Teatrzyk kukiełkowy - jako forma usprawniania bio-psycho-społecznego dzieci specjalnej troski

Wprowadzenie

Terapia zajęciowa jest pojęciem i terminem medycznym, pełni funkcję leczniczą w systemie rehabilitacji.

Termin "terapia" pochodzi od greckiego wyrazu therapeuein, który znaczy: opiekować się kimś, troszczyć się o kogoś, leczyć. Therapeutes, czyli terapeuta, to ten, kto się kimś opiekuje, troszczy się o kogoś. Według autorów anglo-amerykańskiej pracy pt. "Rehabilitacja medyczna" terapia zajęciowa jest formą pomocy udzielanej pacjentowi w powrocie do jego poprzednich zajęć, albo- gdy to jest konieczne - w zaadaptowaniu się do nowych zajęć, przy czym termin "zajęcia", oznacza coś więcej niż konkretny zawód, oznacza normalne funkcjonowanie w środowisku pracy i rodziny, sposób poruszania się, niezależność psychiczną, dojrzałość psychiczną do pełnienia określonych ról społecznych.

Dziedzina terapii zajęciowej jest bardzo szeroka, charakteryzuje się dużą liczbą działań, które mogą służyć jako środek leczenia lub rehabilitacji. Terapia zajęciowa powinna spełniać następujące zadania:
- usprawniać fizycznie i psychicznie
- dążyć do poprawy zaradności osobistej
- przystosować do funkcjonowania społecznego

Cele terapii zajęciowej w odniesieniu do poszczególnych osób powinny być zawsze określone indywidualnie. Wszystkie działania terapeuty muszą być dostosowane do sytuacji podopiecznego, czyli do jego zmniejszonej wydolności psychicznej, obniżonej sprawności fizycznej, zaniżonej motywacji, aktualnego stanu zdrowia i samopoczucia.

Narzędziami terapii zajęciowej są wszelkie zajęcia wchodzące w zakres normalnej aktywności życiowej (rodzinnej, domowej, zawodowej) i wolnoczasowej (gry, zabawy, hobby). Terapia zajęciowa nie polega bowiem na zajmowaniu podopiecznego czymkolwiek, ale na wyznaczaniu mu określonych i możliwie atrakcyjnych zadań twórczych, m.in. w dziedzinie sztuki.

Za formy terapii zajęciowej uważane są również: prace ręczne, czytelnictwo i wszelkie formy rozwijające zainteresowanie czytelnictwem, inscenizacje, teatrzyki, zajęcia artystyczne (muzykoterapia bierna i aktywna, choreoterapia), gry i zabawy, wycieczki, zajęcia twórcze i ruchowe.

Terapia zajęciowa w usprawnianiu dzieci

Rozwój jednostki jest procesem złożonym. Rezultaty tego procesu są uzależnione od jakości czynników oddziałujących na dziecko w trakcie w rozwoju.

Rozróżniamy 4 podstawowe czynniki: \

- organiczne	(typ układu nerwowego, temperament, właściwości fizyczne i somatyczne)
- własna aktywność dziecka	(żywe zainteresowanie otoczeniem i aktywność poznawcza
- środowisko wychowujące	(miejsce pobytu, jego wyposażenie, dorośli i atmosfera)
- wychowanie	(cele, zadania, metody i środki)

Wychowanie małego dziecka polega na stworzeniu właściwego klimatu odbioru, opartego na atmosferze spokoju poprzez zaspokojenie potrzeb dziecka, eliminację zbędnych bodźców (hałas, pośpiech), życzliwość i szacunek do dziecka oraz znajomość kolejnych etapów jego rozwoju.

Odrębną grupą podopiecznych, która wymaga szeregu oddziaływań - są dzieci przebywające w domu dziecka. Najczęściej są to dzieci zdrowe pod względem fizycznym, ale pozbawione najważniejszego - więzi uczuciowej z najbliższymi.

Aby dziecko rozwijało się prawidłowo musi być w pełni zaakceptowane przez rodzinę (zwłaszcza matkę) oraz musi mieć zaspokojone potrzeby w początkowym okresie życia.

W pierwszym półroczu życia zachodzą w mózgu procesy dojrzewania jego struktury, sieci połączeń nerwowych między ośrodkami mózgowymi - dotyczy to zwłaszcza tych okolic mózgu, które w przyszłości będą sterować zachowaniem społecznym, płciowym oraz emocjami.

Różne bodźce, których źródłem jest otoczenie dziecka i osoba opiekująca się nim stale - mogą wyzwalać i umacniać tory, po których będą przebiegać reakcje społeczne zabarwione dodatnio (miłość, szacunek, przywiązanie) lub negatywnie ( lęk, agresja, złość i nienawiść)

Dziecko pozbawione opieki i miłości macierzyńskiej odczuwa deprywację potrzeb, tj.: potrzebę bezpieczeństwa, kontaktu emocjonalnego, przynależności i akceptacji.

Niezaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa powoduje nie tylko doraźne przeżycia lękowe, ale często odległe skutki w funkcjonowaniu układu nerwowego. Skutki te niejednokrotnie opisywano jako chorobę sierocą.

Przebiega ona w trzech fazach: protestu, rozpaczy, wyobcowania. Pierwsze dwie fazy - to fazy płynne, w których dominują: krzyk, płacz, ucieczka, u starszych dzieci agresja słowna lub fizyczna.
Trzecia faza to pozorne uspokojenie dziecka - apatia, bierność, uległość, posłuszeństwo, zachowania stereotypowe. U dzieci pozbawionych opieki macierzyńskiej często obserwuje się tzw. "klejenie się" ale tylko w stosunku do osób znanych.

Podstawą oddziaływań terapeutycznych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych jest nawiązanie kontaktu oraz indywidualne podejście do każdego dziecka.

Główną formą usprawniania dzieci jest terapia zabawowa, jej celem jest:
- pobudzenie rozwoju psychomotorycznego
- utrzymanie aktywności dziecka
- odreagowanie lub rozwiązanie określonych konfliktów

Terapia zabawowa obejmuje:
- zabawy twórcze
- zabawy tematyczne
- zabawy dydaktyczne
- zabawy konstrukcyjne i manipulacyjne
- zabawy ruchowe i ruchowo-naśladowcze
- zabawy umuzykalniające

Zasady obowiązujące w terapii zabawowej:
- zasada bezpieczeństwa (zdrowotnego, fizycznego, psychicznego)
- zasada indywidualizacji
- zasada konkretu
- zasada akceptacji i dobrego kontaktu z dzieckiem
- zasada konsekwentnego postępowania
- zasada aktywizacji

Właściwie dobrane zabawy, uwzględniające wiek i potencjał dziecka pozwalają na dokonanie oceny rozwoju psychomotorycznego, postawienie diagnozy terapeutycznej oraz zaplanowanie i realizację działań terapeutycznych.

Wartość terapeutyczna teatrzyku kukiełkowego w usprawnianiu dzieci

W próbie ustalenia praźródeł terapii z wykorzystaniem tworzenia kukiełki i przedstawień kukiełkowych dla celów diagnostycznych i terapeutycznych nie sposób pominąć dziejów teatru, bowiem współczesne formy arteterapii, wykorzystujące teatrzyk kukiełkowy, mają wiele wspólnego z antycznym teatrem greckim.

Bliskość i analogia przedstawienia kukiełkowego w zestawieniu z teatrem związana jest przede wszystkim z dążeniem do "katharsis", do stworzenia widzom, odbiorcom danego przedstawienia okazji do "oczyszczenia" swojego wnętrza, do uwolnienia nagromadzonych emocji. Owo "katharsis" wynika z obserwacji akcji, która rozgrywa się na scenie teatrzyku, utożsamiania się z przeżyciami bohaterów, wczuwania się w ich dramaty, szczęścia i poszukiwania odniesień do własnych przeżyć, doświadczeń.

Ciekawie pomyślana zabawa w teatr nie jest banalną formą odtwarzania rzeczywistości. Zabawa w teatr wymaga pomysłowości i twórczego przetransponowania treści znanej bajki lub nawet wymyślania własnej oryginalnej fabuły akcji, która ma być odegrana, a więc inspiruje pewną formę dziecięcej twórczości [S.Słysz, Domowe zabawy teatralne. WSiP, W-wa 1977]

Należy zauważyć, że niezależnie od podejmowanych zajęć, dzieci, które przebywają w domu dziecka z dala od rodziców - nie mają możliwości wtulania się w ramiona ojca i matki, słuchania bajek szeptanych im do ucha na dobranoc, dlatego też nie mogą rozwijać swoich zainteresowań, zaspokajać potrzeb, a tym samym wyrażać samych siebie. Istnieje więc realna potrzeba, by na terenie domów dziecka mówić o edukacji teatralnej dla opuszczonych i odrzuconych przez rodziców dzieci. Troską więc powinno być nie tylko stałe systematyczne wzbogacanie zasobu wiedzy dziecka, jego spostrzeżeń i wiadomości, ale także kształcenie różnorakich umiejętności, stworzenie okazji do podejmowania zabaw, inscenizacji, udostępnienie widowisk lalkowych, zachęcanie do podejmowania prób grania różnych ról i manipulowania lalkami. Stosowanie tych form pomoże dziecku w jego kontaktach ze światem i nauczy je twórczego korzystania z dóbr kulturalnych.

Udostępnienie dzieciom spektakli zawodowych teatrów lalek, odpowiadających upodobaniom małych dzieci, kształtuje właściwe temu wiekowi gusta, rozwija poczucie humoru i ironii oraz kształtuje uczucia moralno-społeczne. Spektakle te ukazują fragmenty życia w zamkniętej całości, które pozwalają dziecku łatwiej dojrzeć siebie i zrozumieć postępowanie innych. Można więc przyjąć, że teatr żywego planu bardziej aniżeli jakikolwiek inny rodzaj zajęć ukazuje zdarzenia i sytuacje, których w codziennym życiu dziecko samo nie potrafi dojrzeć.

Treści przekazywane za jego pośrednictwem nie tylko wzbogacają wiedzę dziecka o otaczającym świecie, ale budzą również jego aktywność twórczą. Formą dostarczającą dziecku tych wartości jest niewątpliwie barwne widowisko lalkowe, które w dużej mierze pozawala na zaspokajanie dążeń oraz pragnień małego dziecka. Gra lalek, podobnie jak zabawowa działalność dziecka, pomaga mu skonfrontować wiedzę o świecie z własnymi doświadczeniami i pozwala na ich tle zobaczyć siebie. Ożywia wyobraźnię, pobudzając ją do czynności uzupełniających, dzięki którym dziecko przeżywa okres dzieciństwa daleko pełniej, bardziej twórczo i bardziej radośnie. Wydarzenia oglądane na scenie uczą dziecko rozumieć otoczenie i siebie. Dają możliwość przeżycia uczuć dla niego niedostępnych i uwalniają nagromadzone emocje.

Teatr przedstawia walkę skrajnych sił i konfliktowych sytuacji, wzbogaca wiedzę o życiu. Widowisko lalkowe wprowadza dziecko w fantastyczny świat bajek, w którym grają nie tylko ludzie, lecz przedmioty, kije samobije, szczotki i mydła szorujące brudasów, strachy na wróble, kwiaty i drzewa, kamienie i chmury, księżyc. Wszystko to rozwija wyobraźnię u dziecka, szlachetne i wzniosłe uczucia, pozwala różnicować świat subiektywnie i obiektywnie.

Oglądane przygody lalek pobudzają dziecko do marzeń o przygodach własnego życia, wyzwalają aktywność zabawową i twórczą.

Kontakt dziecka z teatrem nie musi być ograniczony tylko do roli widza. Zabawa w teatr cieszy się równie ogromną popularnością. Gdy dzieci bawią się w teatr, bardzo ważnym dla nich elementem jest urządzanie sceny, wykonanie aktorów - lalek oraz niezbędnych rekwizytów. Poszukiwanie przedmiotów, które by pełniły funkcje potrzebnych na scenie akcesoriów, rozwija u dziecka pomysłowość, ćwiczy wyobraźnię i elastyczność myślenia. Już samo konstruowanie kukiełki, przedstawiającej "ja" dziecka, angażuje je w proces terapeutyczny, wykorzystując kukiełkę jako medium w trakcie jej tworzenia. Pozytywnym aspektem stosowania kukiełek w pracy terapeutycznej jest fakt, iż dzieciom łatwiej jest wyrazić takie emocje jak: strach, złość, zmieszanie czy smutek poprzez ich odegranie. Dzieci będą używały kukiełek także do zobrazowania tego, czego pragną i na co mają nadzieję w swoim życiu. Zwróćmy uwagę na to, co się dzieje na scenie. Mali aktorzy muszą "stanąć" przed publicznością, mówić do niej, manipulować lalkami - wyrabia to w nich odwagę i pewność siebie, co jest korzystne dla dzieci nieśmiałych i zahamowanych. Sukcesu tego nie osiągniemy, jeśli dziecko otrzyma zbyt trudne zadanie. Należy je dostosować do możliwości dziecka, zachowując zasadę stopniowania trudności.

Teatr poza pracą w zespole kształtuje pożądane postawy i umiejętności, wzmaga poczucie więzi, uczy kultury współżycia i poczucia odpowiedzialności za całość. Ta forma zajęć ma także wartość diagnostyczną - ujawnia ich pomysłowość, inicjatywę, inwencję twórczą, uczy obowiązkowości i pracowitości. Kształtuje zmysł estetyczny, rozwija myślenie.

Na całość widowiska lalkowego składa się wiele elementów, które działają jednocześnie na osobowość dziecka. Są to:
bodźce wzrokowe (kształt, wygląd, strój kukiełki, gesty, ruchy, tło, scenki)
bodźce słuchowe (głos aktora, śpiew, muzyka)
bodźce pośrednie (słowne)
Wszystko, co się dzieje na scenie, budzi u dziecka określone reakcje intelektualne i emocjonalne. Jakość tych przeżyć jest uwarunkowana głównie wartością literacką utworu, umiejętnością przekazu scenicznego, potencjałem umysłowym dziecka, zrozumieniem przez niego sensu i wątku toczącej się akcji.

Stwierdzono także, że ta forma pracy z dziećmi ośmiela je i zachęca do podejmowania rozmów. Pacynka lub kukiełka sprawia, że dzieci niechętne do rozmowy nagle zabierają głos.

Uważam, że nawet najprostsze formy teatrzyku są bardzo pomocne w pierwszych dniach pobytu dziecka w placówce, gdy nagle zostają zerwane więzy dziecka z dotychczasowym środowiskiem. Dla dziecka wszystko jest nowe, nieznane, a więc niepokojące. Reakcją dziecka jest najczęściej płacz, wyrażanie chęci powrotu do domu - niezależnie jaki on był. Nie zawsze pomoże tutaj słowo, uśmiech, serdeczność czy kolorowa zabawka, a można przecież posłużyć się kukiełką, która zacznie przemawiać do dziecka. Oto lalka przemawia ludzkim głosem, zwraca się do dziecka, wykonuje przy tym ruchy a więc przejawia jakąś działalność. Jest to dla dziecka zjawisko nowe, nieznane, ściąga jego uwagę, zaciekawia. Siła tego zaciekawienia jest tak duża, że potrafi zahamować płacz dziecka i odwrócić jego uwagę od chwilowych trosk.

Podsumowując, dziecko, towarzysząc bohaterom w ich przygodach ma okazję prześledzić ich losy, przeżyć z nimi dole i niedole. Specyfika życia w domu dziecka nie stwarza takich sytuacji i dlatego utwory sceniczne mają dużą wartość wychowawczą. Moralne i estetyczne wartości utworów nie docierają do świadomości dziecka w sposób jednolity. Niekiedy silniej przemawia wątek dramatyczny, kiedy indziej - wygląd, gra kukiełek lub ich śpiew. Przeżycie razem z bohaterami ich losów, wzbogaca wiedzę dziecka, uczy norm i praw obowiązujących w świecie ludzi dorosłych, do którego muszą dorosnąć oraz eliminuje często spotykaną wśród dzieci z domu dziecka chorobę sierocą.


(treść referatu wygłoszonego przeze mnie na Ogólnopolskiej Konferencji z Terapii zajęciowej w Koninie - 2003r.)
 

Opracowanie: Dorota Mazur

Wyświetleń: 2442