Edukacja fizyczna jako podstawa systemu kultury fizycznej oraz składnik systemu edukacji

Jeżeli rekreację fizyczną, sport i rehabilitację fizyczną można nazwać filarami współczesnej kultury fizycznej, to wychowanie fizyczne rozumiane jako wychowanie przez tą kulturę i do niej stanowi jego fundament.

Osobowość wychowania fizycznego na tle innych form uczestnictwa w kulturze fizycznej polega na tym, że spełnia ono podwójną rolę; po pierwsze zaspakaja doraźne potrzeby w zakresie stymulacji fizycznego rozwoju, po drugie służy przygotowaniu do dbałości o ciało po ustaniu stosunku wychowawczego. Tworząc fundament systemu kultury fizycznej, wychowanie fizyczne jest równocześnie integralnym składnikiem systemu edukacji. Aby pojąć istotę tego procesu trzeba zatem nie tylko wiedzieć czym jest kultura fizyczna, ale także rozumieć na czym polega wychowanie.

Wychowanie najogólniej oznacza proces przygotowania młodego pokolenia do dorosłego, samodzielnego życia. Proces ten obejmuje całokształt oddziaływań na wychowanka, które zmierzają do rozwoju różnorodnych dyspozycji osobniczych, warunkujących skuteczne i zgodne z normami społecznymi postępowanie.

Warunkiem postępowania skutecznego są głównie wiedza i umiejętności. Warunkiem zachowania społecznie pożądanego są postawa i motywacja. Przekazywanie wiedzy i umiejętności dokonuje się przez oddziaływanie na sferę intelektualno-sprawnościową. Kształtowanie postaw i motywacji następuje w wyniku oddziaływania na sferę emocjonalno-wolicjonalną. Oddziaływanie na obydwie sfery składa się na proces zwany wychowaniem w szerokim znaczeniu lub edukacją. Składowymi edukacji są kształcenie czyli kształtowanie kompetencji technologicznych i wychowanie w ścisłym znaczeniu, czyli wpływ na kompetencje aksjologiczne. W praktycznym działaniu nie da się oddzielić procesów kształcenia i wychowania, co nie znaczy, że efekty są zawsze zgodne. Mogą być na przykład pozytywne po stronie kompetencji technologicznych, a negatywne po stronie kompetencji aksjologicznych. Dlatego zgodnie ze stwierdzeniem H. Muszyńskiego, który mówił że:... "nie występuje żaden automatyczny związek między kształtowaniem się wiedzy i umiejętności człowieka, a kształtowaniem się jego postaw i ideałów".... Wynika stąd, że nie ma żadnego wyraźnego związku między nauczaniem a wychowaniem.

Analogicznie jak w przypadku wychowania ogólnego, mówiąc o wychowaniu fizycznym można mieć na myśli zarówno kształtowanie ciała, jak i kształtowanie postaw wobec ciała lub też jedno i drugie. W pierwszym przypadku możemy mówić o fizycznym kształceniu, w drugim o fizycznym wychowaniu w ścisłym znaczeniu. Jedno i drugie łącznie składa się na proces fizycznego wychowania w szerokim znaczeniu lub edukację fizyczną.

POJMOWANIE WYCHOWANIA FIZYCZNEGO I JEGO MIEJSCE W KULTURZE FIZYCZNEJ

Wychowanie fizyczne w ogólnym ujęciu można przedstawić jako dwukierunkowo przebiegający stosunek między wychowawcą fizycznym a wychowankiem. Rozwijając wnioski H. Grabowskiego z 1987 r., etapy rozwoju poglądów na istotę wychowania fizycznego możemy ukazać w następujący sposób:
- wychowanie (kształtowanie ciała),
- wychowanie poprzez ciało,
- kształtowanie ciała i wychowanie,
- wychowanie w trosce o ciało (wychowanie do kultury fizycznej).

Pierwsze trzy koncepcje są wyrazem tradycyjnego patrzenia na to czym wychowanie fizyczne jest, natomiast ostatnia koncepcja pochodzi ze współczesnej pedagogicznie zorientowanej teorii wychowania fizycznego. W tej koncepcji wychowanie w trosce o ciało, stopniowo rozpoczęto przenosić swoiste cechy wychowania fizycznego ze strefy wyłącznie i czysto dotąd instrumentalnej również w sferę wychowania właściwego, czyli zamierzonego kształtowania jakiegoś nowego zespołu postaw, przekonań i wartości. Zatem wychowanie fizyczne należy pojmować jako proces, który tworzy właściwy zespół postaw i nastawień wyznaczających zachowanie człowieka w stosunku do swej fizycznej postaci. Według Osińskiego wychowanie fizyczne stanowi zamierzoną i świadomą działalność, ukierunkowaną na wytworzenie właściwego zespołu postaw i nastawień, przekazywania podstawowych wiadomości, a także na wdrażanie do hartowania na bodźce środowiskowe oraz zdobywanie motorycznej sprawności, poprawę wydolności i postawy ciała. Kategorie te wyznaczają zachowanie człowieka w stosunku do jego fizycznej (cielesnej) postaci.

FUNKCJE WYCHOWANIA FIZYCZNEGO W SYSTEMIE KYLTURY FIZYCZNEJ

Jeżeli chodzi o funkcje wychowania fizycznego w systemie kultury fizycznej możemy odnieść je do określonych etapów życia. Teorie tych funkcji sformułował Z. Gilewicz, zaś rozwinął je i pogłębił M. Demel. Wychowanie fizyczne rozumiane jest jako cało życiowa praca nad własną cielesnością we wszystkich okresach osobniczego życia. Spełnia rolę czynnika stymulacji, adaptacji, kompensacji i korektywy.

W pierwszej fazie życia tj. do około 20 roku życia, funkcja stymulująca uczestnictwo w kulturze fizycznej wyraża się w dostarczaniu ustrojowi podniet psychicznej i fizycznej natury, wspomagających naturalny proces rozwoju. Należą do nich wszelkie wpływy wychowawcze oraz oddziaływanie takimi czynnikami rozwoju jak: powietrze, pokarm, słońce, a przede wszystkim funkcja ta zgodnie z prawem fizjologii kształci narząd ruchu. Stymulacyjna funkcja uczestnictwa w kulturze fizycznej ludzi w wieku dojrzałym, wyraża się głównie w dostarczaniu bodźców, a zwłaszcza ruchowych, podtrzymujących na odpowiednim poziomie stan osiągniętego w poprzednim okresie rozwoju fizycznego i motorycznego przez jak najdłuższy okres życia. W zależności od trybu życia okres dojrzałości może być krótszy lub dłuższy. Po nim zaczynają pojawiać się zmiany inwolucyjne (wsteczne zmiany w budowie i funkcji tkanek lub narządów w czasie rozwoju osobniczego-rozwój wsteczny). W tej ostatniej fazie życia stymulacyjne działanie środkami kultury fizycznej może jedynie przyczynić się do zwolnienia procesów inwolucyjnych.

Właściwości adaptacyjne ustroju, zwłaszcza w sensie plastyczności są różne w poszczególnych okresach życia. Stosownie do nich i do potrzeb zmieniających się warunków środowiskowych, różnicują się zadania i środki kultury fizycznej w dziedzinie adaptacji. W okresie rozwoju działania adaptacyjne środkami kultury fizycznej powinna cechować największa różnorodność. Celem tych działań jest ukształtowanie mocnych psychofizycznie jednostek. Bogactwo bodźców zawiera program szkolnego wychowania fizycznego na wszystkich poziomach edukacji. Ważne są tu również wszelkie ćwiczenia sprzyjające adaptacji do różnych położeń ciała, wysokości oraz kształtowania nawyków i umiejętności umożliwiających swobodne poruszanie się w różnych warunkach terenowych. W drugiej fazie życia oprócz zabiegów podtrzymujących osiągnięty stan adaptacji na działanie różnorodnych bodźców środowiska zewnętrznego, główny kierunek działań adaptacyjnych może i powinien być podporządkowany wymaganiom pracy zawodowej. Trzecia faza życia wiąże się na ogół z koniecznością przejścia z aktywności zawodowej w stan spoczynku. Wiekowi temu towarzyszą też niedomagania ze strony poszczególnych układów (krążenia, oddychania). Odpowiednio ukierunkowana aktywność ruchowa może też złagodzić konsekwencje zmiany trybu życia oraz ułatwić adaptację do nowych warunków egzystencji.

Skutki długotrwałego oddziaływania niekorzystnych warunków środowiska w postaci hiperadaptacji można przewidywać i im zapobiegać. W tym specjalizuje się funkcja kompensacyjna uczestnictwa w kulturze fizycznej. Działania kompensacyjne rozpoczęte zbyt późno często okazują się nieskuteczne. Dochodzi wtedy do utrwalania się zmian przystosowawczych wymagających postępowania korekcyjnego. Poglądy Gilewicza na temat tych funkcji stanowią dobry punkt wyjścia do formułowania zadań tego procesu w systemie edukacji szkolnej.

FUNKCJE WYCHOWANIA FIZYCZNEGO JAKO PRZEDMIOTU SZKOLNEGO

Funkcje wychowania fizycznego jako przedmiotu to dość obszerne zagadnienie, choć problematyczne jeśli chodzi o rzeczywistość. Według Osińskiego mamy 10 funkcji dotyczących wychowania fizycznego jako przedmiotu w procesie kształcenia i wychowania.
1. Funkcja wychowawcza prosomatyczna. Działaniom towarzyszą czynności zmierzające do wykonania stosownych postaw i nastawień wobec ciała i jego potrzeb (przede wszystkim - wychowanie do rekreacji fizycznej),
2. Funkcja wychowawcza prospołeczna. Występujące sytuacje sprzyjają i wręcz narzucają konieczność kształtowania postaw kultury bycia, współpracy, współzawodnictwa, obowiązkowości, poszanowania prawdy i własności społecznej itp.,
3. Funkcja poznawcza. Kształtowanie pozytywnych postaw wobec kultury fizycznej i potrzeby przygotowania wychowanka do efektywnego samousprawniania się, wymaga przekazywania i zdobywania pewnego zasobu wiedzy w zakresie rozwoju fizycznego, zdrowia, higieny znaczenia różnych form aktywności fizycznej itp.,
4. Funkcja zdrowotno - higieniczna. Przejawia się poprzez walory zdrowotne, zabiegi hartujące, zabiegi korektywno-kompensacyjne i higieniczne (profilaktyka zachowania zdrowia),
5. Funkcja kształcąco - estetyczna. Działanie takie znajduje swój wyraz czy to w trosce o tzw. ładną budowę ciała, czy też w dbałości o przyjemny dla oka sposób motorycznego zachowania,
6. Funkcja somatyczna. Znaczenie i wielkość zmian zachodzących w ustroju w zakresie budowy organizmu,
7. Funkcja nauczająco - sprawnościowa. Tradycyjnie przed wychowaniem fizycznym stawia się zadania związane z wyuczeniem odpowiednich umiejętności ruchowo - sportowych (bieg, skok, rzut, zwisy itp.),
8. Funkcja utylitarna. Działania związane z troską o realizację tej funkcji wyrażają się przez mniej czy bardziej bezpośredni związek wyuczonych umiejętności i sprawności z czynnościami występującymi w pracy zawodowej, obowiązkach domowych, sporcie, zabawie itp.,
9. Funkcja twórcza. Funkcję tę realizuje się wówczas, gdy wychowanek ma szansę eksponowania swoich pomysłów w doborze różnorodnych form ekspresji ruchowej,
10. Funkcja hedonistyczno - wypoczynkowa. Znaczenie tej funkcji sprowadza się do uwzględnienia aspektów zabawowych, wypoczynkowych, rozrywkowych, kulturalnych, czy rozładowanie napięć psychicznych.

Wychowanie fizyczne jako fundament obejmuje całokształt kultury fizycznej młodego pokolenia. Wszystkie omówione funkcje są w pełni odzwierciedleniem wychowania jako składnika kultury fizycznej i procesu kształcenia i wychowania. Odnosząc się do wychowania fizycznego trzeba powiedzieć, że taką samą rolę powinny spełniać funkcje wychowania fizycznego wobec uczniów. Funkcja stymulacyjna dotycząca uczniów powinna obejmować całokształt ich zachowań, poglądów i poczynań. Uczeń od początku powinien być pobudzony i wiedzieć, w jaki sposób postępować aby w swoim życiu zdobywać wiedzę, umiejętności, zdolności i odpowiednią postawę. Niejednokrotnie ma on być stymulowany do tego, by chciał także zdobywać wiedzę na temat wychowania fizycznego i wszystkiego co się z nim wiąże. Uczeń musi więc być traktowany jako podmiot oddziaływania, który wchodzi w interakcję z nauczycielem wychowania fizycznego. Nauczyciel musi dbać o to aby uczeń potrafił w sposób odpowiedni i racjonalny kształtować swoją osobowość.

Funkcja przygotowująca do świadomej dbałości o ciało po ustaniu stosunku wychowawczego to drugie zadanie. Uczeń musi być tak kierowany i przygotowany, by po zakończeniu szkoły nie skończył edukacji fizycznej, by dalej chciał dbać o urodę, zdrowie, kondycję biorąc czynny udział w różnych formach aktywności ruchowej.

WYCHOWANIE FIZYCZNE JAKO PROCES KSZTAŁCENIA I WYCHOWANIA

Samo słowo proces (z łac. processus- postępowanie) oznacza przebieg regularnie po sobie następujących zjawisk, pozostających między sobą w określonym związku przyczynowym. Proces również można określić jako ciąg zdarzeń związanych jednym zasadniczym celem.

Najszerszym pojęciem jest tu środowisko wychowawcze, które obejmuje z punktu widzenia celu wychowawczego, zarówno wpływy zamierzone jak i niezamierzone. Środowisko to stanowi jak gdyby tło dla wszystkich procesów wychowania. Węższym pojęciem jest wychowanie, które obejmuje wpływy zamierzone i świadomie ukierunkowane na zmiany w osobowości człowieka. Natomiast tę część wychowania, która w pierwszej kolejności nastawiona jest na powodowanie pozytywnych zmian w świadomości jednostki i tworzenie właściwego zespołu postaw w stosunku do jej fizycznej postaci nazywamy wychowaniem fizycznym. W tym rozumieniu, każdy proces wychowania i kształcenia fizycznego stanowi podstawową jednostkę wychowania fizycznego o swoistej strukturze fizycznej. Każdy proces wychowania i kształcenia fizycznego jest zawsze w pierwszej kolejności świadomą i zamierzoną ingerencją prowadzącą do przemian w tej sferze osobowości jednostki, która dotyczy jej stosunku do swej fizycznej postaci. Te działania możemy określić mianem wychowania w węższym znaczeniu tego słowa. Zachodzą też relacje związane z podejmowanymi systematycznie czynnościami umożliwiającymi wychowankom opanowanie określonej wiedzy - intelektualizacja, a także z wyrabianiem pewnych umiejętności i sprawności. Te procesy możemy określić jako uczenie się - nauczanie. Występują tu również takie działania, które bezpośrednio i wprost dotyczą relacji (siły natury - organizm) i którym w pełni cechy "wychowania" czy też "uczenia się - nauczania" trudno przypisać. Myślimy tu o czynnościach podejmowanych w celu nauczania czynności ruchowych, doraźną poprawę stanu wydolności fizycznej, cech motoryki, postawy ciała czy odporności na bodźce środowiska. Procesy te łącznie z uczeniem się - nauczaniem określamy jako kształcenie.

Procesy wychowania i kształcenia fizycznego będziemy zatem pojmować jako pewien uporządkowany ciąg systematycznie podejmowanych przez wychowawców czynności o charakterze wychowawczym i kształcącym, a umożliwiającym wywołanie pewnych pożądanych przemian w sferze przekonań i nastawień, wiedzy, umiejętności, sprawności motorycznej, wydolności, odporności ustroju oraz budowy i postawy ciała wyznaczających zachowanie wychowanka a stosunku do swej fizycznej postaci.

BIBLIOGRAFIA
1. M. Bukowiec: "Wpisy do ćwiczeń z teorii WF". AWF Kraków 1992 r.
2. H. Grabowski: "Teoria wychowania fizycznego". AWF Kraków 1994 r.
3. H. Grabowski: "O kształceniu i wychowaniu fizycznym". AWF Kraków 1993 r.
4. W. Osiński: "Teoria wychowania fizycznego". AWF Poznań 1993 r.
 

Opracowanie: mgr Witold Złotnik

Wyświetleń: 10752