczyciela.

W metodzie tradycyjnej przedmiotem oceny są głównie, wiadomości uczniów, zaś umiejętności pozostają na drugim planie. [6]

Cenną zaletą metod bazujących na kontroli ustnej jest bezpośredni kontakt nauczyciela z uczniem, pozwalający poznać stronę ilościową i jakościową wiedzy ucznia, jak również sposób rozumowania, analizowania, dowodzenia, interpretowania i wnioskowania. Ponadto nauczyciel może nie tylko poznać osobowość ucznia, ale również odpowiednio ją kształtować.

Wadą tej metody jest bardzo duży subiektywizm oceniania i czasochłonność. Wada ta jest przyczyną niskiej częstotliwości stosowania tej formy kontroli wiadomości w odniesieniu do poszczególnych uczniów.
W efekcie zatraca się najważniejsza funkcja sprawdzania postępów uczniów, tj. funkcja sterująca. Uczniowie zbyt rzadko uzyskują informację zwrotną o stanie swojej wiedzy, o tym co umieją, w czym mają braki i co muszą uzupełnić. [7]

2) Metoda testów wiadomości

Obecnie coraz częściej obok tradycyjnych metod kwalifikowania wiedzy uczniów występują metody nowoczesne. Na szczególne wyróżnienie zasługuje kontrola testowa i mikrokomputerowa. Metoda testowa narodziła się na początku bieżącego stulecia, a jej kolebką były Stany Zjednoczone.

W metodzie testów wiadomości rozróżniamy cztery istotne składniki:
a) jednakowe ściśle ustalone warunki badania danych osób,
b) jednakowe zadania,
c) przedmiotem badania jest wytwór każdej osoby,
d) sposób oceny to liczenie lub mierzenie.

Najważniejszym wymaganiem i zaletą testów wiadomości jest ich obiektywizm. Polega on na tym, że wszystkim badanym dajemy w jednakowych warunkach jednakowe zadania, prowadzące do jednoznacznych odpowiedzi, ocenianych ujednoliconymi sposobami.

Wyróżnia się testy przypomnieniowe i rozpoznawcze lub testy uzupełnienia
i testy wyboru.

W testach uzupełnienia uczeń wypełnia brakujące słowa, liczby, lub znaki
w podanych zdaniach. Natomiast w testach wyboru uczeń wybiera właściwą odpowiedź spośród kilku podanych w teście odpowiedzi.

Do najważniejszych zarzutów stawianych testom wiadomości należy zarzut, iż testy nie kształcą, że nie nadają się do badania samodzielnego myślenia, że badają głównie fakty, a znacznie rzadziej uogólnienia, i że nie dotyczą umiejętności zastosowania wiedzy do pracy twórczej. [6]

Na obecnym etapie rozwoju techniki coraz większego znaczenia nabiera pytanie jak oceniać wiedzę uczniów przy użyciu komputera?

Spotykane do tej pory oprogramowanie wykorzystuje w zasadzie testy wielo-krotnego wyboru. Są one podobne do testów tradycyjnych. Jedyna różnica polega na tym, iż są one bardzo obszerne i stwarzają możliwości układania dowolnych zesta-wów pytań. Dużym ułatwieniem jest to, że program komputerowy, zawierający test, sam sporządza odpowiednio dopasowaną do pytań kartę odpowiedzi.[1]

Reasumując można stwierdzić, że komputer umożliwia szybkie uzyskanie informacji dotyczących poziomu kontrolowanych wiadomości, a zachodzące w nim procesy przebiegają znacznie szybciej niż w świadomości ludzkiej i są pozbawione luk pamięciowych wynikających z procesu zapominania. Poza tym efekty pracy komputerów zależą od doskonałości programów opracowanych przez człowieka.

3) Metoda kryteriów i norm ocen


W nauczaniu podającym - całkowita kontrola jest niemożliwa z uwagi na ograniczony kontakt nauczyciela z uczniem. W związku z tym wskazane jest wprowa-dzenie metody sprawdzającej opierającej się na wieloaspektowym ocenianiu pracy ucznia.

Metoda ta rozszerza i wzbogaca przedmiot kontroli i jej technikę. Jednym z charakterystycznych jej rysów jest badanie umiejętności rozwiązywania przez uczniów praktycznych zadań życiowych. Bardzo ważnym założeniem tej metody, jest ścisły związek kontroli i oceny z najszerszymi celami wychowania oraz z celami nauczania, a także z materiałem nauczania.

Omawiana metoda ogarnia całą osobowość wychowanka, rozszerza pojęcie obiektywizacji, a zarazem pojęcie sprawiedliwości ocen. Metoda ta wymaga radykalnej zmiany stosunku nauczyciela do ucznia i ucznia do nauczyciela w czasie kontroli i oceniania. Atmosfera represji, kary, podejrzliwości nauczyciela powinna zanikać, a uczciwość i samodzielność wykonania zadania przez ucznia powinna stać się moralną zasadą.

Ogarniając całą osobowość wychowanka metoda kryteriów koncentruje się na tym co w tej osobowości jest najważniejsze: na poznaniu, ocenianiu i rozwijaniu uzdolnień, możliwości twórczych, aktywności poznawczej, samodzielności myślenia i działania, umiejętności wiązania wiedzy twórczej z praktyką, umiejętności współ-pracy i współżycia, zgodności postępowania z zasadami moralnymi, sprawności w działaniu.

Tak rozumiany przedmiot oceny wymagać będzie ocen wielowskaźnikowych. W jednej ocenie nie da się wyrazić tego wszystkiego o czym była mowa powyżej.

Główną techniczną zasadą metody kryteriów i norm ocen jest podział zachowania się ucznia, jego dzieła, rozwiązania zadania czy odpowiedzi na istotne składniki lub czynności, które są od siebie niezależne i na ocenie tych składników według opracowanych wcześniej norm i przyjętej skali ocen.

Normy ocen wyraża się w skali punktowej, a następnie przelicza na oceny. Z ocen szczegółowych otrzymuje się ocenę ogólną. Korzysta się przy tym z przygotowanego wcześniej klucza.

Przy analizie całego dzieła i jego składników wykrywa się metody uczenia się, metody pracy uczniów i ich uzdolnienia. Zdobyty materiał wykorzystuje się w celu ulepszania: metod nauczania, procesu wychowania, sposobów uczenia się i samo-wychowania.

Wymagania stawiane odpowiedziom i pracom kontrolnym uczniów dotyczą:
- formy zewnętrznej wykonania,
- poprawności językowej lub rysunkowej,
- planowości wykonania,
- samodzielności wykonania,
- oryginalności rozwiązania (pomysłowości),
- ekonomii pracy (wydajności, oszczędności).

Sprawdziany, ich rodzaje i budowa

Sprawdzian to narządzie służące do przeprowadzenia kontroli i oceny. Sprawdzian jest zadaniem, danym uczniowi w celu skontrolowania i ocenienia jego wiedzy, umiejętności, nawyków oraz innych wartości umysłowych, praktycznych i wychowawczych.

W tym znaczeniu sprawdzian jest pojęciem szerszym niż test wiadomości. Można mówić o sprawdzianie rozwoju zdolności poznawczych, zainteresowań lub po-staw. Są to zagadnienia, których testy wiadomości nie obejmują. Sprawdziany mogą być związane z przedmiotem nauczania lub też z pewnymi właściwościami umysłu i całej osobowości ucznia, a więc niezależne od przedmiotu nauczania (np. sprawdzian spostrzegawczości, logicznego myślenia, zainteresowań itd.).

Ze względu na budowę można wyróżnić sprawdziany jednotematowe i kilkutematowe, o jednym członie i kilku członach, jednooperacyjne i wielooperacyjne, prowadzące do przypomnienia, rozpoznania lub swobodnej twórczości, o różnorodnym stopniu trudności zadań, w tym o trudności nie stopniowanej i stopniowanej.

Ze względu na formę wykonania przez ucznia sprawdziany dzielą się na: pisemne, ustne, obrazkowe, eksperymentalne (np. w chemii) i ruchowe.

Ze względu na czas trwania pracy kontrolnej sprawdziany dzielimy na kilku i kilkunastominutowe ("kartkówki"), godzinne, dwugodzinne i wielogodzinne.

Najkrótszym sprawdzianem jest pojedyncze pytanie ustne lub pisemne z odpowiedzią ustną, pisemną lub ruchową. Ta forma sprawdzianu jest stosowana niemal na każdej lekcji. Najczęściej spotykamy ją na początku lub na końcu zajęć.

Konstruując sprawdziany z pytaniami, należy przeprowadzić gruntowną analizę informacji, które chcemy sprawdzić, a następnie dokonać wyboru pytań i odpowiednio je ułożyć w formie kwestionariusza.

Pytania dzielą się na pytania rozstrzygnięcia i pytania dopełnienia. Na pytanie: "Czy Księżyc jest satelitą?" odpowiadamy "tak" lub "nie". Jest to pytanie rozstrzygnięcia. Odpowiedź można odgadnąć. Prawdopodobieństwo odgadnięcia wynosi 50%. Na pytanie: "Jakie znasz wielkości wektorowe?" odpowiedzi nie można odgadnąć. Trzeba ją znać. Jest to pytanie dopełnienia.

W sprawdzianach stosuje się niekiedy rozszerzone pytania rozstrzygnięcia zwane pytaniami wyboru np.

"Wielkością skalarną jest:
a) prędkość, b) masa, c) przyspieszenie, d) siła, e) pęd. Podkreśl odpowiedni wyraz".

Spośród pięciu odpowiedzi trzeba wybrać jedną, prawdziwą. Możliwość zgadywania została ograniczona do 20%.

Pytania mogą dotyczyć: definicji, podania wyjaśnienia odnoszącego się do osób, miejsca, czasu, sposobu, metody, celu oraz przyczyny. Mogą się też wiązać
z uzasadnieniem danych związków, zależności, przypuszczeń i przewidywań.

Przedstawiona powyżej analiza sygnalizuje zaledwie złożoność problemów, które się wiążą z pytaniem i odpowiedzią ucznia jako sprawdzianem.

Lekcje poświęcone kontroli i ocenianiu uczniów

Po opracowaniu cyklu tematów, działu programu oraz całego materiału nauczania zawartego w programie przeprowadzamy kontrolę wyników nauczania i uczenia się w formie zadania klasowego, na co poświęca się godzinę lekcyjną (np. klasówka) lub kilka godzin (egzamin).

Organizacja takiej kontroli obejmuje:
a) lekcje przedkontrolne - ćwiczebne,
b) lekcję kontrolną,
c) lekcje pokontrolne - korygujące i usprawniające.

W grupie nauk przyrodniczych, np. w fizyce coraz większe znaczenie przypisuje się umiejętnościom: świadomego i celowego obserwowania zjawisk i orientowania się w związkach zachodzących między nimi, przeprowadzania prostych doświadczeń będących źródłem wiadomości, zastosowania praktycznego zdobytej wiedzy, a szczególnie poznanych praw.

Do oceny globalnej wejdą zatem następujące kryteria: umiejętność obserwacji, eksperymentowania, rozwiązywania zadań, zastosowania wiedzy w życiu codziennym i pracy twórczej.

Podstawą do oceny bieżącej z danego przedmiotu jest materiał nauczania podany w działach programu nauczania. Przedmiotem kontroli i oceny powinny być przede wszystkim wiadomości, teorie, prawa, metody, umiejętności, nawyki, zdolności poznawcze, postawy, przekonania, a zwłaszcza zagadnienia podstawowe
w danym przedmiocie nauczania. One to właśnie tworzą strukturę danego przedmiotu.

Umiejętność względnie samodzielnego rozwiązywania problemów w zakresie danego działu programowego to drugie kryterium dla oceny bieżącej. Następne to umiejętność zastosowania tej wiedzy do praktyki.

Trzecią sprawą związaną z kontrolą i oceną w poszczególnych przedmiotach nauczania jest ustalenie specyficznych dla danego przedmiotu sprawdzianów, najle-piej dostosowanych do charakteru tego przedmiotu. [6]

Jak różnicować ocenę za zadanie wykonane w grupie?

Jak ocenić wkład pracy poszczególnych członków zespołu za wykonane wspólnie zadanie?
Chciałabym przedstawić dwie metody zróżnicowania ocen za zadanie wykonane w grupie, które znakomicie ułatwiają ocenianie i obiektywizują ocenę każdego ucznia pracującego w zespole.

Pierwsza metoda to stosowanie dzielonej oceny grupowej.
Nauczyciel przyznaje grupie ogólną ocenę w skali procentowej po zdaniu wykonanego zadania. Uczniowie sami różnicują ocenę między sobą. Może to odbywać się na trzy różne sposoby:
- uczniowie danej grupy ustalają przed rozpoczęciem pracy, że dzielą ocenę równo bez względu na wkład i wyniki pracy,
- uczniowie danej grupy ustalają własne kryteria zróżnicowania ocen,
- uczniowie danej grupy dzielą między siebie zadania cząstkowe tak, aby były one porównywalnie trudne i pracochłonne.

Druga metoda to wzajemna ocena uczniów według ustalonych kryteriów. Stwarzanie różnych sytuacji problemowych daje uczniom szansę na rozwój, zrozumienie tych procesów, a współuczestnictwo w ocenianiu uczy ich, między innymi, odpowiedzialności za ocenę i uzmysławia, jak trudno jest oszacować wyniki pracy innych.

Nauczyciel włączający uczniów w proces oceniania ma znacznie więcej ocen
z prowadzonego przedmiotu, oceny są bardziej zobiektywizowane, występuje mniej stresów związanych z ocenianiem, a sam pedagog zyskuje większy autorytet wśród uczniów.

Nauczyciele, którzy wykorzystują technikę pracy grupowej powinni pamiętać
o następujących problemach związanych z oceną prac grupowych:
- tendencji do zawyżania ocen,
- mniejszym zróżnicowaniu ocen jednostkowych w grupie,
- skłonności do nagradzania za wysiłki, a nie rezultaty.

Myślę że powyższe kryteria pozwalają bardziej zobiektywizować oceny i osiągnąć lepsze wyniki w procesie dydaktycznym.

Zakończenie: perspektywy


Trafna ocena osiągnięć uczniów, to jedna z najtrudniejszych spraw. W procesie kontroli i oceny uczniów nieodzowne są obok wiedzy merytorycznej takie walory jak: takt nauczyciela, jego kultura, charakter, odwaga moralna, wysokie poczucie sprawiedliwości, obiektywizm i odpowiedzialność za losy życiowe wychowanków. Czynniki te łagodzą przeciwieństwa tkwiące w kontroli, budzą wzajemne zaufanie między uczniami a nauczycielem, decydują o atmosferze kontroli i oceny.

Metoda i technika oceniania to sprawa w pewnym stopniu dyskusyjna i nadal otwarta. Ocenianie uczniów jest czynnością złożoną i trudną. Przy najlepszej intencji, przy skutecznym odpieraniu nacisków wywieranych na oceniającego, nauczyciel może wbrew swej woli oceniać uczniów subiektywnie. Aby tego uniknąć nauczyciel powinien znać cele oceniania, właściwości psychiczne ocenianych, uświadamiać sobie dokładnie co ocenia, znać gruntownie swój przedmiot nauczania, technikę oraz metody kontroli i oceny. Słowem powinien jasno wiedzieć po co ocenia, kogo ocenia, za co, na jakiej podstawie, jak i kiedy.

Umiejętności oceniania można się nauczyć i należy ją doskonalić. Doskonalenie metod kontroli, oceniania i opiniowania ucznia polega na ich zracjonalizowaniu, zobiektywizowaniu, wytwarzaniu zdrowej atmosfery w czasie kontroli i oceny przy wysokich wymaganiach stawianych uczniom.

Jak podnosić swoją umiejętność oceniania uczniów? Przede wszystkim przez porównanie naszych metod kontroli i oceny z metodami innych kolegów i z tym, co na ten temat napisano.

Postęp w organizacji kontroli i metodach oceniania uczniów jest nieodzownym składnikiem postępu pedagogicznego.

Zracjonalizowane metody kontroli, oceniania i opiniowania umożliwią coraz to lepszą aktywizację wszystkich uczniów. Pozwolą coraz wcześniej wykrywać i usuwać opóźnienia, rozwijać zdolności, udoskonalać metody uczenia się, wzbogacania wiedzy, poszerzania umiejętności i wzmacniania woli do pracy. Ułatwiają wykrywanie i wskazywanie uczniów najzdolniejszych, najlepiej uczących się, dobrze przygotowanych, rozmiłowanych w prawdzie naukowej i pożytku społecznym, dążących żarliwie do coraz lepszych osiągnięć, do przyjmowania tego, co nowe
i twórcze w miejsce tego, co zrutynizowane, błędne i skostniałe, samodzielnych
w myśleniu i działaniu, a jednocześnie umiejących pracować w zespole - słowem uczniów społecznie wartościowych, moralnie najbardziej dojrzałych, dzielnych i sprawnych. [6]

LITERATURA.

1) A. Zając - "Optymalizacja maszyn egzaminacyjnych"
2) M. Lewicki - "Edukacja i dialog 1/94"
3) B. Niemierko - "Między oceną szkolną a dydaktyką"
4) M. Stankiewicz, M.Wawrzyniak-Kulczyk - "Chemia w Szkole 2/97"
5) M. Szydłowski - "Fizyka w szkole 4/92"
6) S. Racinowski - "Problemy oceny szkolnej"
7) A. Zając - "Szkoła zawodowa 4/94"

 

Opracowanie: Zbigniew Orłowski

Wyświetleń: 2267


Uwaga! Wszystkie materiały opublikowane na stronach Profesor.pl są chronione prawem autorskim, publikowanie bez pisemnej zgody firmy Edgard zabronione.